Sharq mamlakatlari iqtisodiyoti, siyosati va turizm

5. Yengil sanoat tovarlarning baho strategiyasini amalga oshirish
Marketingda bir necha baho strategiyalari mavjud. Yuqori baho yoki
“qaymog‘ini olish” strategiyasi – avvalo tovar bahosini ishlab chiqarish narxidan
ancha yuqori o‘rnatib, asta-sekin uni tushirib boradi. Bu usul bilan yangi tovarlar
sotiladi va bozorga kirgandan keyin segmentlar guruhini kengaytirish maqsadida
arzonlashtirib boriladi. Yuqori baho strategiyasi sotuvchiga tezda sarf-harajatlarni
qaytarib olishga yordam beradi. Firma bozorda yangi tovarlar taklif qilishda
monopol holatda bo‘lsa, talab takliflar yuqori, baland narx haridorlar tomonidan
yuqori sifatli tovar belgisi deb qabul qilingan vaqtlarda bu strategiya o‘zini
oqlaydi.
Keyinchalik bozorda o‘xshash tovarlar – raqiblar paydo bo‘lgandan keyin
firma o‘z tovari narxini tushira boshlaydi va boshqa segmentlar uchun yangi tovar
modifikatsiyasini yarata boshlaydi.
Tovar boshlang‘ich bahosi past o‘rnatilib, talab rag‘batlantiriladi, raqobatda
yutib chiqiladi, raqiblar tovarini bozordan siqib chiqariladi. Unda asosiy ulushini
egallaydi va keyin tovar narxini oshira boshlaydi. Ammo “haridorlar” bozorida bu
strategiyani qo‘llash juda qiyin, faqat to‘yinmagan “sotuvchilar” bozorida biror
natijaga erishish mumkin.
Agar tovar harakati qatnashchilari o‘z tovari bahosini o‘zgartirmaslikka
intilsa, ko‘p vaqt standart narx saqlanib turadi.
“O‘zgaruvchan narxlar bozorda talab ko‘paysa yoki davlat miqyosida biror
iqtisodiy tadbir o‘tkazilsa, shunga mos ravishda tovarlar va xizmatlarga yangi
baholar o‘rnatishni bildiradi”.
Diskriminatsiya baholari ayrim sotuvchilarga ma’qul kelmagan haridorlar
uchun, ayniqsa davlatlar orasidagi munosabatlar, haqiqiy siyosiy muhit buzilgan
davrda o‘rnatiladi. Bu narxlar o‘ta yuqori, tovarni sotib oluvchiga bir necha
marotaba og‘ir tushadigan qilib o‘rnatiladi.
Yagona narx strategiyasi yoki hamma iste’molchilar uchun bir xil baho
o‘rnatish strategiyasi tovarlarni namunalari bo‘yicha kataloglar va aloqa bo‘limlari
orqali sotishda ishlatiladi.
Qayishqoq baholar haridorlarning imkoniyatlariga qarab va savdolashish
qobiliyatlari asosida o‘rnatiladi. Bu narxlar yakka tartibda shartnomalar tuzishda
ishlatiladi.
Tovar narxi va sifati orasidagi bog‘liqlik – bu tamoyil bo‘lib unga asosan
iste’molchilar yuqori bahoning manbai yaxshi sifat, aksincha pats narxli mahsulot
sifatsiz deb qarashini anglatadi. Demak, bozorda tovar narxining shakllanishiga
juda ko‘p omillar ta’sir ko‘rsatadi, ularning barchasini tovar narxini belgilashda
o‘ziga xos holatlada hisobga olish tavsiya etiladi. Firma baho strategiyalarini bir
nechasini muvofiqlashtirib, bozorning aniq kon’yunkturasi va umumiy marketing
vazifalariga asoslangan ravishda qo‘llaydi.
Mahsulotning yuk sifatida ishlab chiqarish jarayonidan iste’molchiga yetib
kelishigacha – tashish, saqlash va qo‘shimcha ishlarni bajarish bilan bog‘liq
bo‘lgan jarayon tovar harakati deyiladi. Tovar harakatini rejalashtirishda
korxonalar tanlagan tovar sotish uslublariga asoslaniladi. Ular quyidagi uch
uslubdan biri bo‘lishi mumkin:
- tovar ishlab chiqaruvchi vositachilarsiz to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zining
iste’molchisi bilan bog‘lanish;
- tovarlarni mustaqil vositachilar orqali sotish;
- aralash usul, ishlab chiqaruvchi firma va vositachi savdo tashkiloti
sarmoyalari qatnashishi orqali. Tovar harakatini shaklini tanlashda uning harajatlari quyidagi formula bilan aniqlanadi:

Tx = T + O1 + O2 + Kx.

Bu yerda. Tx – tovar harakati harajatlari summasi;
T – transport harajatlari;
O1 – ombor harajatlarining doimiy qismi;
O2 – ombor harajatlarining o‘zgaruvchan qismi;
Kx – qolgan harajatlar.
Tovar harakatlari harajatlari uning sotish bahosiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.
Ulgurji savdo umumlashgan vositachi hisoblanadi va ko‘pchilik vazifalarni
bajaradi. Uning ahamiyati quyidagilar:
- chakana savdoga ishlab chiqarish firmalarining tor assortimentini
kengaytirib taklif etadi;
- katta xajmda tovar sotib olib, muomala harajatlarini kamaytiradi;
- yuqori malakali tovarshunos va marketologlar bilan tovarlar bozorini
chuqur o‘rganadi;
- tovarlarni saqlaydi va kerakli tovar zahiralarini shakllantiradi;
- ishlab chiqaruvchilar va chakana savdo o‘rtasida mustahkam aloqa
bog‘laydi, ularga moliyaviy yordamlashadi va b.
Diler – mustaqil kichik vositachi – tadbirkor bo‘lib, oldi-sotdi ishlarini
bajaradi va moddiy javobgarlikka ega.
Savdo madaniyati – keng tushuncha bo‘lib, iste’molchi to‘g‘risida
chinakam, chuqur, har tomonlama g‘amxo‘rlik qilish uning asosi hisoblanadi.
Savdo madaniyati deyilganda haridorga xushmuomalada bo‘lishni, xizmat
ko‘rsatishni ilg‘or usullarini joriy etishni, savdo maydonini bezash, did bilan
jixozlashni, do‘konlarning aholi uchun qulay ish vaqtlari kabilarni tushunmoq
kerak.
Chakana savdo madaniyati do‘konning texnologiya jarayoni tashkil
etilishidan boshlanadi.
Tovar sotish – har qanday do‘konning asosiy vazifasidir. Shu sababli tovar
sotish aossiy texnologiya jarayoni hisoblanadi. Boshqa xizmatlarning hammasi
yordamchi jarayonlarga kiradi.
Asosiy texnologiya jarayoni, ya’ni tovar sotish quyidagi tarkibiy qismlarni
o‘z ichiga oladi:
1) tovarni tavsiya qilish;
2) haridorlarga maslahat berish;
3) tovarni uning qo‘liga topshirish;
4) hisob-kitob qilish.
Yordamchi texnologiya jarayonining quyidagi tarkibiy qismlari bor:
1) tovar qabul qilish;
2) tovarni tashib olish va saqlash uchun joylash;
3) tovarlarni sotishga tayyorlash.
Do‘konning texnologiya jarayonini tashkil etishda quyidagi talablar
hisobga olinishi zarur:
1) tovarlarning iste’mol qiymati to‘la saqlanishi;
2) tanlab olingan texnologiya variantining fan-texnika taraqqiyoti hozirgi
zamon darajasiga mos kelishi;
3) texnologiya jarayonini tashkil etish uchun qilingan sarflarning iqtisodiy
samaradorligi;
4) jonli mehnatni tejash, xodimlarning yuksak mehnat unumdorligini
ta’minlash va og‘ir jismoniy mehnatni tugatish.
Tovar sotishning ilg‘or texnologiyasini joriy etishni nazarda tutib,
do‘konlar savdo maydonlarini quyidagi talablar asosida rejalashtirish lozim:
- savdo maydonini harakat qilishda, tovarlarni ko‘rish va tanlab olish
chog‘ida haridorlar uchun eng ko‘p qulaylik yaratish;
- hisob-kitob qilishda navbat kutib qolishga yo‘l qo‘ymaslik lozim;
- xodimlarning mehnat qilishi uchun qulay sharoit yaratish va savdo
maydonidagi tovarlarni yordamchi xonalardagi tovarlar bilan to‘ldirib turish;
- savdo maydonidan yanada samarali foydalanish;
- yuqori darajada ishlash qobiliyatiga erishish.
Haridorlar navbat kutib qolishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun hisob-kitob
bo‘g‘ini quyidagi tartibda rejalashtiriladi:
1) kassalar savdo maydonidan chiqadigan joyga o‘rnatiladi;
2) kassalar yonidagi yo‘laklar haridorlarning bir tomonlama harakat
qilishini ta’minlaydi;
3) kassalar odatda kontrolyor – kassirlarning savdo maydoniga qarab
o‘tirishini hamda savdo maydonini yaxshi kuzatishni ta’minlaydigan darajada
joylashtiriladi;
4) haridorlar oqimi kontrolyor – kassirning chap tomonidan o‘tadi. Bunda
kassir o‘ng qo‘li bilan kasa apparatida chek bosadi, chap qo‘li bilan esa tanlab
olingan tovarlarni tekshiradi va pul qabul qilib oladi.
5) hisob-kitob bo‘g‘ini maydoni taxminan savdo maydonining 8-12 fozini
egallaydi.
Chakana savdo jarayoni – aholining tovar harid qilishini ta’minlaydigan
usullar yig‘indisidan iborat. Tovar sotish chakana savdodagi asosiy texnologiya
jarayoni hisoblanadi. hozirgi vaqtda chakana savdoda tovar sotishning quyidagi
usullari qo‘llanilmoqda:
- tovarni peshtaxta orqali sotish;
- tovarni haridorlar o‘ziga-o‘zi xizmat qiladigan usulda sotish;
- tovarni ochiq, yoyib qo‘yib sotish;
- tovar namunalarini ko‘rsatib sotish;
- tovarni aholining buyurtmasiga muvofiq sotish.