Singdirish sig’imi

Tuproqlarning singdirish qobiliyati turlariFizik singdirish qobiliyati, deb mayda dispers zarrachalar ustida har xil moddalar molekulalari konsentratsiyasining ortishiga aytiladi. Bu odatda kolloid zarrachalarning yuza energiyasiga bog‘liq bo‘ladi. Bu hodisa alohida molekulalarni qattiq kolloid zarracha yuzasiga, ma’lum energiya hisobiga tortilishi asosida sodir bo‘ladi. Fizik-kimyoviy singdirish, deb tuproqlarni singdirish va ekvivalent miqdorda singdirilgan ionlarni almashtira olish qobiliyatiga aylitiladi. Bu jarayon kolloid zarrachalarning ustida, yuzasida sodir bo‘ladi.

Kolloid zarrachalar eritma bilan doim aloqador bo‘lib, undan o‘ziga birorta elementni oladigan bo‘lsa, shu elementning ekvivalent miqdoriga teng miqdorda boshqa bir elementni eritmaga chiqaradi. Shuning uchun ham fizik-kimyoviy singdirishga almashinuvchi singdirish ham deyiladi. Biologik singdirish qobiliyati, deb tuproqda yashovchi tirik organizmlar, ildizchalar, mikroorganizmlar tomonidan har xil elementlarning yutilishi tushuniladi.

Biologik singdirish qobiliyati tanlash asosida sodir bo‘ladi, sababi har xil tirik organizm alohida bir elementga yoki elementlar guruhiga muhtoj bo‘ladi
27. O‘simliklarning rivojlanish davrlari va oziqlanish sharoitlari o‘rtasidagi munosabat. Rivojlanishning ilk davrlarida o’simliklar oziq moddalarni kam miqdorda talab qiladi. Lekin ularning tuproqda kam yoki serob bo’lishi nihollarga kuchli ta’sir ko’rsatadi. Bu davrdagi fosfor tanqisligi o’simliklarning butun vegetatsiya davridagi rivojlanishga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Keyingi davrlarda fosfor bilan mo’l─kol oziqlantirish ham rejadagi hosilni olishga yordarn bermaydi. Rivojlanishning dastlabki davrlarida tuproqda fosforning me’yorida bolishi o’simliklarning yaxshi ildiz otishiga yordam beradi. Boshoqli don ekinlar dastlabki uch─to’rtta barg yozish davridanoq reproduktiv organlar─boshoq va ruvakka asos solinadi. Bu davrda azot yetishmasligi keyinchalik tupdagi boshoqlar sonining kam bo’lishi va hosilning kamayishiga olib keladi.
O’simliklaming yer ustki organlari─poya va barglari jadal rivojlanadigan davrlarida oziq moddalarga talabi ham kuchayadi. Azot bilan yetarli oziqlantirish vegetativ organlarining jadal o’sishi va assimilyatsiya apparatining shakllanishiga yordam beradi. Gullash va meva tugish davriga kelib aksariyat O’simliklarning azotga bo’lgan talabi kamayadi. Lekin fosfor va kaliyga ehtiyoji ortadi. Bu bevosita ayni elementlarni reproduktiv organlarining shakllanishi, hosilning tovar qismida zaxiraviy modda sifatida to’planishi va ayniqsa, organik moddalarning sintezlanishi va harakatlanishida ishtirok etishi bilan bog’liq. O’sish organlari rivojlanishdan to’xtagan paytda o’simliklar tomonidan oziqa moddalarni o’zlashtirishi ham asta─sekin susayadi va to’xtaydi. Bu davrda organik moddalarning to’planishi va boshqa hayotiyjarayonlaro’simlikda ilgari to’plangan oziq moddalardan takror foydalanish (reutilizatsiya) hisobiga t a’minlanadi.
Qishloq xo’jalik ekinlarini vegetatsiya davrida oziq moddalarni yutish miqdori va tezligi jihatidan bir─biridan farq qiladi. Barcha boshoqli don ekinlari, zig’ir, kanop, ertaki kartoshkajadal oziqlanadigan davrning qisqaligi bilan ajralib turadi. Masalan, kuzgi javdar kuz faslining o’zidayoq barcha oziqmod dalarning 25—30% ini yutadi, bu davrda o’simliklarning quruq massasi oxirgi massasining 10% iga yetadi xolos. Bahorgi bug’doy nisbatan qisqa muddatda naychalashdan boshoqlashgacha —oziq moddalar yalpi miqdorining 2—3 qismini iste’mol qiladi. Kartoshkaning o’rta vakech pishar navlari oziqa moddalarni asosan iyul oyida o’zlashtiradi. Shu muddatda azotning 40, fosforning 50 va kaliyning 60% ini o’zlashtiriladi. Kartoshkaning ertaki navlarida oziq moddalarni jadal o’zlashtirish yanada qisqa muddatlarda sodir bo’ladi. Zig’irda oziq elementlarni eng ko’p iste’mol qilish g’unchalashdan gullash davrigacha, g’o’zada esa shonalashdan hosil elementlari shakllanib bo’lguncha davom etadi.
Ayrim ekinlar — makkajo’xori, kungaboqar, qand lavlagi va bosliqalar oziq moddalarni bir me’yorda hamd a uzoq muddat o’zlashtirishi bilan ajralib turadi. Barcha oziq elementlar o’simliklar tomonidan bir xil tezlikda yutilmaydi. Masalan, makkajo’xorida kaliy tez, azot o’rtacha va fosfor ancha sekin yutiladi. Kaliyning yutilishi ruvak chiqarish davrida tugasa, fosforning yutilishi deyarli vegetatsiya davrining oxirigacha davom etadi. Kanop tomonidan azot va kaliyning o’zlashtirilishi maysalar unib chiqqandan keyin mos ravishda 3 va 5 hafta o’tgach yakunlanadi. Fosforning jadal yutilishi vegetatsiya davrining oxirigacha davom etadi. Qand lavlagining ham oziq moddalarni o’zlashtirishi bir tekis emas. Nihollar paydo bo’lganidan keyingi birinchi o’n kunlikda fosfor va kaliy azotga nisbatan 1,5 barobar, barglar jadal shakllanadigan davrda 2,5—3 baravar ko’proq o’zlashtiriladi. lldizmeva hosil bo’lish va unda shakar to’planish davrida mo’l oziqlantirilsa, to’p barg o’sib ketadi, ildizmeva kattalashib, shakar miqdori kamayadi.
O’simliklarning oziqlanish sharoitlarini o’suv davrlariga mos ravishda o’g’it kiritish yo’li bilan boshqarish va shu yo’1 bilan hosil miqdori hamda uning sifatiga ma’lum darajada ta’sir ko’rsatish mumkin.
26.