Sharq mamlakatlari iqtisodiyoti, siyosati va turizm

I-BOB KICHIK BINES VA XUSUSIY TADBIRKORLIKNING KLASSIFIKATSIYASI

Tadbirkorlik turli sohalarda amalga oshiriladi va turli yo'nalishlarga ega. Tadbirkorlikning o'z xossalari va xususiyatlari bilan ajralib turadigan nisbatan mustaqil yo'nalishlari uning turlari bo'lib hisoblanadi. Tadbirkorlik turlari murakkab bo'lib, ularni turlicha tartibga solish va tasniflash mumkin. Biz nazariya va amaliyot uchun tadbirkorlik turlarini quyidagi tartibda tasniflash ma'qui deb hisoblaymiz.

O'zbekistonda tadbirkorlik yuridik maqomiga ko'ra ikki turga bo'linadi: yuridik shaxs maqomiga ega bo'lgan va yuridik shaxs maqomiga ega bo'lmagan tadbirkorlik. Respublikadagi qonunchilikka muvofiq tadbirkorlik faoliyatini yuridik shaxsni tashkil etgan holda ham, tashkil etmagan holda ham amalga oshirish mumkin. Yuridik shaxs maqomiga ega bo'lgan tadbirkorlikni korxonalar, firmalar, tashkilotlar, muassasalar, termer xo'jaliklari, agrofirmalar va boshqa ko'rinishdagi subyektlar tashkil etadilar va olib boradilar. Yuridik shaxs deganda egaligida, xo'jalik yuritishida yoki operativ boshqaruvida mol-mulkka ega bo'lgan va o'z majburiyatlari bo'yicha shu mol- mulk bilan javob beradigan, shuningdek, mustaqil balansga ega bo'lgan korxona, tashkilot, muassasalar hamda ularning mustaqil bo'linmalari tushiniladi. Yuridik shaxsni tashkil etmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shug'ullanuvchi jismoniy shaxslar yakka tartibdagi tadbirkorlar hisoblanadilar va davlat ro'yxatidan o'tgandan so'ng tadbirkor maqomini oladilar. Lekin shuni ham aytib o'tish lozimki, O'zbekiston qonunchiligiga muvofiq tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bilan faqat yuridik shaxsni tashkil etgan holda shug'ullanish mumkin va demak, tadbirkorlik faoliyatining bunday turlari bilan yakka tartibda shug'ullanish taqiqlangan. Ular Vazirlar Mahkamasining qarorlari bilan belgilangan.

Tadbirkorlik subyektlarining o'z oldilariga qo'ygan umumiy maqsadlariga ko'ra ham tadbirkorlikning ikki turi ajratiladi: tijorat va notijorat tadbirkorligi. Tijorat tadbirkorligining asosiy maqsadi foyda olish, daromad ko'rish hisoblanadi. Bunday tadbirkorlik faoliyati natijasida olingan daromad (foyda) uning ishtirokchilari o'rtasida taqsimlanadi va o'z xohishlariga ko'ra ishlatiladi. Tadbirkorlik subyektlarining asosiy qismi tijorat tadbirkorligi bilan shug'ullanadilar va ular tijoratchi tadbirkorlar hisoblanadilar, yuridik shaxslar esa tijorat tashkilotlari deb ataladi. Notijorat tadbirkorligining asosiy maqsadi foyda olish emas, balki notijorat tusiga ega bo'lgan vazifalarni amalga oshirish hisob­lanadi. Bunday tadbirkorlik bilan shug'ullanadigan yuridik shaxslar notijorat tashkilotlari deb ataladi. Ularga diniy, xayriya, siyosiy va boshqa jamoat birlashmalari, ijtimoiy jamg'armalar, muassasalar kiradi. Notijorat tashkilotlarining ayrimlari notijorat faoliyati bilan birga unga qo'shimcha ravishda tijorat faoliyati bilan ham shug'ullanishlari mumkin. Lekin tijorat faoliyati natijasida olingan foyda ta'sischilar (ishtirokchilar) o'rtasida taqsimlanmay, mazkur tashkilot nima maqsadda tuzilgan bo'lsa, faqat shu maqsad, ya'ni tashkilot ustavida ko'rsatilgan maqsadlar uchun ishlatiladi. Respublikada bunday tashkilotlar to'g'risida maxsus qonun qabul qilingan va ularning faoliyati shu qonun va boshqa tegishli qonunlar yordamida tartibda solinadi.

Tadbirkorlik innovatsion yo'nalishiga ko'ra ilmiy-texnikaviy va bozor tadbirkorligi (novatorligi) turlariga bo'linadi. Ilmiy-texnikaviy tad­birkorlik deganda tadbirkorlar tomonidan ilmiy-texnikaviy yangiliklarni o'z faoliyatiga tatbiq etib, ularni iqtisodiy jihatdan amalga oshirish ishlari tushuniladi. Bozor tadbirkorligi (novatorligi) esa tadbirkorlar tomonidan mavjud bozorlarni o'zgartirish va modifikatsiya qilish, yangi bozorlar ochish va shakllantirish, xomashyoning yangi manbalarini topishga yo'naltirilgan faoliyat hisoblanadi.

Tadbirkorlik iqtisodivotning barcha sohalari va tarmoqlarida tashkil etilgan, amalga oshirilmoqda va rivojlanib bormoqda. Lekin uning holati va rivojlanishi barcha tarmoqlarda bir xil emas. O'zbekistonda tad­birkorlik subyektlari (yuridik shaxslar) ning 60 foizi qishloq xo'jaligi, 18 foizi savdo va umumiy ovqatlanish, 12 foizi sanoat va qurilish sohalarida tashkil etilgan, xizmat ko'rsatish sohasida ham rivojlanib bormoqda. Yuridik shaxs bo'lmagan yakka tadbirkorlarning asosiy qismi savdo, umumiy ovqatlanish va ayrim xizmatlar ko'rsatish sohsida faoliyat olib bormoqdalar.

O'zbekiston mustaqillikka erishgandan so'ng mulkchilikning butun dunyoda qabul qilingan shakllariga o'tishni mo'ljallab, qonun hujjatlarini ham shunga moslashtirib kelmoqda. Shunga muvofiq O'zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksida va boshqa qonun hujjatlarida mulk­chilikning ikki shakli e'tirof etilgan: xususiy mulk va ommaviy mulk. Xususiy mulk egalari xususiy mulkdorlar bo'lib, jismoniy shaxslar (fuqarolar) va yuridik shaxslar hisoblanadilar. Xususiy mulk shaxsiy ehtiyojni qondirishga mo'ljallangan. U shaxsiy mulkdan farqli o'laroq, yollanma mehnatni jalb qilib, tadbirkorlik bilan shug'ullanishda ham ishlatiladi. Xususiy mulk tufayli xususiy tadbirkorlikka yo'l ochiladi.

Xususiy mulk - bu mulk egasi (mulkdor) o'z mulkiga nisbatan o'z huquqlarini xususiy tarzda, ya'ni boshqalarning roziligi yoki ruxsatini so'rab o'tirmay amalga oshiradigan mulkdir. Xususiy tadbirkorlik va jamoa tadbirkorligining asosiy qismi ana shu mulkka asoslanadi.

Ommaviy mulk - bu davlat va boshqa ommaviy tuzilmalar mulki bo'lib, ommaga tegishlidir. Davlat mulki haqiqatan ham xalqqa qarashli bo'linmaydigan mol-mulkdan iborat. Unga yer, yer osti boyliklari, suv, o'simlik va hayvonot dunyosi, havo bo'shlig'i va boshqalar, ya'ni iqtisodiy tizimning bevosita aholi foydasiga ishlaydigan va millatning ijodiy salohiyatini yaratadigan qismi kiradi. O'zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksiga muvofiq ommaviy mulk - bu respublika mulki va ma'muriy-hududiy tuzilmalar mulki (munitsipal mulk) dan iborat dav­lat mulkidir.

Ommaviy (davlat) mulkka asoslangan korxona unitar korxona hisoblanadi. Unitar korxona o'ziga biriktirib qo'yilgan mulkka nisbatan mulkdor tomonidan mulk huquqi berilmagan tijorat korxonasidir. Faqat davlat va munitsipial korxonalar unitar korxona bo'ladi. Bunday korxonaga davlat yoki munitsipial tuzilma (mulkdor) tomonidan biriktirib qo'yilgan mol-mulk uning foydalanishida yoki operativ boshqaruvida bo'ladi. Shunga muvofiq unitar korxona ikki turga bo’linadi:

1) xo'jalik yuritish huquqiga asoslangan korxona: Unga biriktirilgan mol-mulkdan xo'jalik yuritishda foydalanish huquqi beriladi; foydalanish huquqi deganda mol-mulkning foydali xossalarini topish, ularni amalda qo'llab, samara yoki daromad olish imkoniyati tushiniladi;

2) operativ boshqaruv huquqiga asoslangan korxona: operativ boshqaruv huquqi deganda mulkdor bilan korxona, (korxonalar) o'rtasida unga biriktirib qo'yilgan mol-mulkka egailk qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish bo'yicha yuridik tartib-qoidalar tushiniladi.

Tadbirkorlik, shuningdek, aralash mulkka asoslangan bo'lishi ham mumkin. Masalan, ayrim davlat korxonalarida xususiy mulk, ayrim aksiyadorlik jamiyatlarida esa davlat mulki ishtirok etadi, ayrim qo'shma korxonalar ham aralash mulk shakllariga asoslangan.

Shuni ta'kidlab o'tish joizki, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish natijasida uning asosiy qismi xususiy sektorda mujassamlangan. Hozirgi paytda respublikada mavjud korxonalarning 95 foizidan ko'prog'i xususiy mulkka va faqat 5 foiziga yaqini davlat (ommaviy) mulkka asoslangandir.

Tadbirkorlik subyektlari faoliyat miqyosiga ko'ra ham turlarga bo'linadi: kichik, o’rta, yirik tadbirkorlik. Tadbirkorlikni bunday tur­larga ajratishda asosiy mezon sifatida ishlovchilarning o'rtacha yillik soni olingan. Ana shu mezon bo'yicha respublikada korxonalar quyidagi turlarga bo'linadi.

1. 
   Mikrofirma - mulkchilik shaklidan qat'i nazar, o'rtacha yillik ishlovchilari soni quyidagi miqdorgacha bo'lgan mo'"jaz korxonalar:
   
   1. 
      ishlab chiqarish. sohasida - 20 kishigacha;
      
   2. 
      savdo.xizmat ko'rsatish va boshqa noishlab chiqarish sohalarida - 5 kishigacha.
      
2. 
   Kichik korxona - mulkchilik shaklidan qat'i nazar, o'rtacha yillik ishlovchilari soni quyidagi miqdorgacha bo'lgan korxonalar:
   
   1. 
      sanoatda- 100 kishigacha;
      
   2. 
      qurilish, qishloq xo'jaligi va boshqa ishlab chiqarish sohalarida - 50 kishigacha;
      
   3. 
      savdo, xizmat ko'rsatish va boshqa noishlab chiqarish sohalarida - 25 kishigacha.
      
3. 
   O'rta korxona - mulkchilik shaklidan qat'i nazar o'rtacha yillik ishlovchilari soni quyidagi miqdorgacha bo'lgan korxonalar:
   
   1. 
      sanoatda - 200 kishigacha;
      
   2. 
      qurilish. qishloq xo'jaligi va boshqa ishlab chiqarish sohalarida - 100 kishigacha;
      
   3. 
      savdo, xizmat ko'rsatish va boshqa noishlab chiqarish sohalarida - 50 kishigacha.
      

4. Yirik korxona - mulkchilik shaklidan qat’i nazar, o'rtacha yillik ishlovchilari soni o'rta korxonalar uchun belgilangan miqdordan ortiq bo'lgan korxonalar.

Shuni aytib o'tish lozimki, tadbirkorlikning bu turlari orasida son jihatidan kichik tadbirkorlik yetakchi o'rirmi egallaydi. Chunki kichik tadbirkorlikka uchta tadbirkorlik subyekti: yakka tadbirkorlar, mikrofirmalar, kichik korxonalar kiradi. O'zbekistonda mavjud korxonalarning 90 foizidan ko'prog’ini mikrofirmalar va kichik korxonalar tashkil etadi.

Tadbirkorlik ko'p qirrali murakkab faoliyat bo'lib, o'ziga xos xususiyatlarga ham ega. Uning ana shunday xususiyatlari, avvalambor, mazkur faoliyat alomatlari, belgilari, tamoyillarida namoyon bo'ladi. Tadbirkorlik alomatlari, belgilari, tamoyillari turli adabiyotlarda turlicha berilgan. Ular ayniqsa, uning alomatlari (belgilari) to'laroq yoritilmagan, ayrim hollarda esa tadbirkorlik belgilari va tamoyillarini aralashtirib yuborish ham uchrab turadi. Shuning uchun biz tadbirkor­lik belgilari va tamoyillarini bir joyda keltirib, ularni bir-biridan aniq ajratish va to'liqroq qarab chiqishga harakat qilamiz.

Tadbirkorlik belgilari tadbirkorlik faoliyatiga xos va ayni boshqa faoliyat turlaridan ajratib turadigan alomatlaridir. Ana shunday alomatlar (belgilar)ga ega bo'lgan faoliyatgina tadbirkorlik faoliyati yoki tadbirkorlik hisoblanadi. Mazkur alomatlar (belgilar) yoki ularning ayrimlariga ega bo'lmagan faoliyat esa tadbirkorlik emas, balki oddiy ish, faoliyat bo'ladi.

1.