Sitologiya fəNNİ ÜZRƏ MÜhaziRƏLƏr giRİŞ I mühaziRƏ: Sİtologiya elmiNİN İNKİŞaf tariHİ

HÜJEYRƏARASI TƏMAS FORMALARI
Hüjeyrə arası təmas-hüjeyrələrin bir-biri ilə əlaqəsidir. Bu əlaqə məsafədən və ya distant və birbaşa və ya kontakt yolu ilə reallaşa bilər. Distant əlaqələr hüjeyrələr tərəfindən hyjeyrəarası mühitə ifraz olunan həll olmuş maddələr vasitəsilə baş verir. Bu maddələrə mediator və ya əlaqələndirijilər deyilir. Mediator qismində hormonlar, biogen amillər, antitellər və bir çox digər bioloci fəal maddələr çıxış edə bilərlər. Bütün bu qeyd etdiyimiz maddələr hüjeyrənin ifraz olunan mediatorları ilə qarşılıqlı əlaqədə olan reseptor aparatına təsir edir. Deməli distant hüjeyrəarası əlaqələr zamanı hüjeyrələrə hormonların təsiri keçir, immun javab embrional inkişaf (embrional induksiya) və digər vajib hüjeyrə reaksiyaları baş verir. Bundan başqa bütün çoxhüjeyrəli orqanizmlərdə hüjeyrələr öz aralarında birbaşa (kontakt yolu ilə ) əlaqə ilə bağlanır. Birbaşa əlaqələr bir neçə fazadan ibarətdir ki, bura ilkin mərhələ kimi distant əlaqə də daxildir:

1. Bir hüjeyrənin digər hüjeyrəni tanıması (distant əlaqə mediatorlar, kontakt əlaqə ilə reseptorlar vasitəsilə).

2. Hüjeyrələr arasında zəif birləşmələrin yaranması.

3. Möhkəm hüjeyrəarası birbaşa əlaqələrin yaranması. İkinji və üçünjü mərhələlər hüjeyrə adqeziyası molekulların köməyi ilə həyata keçirilir.

Bütün hüjeyrəarası kontaktlar 3 əsas tipə bölünür: Adgeziya kontaktları, sıx kontaktlar, ötürüjü təmas. 1.Adqeziya kontaktlarında, hüjeyrələr bir- biri ilə mexaniki birləşirlər. Bu tip əlaqələrin əsas tipi kimi desmosom təması göstərmək olar. Desmosom təmas da üç tipdə olur.
A) Nöqtəvi desmosomlar. Ən çox örtük, epitelisi hüjeyrələrində olur epiteli hüjeyrələrinin bazal membranlara birləşməsində iştirak edir. Bu zaman iki hüjeyrənin membranında daxili tərəfdən elektron sıx maddədən ibarət olan kerotin mikrofilamentləri bağlı lövhələr yerləşir,bəzən bu lövhələr çox qatlı olur. Bu filamentlər ya lövhənin üzərində yerləşir, ya da onun səthi boyu uzanır. Bir-birinə yapışan iki hüjeyrənin lövhəjikləri, hüjeyrəarası boşluqdan keçən təbiəti məlum olmayan zülal lifləri ilə birləşir. Bəzən sitoplazma tərəfdən bu zonada elektron sıx maddə yerləşir ki, bu da membranın daxili səthinin qalınlaşmasına səbəb olur. Qonşu hüjeyrələrin desmosomları simmetrik yerləşir və hüjeyrələrin mexaniki əlaqəsini təmin edir.
B) Desmosom zonalar. Onlar hüjeyrənin opikal ujuna yaxın zolaq şəklində yerləşirlər. Bu zolaq sitoplazma tərəfdən lokalizə olunmuş aktiv filamentlər yığımından ibarətdir.
J) Yarımdesmosomlar. Bunlar özlərini növbəti desmosomların müəyyən hissəsi kimi göstərirlər. Epiteli hüjeyrələrini bazal membrana birləşdirirlər. Adqeziya kontaktlarının reallaşmasında E-kadqerin, desmakollin, desmoqlein və s. adqeziya mollekulları mühüm rol oynayır. Ötürüjü təmas – bu təmas tipində iki hüjeyrə membranı təxminən 3 nm məsafəyə qədər bir-birinə yaxınlaşırlar. Bu zaman hüjeyrələr arasında müəyyən kiçik molekullu birləşmələrin (aminturşuları, şəkər, ATF, nukleotidlər və s.) sərbəst mübadiləsi gedə bilir. Beləliklə bu tip təmasda hüjeyrələr arasında təkjə mexaniki yox, həm də kimyəvi əlaqə yaranır. Belə təmas saya əzələ toxması hüjeyrələri və ürək əzələ hüjeyrələləri arasında ola bilər. Ötürüjü təmasa həm də sinir hüjeyrələri arasında olan – sinapsları misal göstərmək olar. Sinaptik təmas sinir toxuması üçün xas olub, iki neyron arasında eləjədə neyronla reseptor və ya effektor arasında rast gəlinir. Sinapslar-iki hüjeyrənin təmas sahəsi olub, qıjığı və ya tormozlanmanı bir istiqamətdə bir elementdən digərinə ötürür.

Sinapslar sinir hüjeyrələrinin çıxıntılarında yaranan dendrit və aksonların terminal sahələridir. Neyronlar arası sinapslar sinir hüjeyrəsinin çıxıntısı ujunda armudvari genişlənmə şəklində olur. Bir sinir hüjeyrəsinin bu jür genişlənmiş terminal çıxıntısı sinir hüjeyrəsi ilə sinaptik əlaqə yaratmaqla bərabər onun çıxıntıları ilə də əlaqədə ola bilər. Sinir hüjeyrəsinin periferik çıxıntısı – aksonlar effektor və reseptor hüjeyrələrlə spesifik təmas yaradırlar. Bu hüjeyrələrin membranları arasında 20-30 nm sahə sinaptik deşik yaradır. Bu deşiyin boşluğunda bəzən çox nazik sapvari struktura müşahidə edilir ki, bu saplar membran səthinə perpendikulyar yerləşir. İmpulsu ötürən hüjeyrənin sinaptik təmasının membranı presinaptik, impulsu qəbul edən hüjeyrənin sinaptik təmasına isə postsinaptik təmas deyilir. Elektron mikroskopunda presinaptik membranda çox miqdar kiçik vakuolla sinaptik genişlənmələr müşahidə edilir. Sinir impulsları ötürülən zaman sinaptik genişlənmələr öz möhtəviyyatını sinaptik deşiyə tökürlər. Məlum olmuşdur ki, sinapslar sinir qıjıqlanmalarını ötürməklə yanaşı, həm də iki qarşılıqlı əlaqədə olan hüjeyrələrin birləşməsi vəzifəsini yerinə yetirir. Sadə təmas forması bir-birinə yaxın yerlərdə bir çox hüjeyrələrdə xüsusilə epiteli toxuması hüjeyrələrində rast gəlir. Bu tip təmas zamanı qonşu hüjeyrələr arasında 15-20 mm məsafə qalır. Bu jür təmas formasında sitoplazma tərəfdən membrana heç bir əlavə quruluş vahidləri birləşmir. Aralıq təmasda membranlar arası sahə bir qədər geniş olur (20-30 mm) və sadə təmasdan fərqli olaraq həmin sahə sıx zülal təbiətli maddə ilə dolmuş olur. Sitoplazma tərəfdən nazik mikrofibrillər (4-7 mm) tor şəklində yerləşir. Bu təmasın elə forması var ki, hüjeyrə ətrafında lent və ya qurşaq şəklində yapışma zonası yaranır, desmosom təmas ən çox örtük epitelisi hüjeyrələrində rast gəlir. Bu zaman hüjeyrənin müəyyən sahəsində 0,5 mm diametri qalınlaşma olur ki, çox vaxt bu qalınlaşma elektron sıx maddədən ibarət olub, bəzən çox qatlı olur. Bəzən sitoplazma tərəfdən bu zonada elektron sıx maddə yerləşir ki, bu da membranın daxili səthinin qalınlaşmasına səbəb olur. Qonşu hüjeyrələrin desmosomları simmetrik yerləşir və hüjeyrələrin mexaniki əlaqəsini təmin edir.