Sizsiz (roman-xatirə) Həyatım ağrıyır (povest-xatirə)
Yüklə 3,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
*** 1973-cü ilin sentyabrında atamla bir yerdə Moskvaya Nəsimi yubileyinə getdik. Bu illər ailəmiz üçün çətin vaxtlar idi – bizə çox əziz olan üç adam – atamın əmisinin və xalasının oğlu Niyazi Məmmədxanlı, Fidanın qaynatası Süleyman Vəzirov və atamın o zaman həyatda olan dostlarından ən yaxını Cəfər Cəfərov ağır, ümidsiz xəstə idilər. Ənvər Məmmədxanlının kiçik qardaşı Niyazinin başı çox bəlalar çəkmişdi. Davanın ilk günlərindən - 26 yaşındaykən 64 cəbhəyə getmiş, Sevastopolun odundan-alovundan keçmiş, əsir düşmüş, faşist zindanlarında olmazın əzab-əziyyətlər çəkmişdi. Bir dəfə mənə: "Aclığın bütün növlərinə bələd oldum, – dedi, – ən ağır şəkli dilinə bir qırıq çörək vurub ac qalmaqdır, amma ac qalmaq ondan asandır". Müharibə illərində evlərinə qara kağızı gəlmişdi, yasını saxlamışdılar. Qələbədən sonra qayıtdı, bir neçə ay ailəsinə qovuşandan sonra Sibirə sürgün edildi. Stalin dövrü qurtarandan sonra Bakıya qayıtdı, öz ixtisası üzrə – neft mühəndisi işlədi. Subay idi, evlənmədi də... Binədən qara yazılmış bəxti ömür möhlətini çox qısa müəyyənləşdiribmiş. Diaqnozu qəti və amansız idi. Təqribən həmin vaxtlarda əlacsız xəstəlik Süleyman Vəzirovun da, Cəfər Cəfərovun da hökmünü vermişdi. Cəfər Cəfərov bir neçə il Mərkəzi Komitənin katibi işlədikdən sonra 1971-ci ildə vəzifəsindən azad edilmişdi. O, işdən çıxarıldıqdan sonra tez-tez evlərinə gedərdim, uzun-uzun söhbətlər edərdik. Bir dəfə dedi: "Ömrüm boyu başıma çox işlər gəlib, amma heç vaxt indiki kimi bədbinləşməmişəm. Yəqin ki, bu yaş xüsusiyyətimlə əlaqədardır. Əvvəllər belə sarsıntılardan sonra dərhal özümü toplayırdım, çalışmaq, işləmək əzmim qat–qat artırdı, bilirdim ki, bir müddət keçəcək yenə fəal ictimai mövqe tutacam. Amma bu səfər heç bir ümidim yoxdur"... C.Cəfərov işləri təzə təyin olunmuş katibə təhvil verəndə D.P.Quliyev: "Cəfər müəllim, o qədər təriflədiniz məni ki, gətirib sizin yerinizə qoydular," – deyib. Danil Piriyeviç Quliyevin ideoloji işlər üzrə katib təyin olunmasıyla bir çox məsələlər dəyişdi. Ensiklopediyaya və "Qobustan"a hücumlar başladı. "Qobustan"a, yaxud mənə qarşı hücumlar "Kommunist" qəzetindən "Kirpi" jurnalınacan müxtəlif mətbuat səhifələrini bəzəyirdilər. Müxtəlif müşavirələrdəki çıxışları, başqa "şifahi janrları" hələ demirəm. Budur, D.P.Quliyev yoldaşın kabinetindəyik. Məni və iki
65 nəfər görkəmli filosof-alimi çağırıb. "Qobustan"ın təzə-köhnə nömrələrini onların qabağına qoyub, onların mötəbər rəyini soruşur. Alimlərdən biri başını tutub: –Vay, vay, vay, Danil Piriyeviç, bir görün burda nə yazıblar, – deyir, – yazıblar ki, Şuşada Pənah xana abidə qoymaq lazımdır. D.Quliyev: –Yox əşi, – deyir, – yoldaş Anar, bəs siz buna necə yol vermisiniz? –Moskvada bu şəhərin əsasını qoyan knyaz Yuri Dolqorukinin, Leninqradda Peterburqun əsasını qoyan çar Pyotrun, Tbilisidə Tiflisin əsasını qoyan Vaxtanq Qorqasilinin abidələri var, – deyirəm, – Şuşada bu şəhərin binəsini qoyan Pənah xana heykəl ucaltmaq təklifində nə qəbahət var ki? İkinci adam: –Danil Piriyeviç, özü də görün bu təklifi kim verir? Elturan! –Elturan kimdir ki? –Bilmirəm kimdir, amma bu adamın adı Elturandır. Elturan bilirsiniz də nə deməkdir: yəni Turan eli – pantürkistlərin xülyası… D.Quliyev məzəmmətlə başını bulayır, mənə baxır. –Axı, mən bu adama necə deyim ki, adını dəyişsin? – deyirəm. On il sonra, 1982-ci ildə H.Ə.Əliyev yoldaşla birlikdə Şuşada Vaqifin məqbərəsinin açılışına gedənlər arasında mən də vardım. Qonaqları şəhərin mədəniyyət abidələriylə tanış edirdilər. Qədim qala divarları üzərində Pənah xanın şəkli çəkilmişdi. "Qobustan"ın on il əvvəl verdiyi təklif həyata keçmişdi, düzdü başqa janrda, heykəl yox, şəkil (əfsus ki, bayağı və zövqsüz şəkil) janrında. Onu da deyim ki, qonaqlara izahat verən həmin o memar Elturan Avalov idi – adını dəyişib eləməmişdi. Onu da deyim ki, D.P.Quliyev çoxdandı ki, katib deyildi...
66 O vaxt katibin kabinetində isə filosof-alimlərin rəyləri diqqətlə dinlənilir və tam ciddiyyətlə qəbul edilirdi. Hər yerdə, hər sözdə "pantürkizm" axtarırdılar. "Qobustan"ın üz qabığındakı "toplu" sözündən, ensiklopediyada bu ya digər istilaha verilən işarələrin sayına qədər. Anamın bu zamanlar çıxmış Türkiyə haqqında yol xatirələri də ailəmizin "türkpərəstliyinə" yeni bir "sübut" olmuşdu. Yalnız "türkçülük" yox, başqa günahlarımız da damğalanırdı. Aktyor evində jurnalistlərin qurultayı çağırılmışdı. Mən gecikmişdim, özüm eşitmədim, amma dərhal qulağıma çatdırdılar ki, D.Quliyev çıxışında səni möhkəm vurdu. Məsələ ondaydı ki, bir neçə gün qabaq mənim "Literaturnaya qazeta"da məqaləm çıxmışdı. Tənqidimizə aid bəzi mülahizələrimi yazmışdım. D.Quliyev çıxışında bu məqalədən danışmış, qurultaya Moskvadan qonaq gəlmiş məşhur jurnalist V.Peskova müraciətlə: "Ümumiyyətlə mərkəzi mətbuatda Anarı çox çap edirlər, – demişdi, – xahiş edirik ora bizim fikrimizi çatdırın ki, az çap etsinlər". Səhərisi gün mən telefon edib D.Quliyevin qəbuluna getdim. –Mənim məqaləmdə nə səhv var ki, siz onu qurultay kürsüsündən rüsvay edirsiniz? – dedim. D.Quliyev: –Doğrusu, sənin məqaləni oxumamışdım, – dedi, – mənə çox pis qələmə vermişdilər. Bu gün oxudum, axı nə varmış ki, orada belə... Buna baxmayaraq "Literaturnaya qazeta" üç nömrə dalbadal mənim yanlış fikirlərimi təkzib edən yazılar verdi – bu adi bir məqaləyə görünməmiş diqqət deməkdi. Yazılardan biri – Əkbər Ağayevin məqaləsi mənə cavab olaraq, xüsusi göstərişlə təşkil olunmuşdu. Yanılmıramsa bu Əkbər Ağayevin "Literaturnaya qazeta" səhifələrində dərc olunmuş ilk və hələ ki, axırıncı yazısıdır. *** 67 1972-ci il martın 6-da Natəvan klubunda tənqid məsələlərinə həsr olunmuş müşavirə çağırılmışdı. Məruzəçi atamın şerlərini tənqid edirdi, ürəyini boşaldıb doyanda mənim yazılarıma keçir, onları alt-üst edirdi, deyib-deyib yorulanda yenə qayıdırdı atamın nöqsanlarına. Ürəyim səksəkəliydi, elə bil iynə üstə oturmuşdum. Məruzəçinin bəlağətinə görə yox, ayrı səbəbdən. Başqa şeydəndi nigarançılığım! Budur, foyeyə telefona çağırırlar. Evdən zəng vurublar, sevincək səslə: "Təbrik edirik, qızın oldu", – deyirlər. Salona qayıdıram, atamın qulağına: "bir qız nəvən də oldu" – deyirəm. Qucaqlaşıb öpüşürük. Salondakılar mat-mat bizə baxır. Məruzəçi də bir an susub duruxur, udqunur. Görəsən onun sıyrılmış tənqid qılıncının altında mən nə fənd işlətmişəm, hara yol tapmışam, kimdən və hardan şad xəbər gətirmişəm. Bu nə xəbərdir belə ki, iclasın şıdırğı yerində ata-bala öpüşüb görüşürük: Məsələdən agah olan Bayram Bayramov: –Elə bu da məruzəyə cavab idi, – deyir, – ölü fikirlərə, ölü sözlərə həyatın verdiyi cavab. Axşam evdə anam: –Gərək bu qızın adını Tənqidə qoyaq, – dedi, – yaman top- tüfəngli iclas günü gəlib dünyaya. Qızın adını Tənqidə yox, Günel qoyduq. *** Bir geniş iclas yadıma düşür. İdeoloji məsələlərə həsr olunub, partiya və mətbuat işçiləri, yaradıcılıq təşkilatlarının, nazirliklərin nümayəndələri, alimlər, yazıçılar toplaşıb, D.Quliyev çıxış edir. Sov. İKP MK-da keçirilmiş müşavirə haqqında məlumat verir. Gürcüstan KP MK-nın işində millətçilik təzahürləri kəskin tənqid edildi. Bizim ideoloji işlərimizdə beynəlmiləlçilik təqdir olundu. Gürcüstanın ideoloji katibinin çıxışı yaxşı təsir bağışlamadı. O, öz işlərinə bəraət
68 qazandırmağa çalışırdı, sübut etmək istəyirdi ki, Gürcüstanda heç bir millətçilik təzahürü-flan yoxdur. Mən isə özünütənqid mövqeyindən çıxış elədim. Dedim doğrudur, bizim beynəlmiləlçilik sahəsində işimiz burda yüksək qiymətləndirildi, amma bu o demək deyil ki, biz özümüz öz nöqsanlarımızı görmürük. Bizdə də müəyyən belə təzahürlər var, məsələn, "Qobustan" jurnalının işində. Yoldaşlar: – yəni siz "Qobustan"ın redaktorunu ipə-sapa yatırda bilmirsiniz? – dedilər. (Çıxış rus dilindəydi odur ki, bu son ifadəni dəqiq gətirmək istəyirəm: neujeli vı ne mojete obuzdatğ redaktora "Qobustana?") İclasdan birbaşa D.Quliyevin kabinetinə getdim. –Sizə deyirlər ki, məni "obuzdatğ" eləmək lazımdır. Necə aydır ki, işdən azad olunmağım haqda ərizə vermişəm. Bu ərizəyə haçan baxacaqsınız? –Yəni doğrudan getmək istəyirsən? –Lap doğrudan. –Niyə?
*** Bir səhər məni telefon zəngi oyatdı. D.Quliyevin yanına çağırırdılar. Rəssam Toğrul Sadıqzadəni tapıb onu da özümlə gətirməliydim. "Qobustan"ın üz qabığında T.Sadıqzadənin bir tablosunu vermişdik. Tabloda Nərimanov, Kirov, Orconikidze və Mikoyan təsvir olunmuşdu. Bizi də məhz elə bu məsələyə görə çağırırdılar. MK-nın liftində Toğrul Sadıqzadə: –Kimin yanına çağırıblar bizi? – deyə xəbər aldı. –İdeoloji katib Danil Quliyevin yanına. – Bəs katib Cəfərov deyil? Məni gülmək tutur; Cəfərov artıq neçə vaxtdı katiblikdən çıxarılıb. Rəssamlar bəzən dünyadan bixəbər olurlar. Nə isə... Bütün bu mərəkəyə səbəb nə idi? Sən demə, kiminsə ağlına gəlib ki, şəkildə Nərimanov Kirova, Orconikidzeyə, Mikoyana görə ön planda verilib. Bu isə kobud siyasi səhvdir. 69 –Axı o ön planda deyil, bir balaca çiyni qabağa çıxıb, – deyirəm. –Kobud siyasi səhvdir. –Şəkil İçəri şəhərin küçəsini təsvir edir, Nərimanov yerlidir, yerli adam, şübhəsiz, qabağa keçib bələdçilik etməlidir, – deyirəm. Məntiqimin absurdu vəziyyətin absurdundan doğur. –Ciddi siyasi səhvdir. Toğrul Sadıqzadə: –Mən bu şəkli tarixi fotolar əsasında çəkmişəm, – deyir. – Bax bu da fotolar. Görürsünüz burda da Nərimanov bir az qabaqda dayanıb. –Kobud səhvdir. –Bu şəkil Bakıda və Moskvada sərgilərdə olub. "Qobustan"dan qabaq "Kommunist" qəzetində qat–qat daha böyük tirajla çap edilib. Eyni cavab. Toğrul Sadıqzadə: –Bu lap ona oxşayır ki, – deyir, – bir rəssamı incidirlərmiş, sən nöş cücələri bikef çəkmisən? Məni gülmək tutur. D.Quliyevin dodağı da qaçmır. "Qobustan"ı göstərib: –37-ci ildə sizə (yəni mənə – redaktora və Sadıqzadəyə – rəssama) bilirsiz neylərdilər? Tutub basardılar! Toğrul yaxşı cavab verir, xoşuma gəlir: –Narahat olmayın, – deyir, – tutulanımız da olub (Toğrul Sadıqzadənin atası Seyid Hüseyn və anası şairə Ummigülsüm şəxsiyyətə pərəstiş dövrünün gedib qayıtmayanlarındandır). –Bir söz, bu üz qabığını dəyişmək lazımdır. –Mən bunu edə bilmərəm,– deyirəm, – tiraj çap olunub. –Mən sizə göstəriş verirəm. –Onda yazılı surətdə verin,– deyirəm. – Şifahi göstərişlə mən belə iş edə bilmərəm. Mən mətbəədə fəhlələrə – naborşiklərə necə başa salım – nə səbəbə dörd nəfər görkəmli inqilabçının şəkli jurnaldan çıxarılır?
70 Əlbəttə, heç bir yazılı göstəriş-filan olmadı, "Qobustan" beləcə də çıxdı və heç kəsin ağlına gəlmədi ki, Nərimanovun çiyninin bir azacıq qabağa çıxması kobud siyasi səhvdir. Mən bütün bu söhbətləri, mükalimələri bir kəlmə artırıb əksiltmədən, olduğu kimi yazıram, amma belə nəticə çıxmasın ki, D.P.Quliyevi sırf mənfi səciyyələndirmək və ondan, necə deyərlər, gecikmiş hayıfımı çıxmaq istəyirəm. Mən də bilirəm ki, daldan atılan daş topuğa dəyər və mən heç kəsin ardınca daş atmaq fikrində deyiləm. Demək istədiklərimi, razılaşmadıqlarımı, etirazlarımı D.Quliyev iş başında olanda onun özünə demişdim. Bu qəmli yazıda belə söhbətlərin yeridirmi? Bilmirəm! Axı, hadisələr özü də indi mənə gülməli gəlir, o vaxtlarsa əsəb gərginliyi, qan qaraltısıydı. Amma mən bütün bunları çox da ürəyimə salmırdım. Cavan idim, səhhətim sağlam idi, həyata ümidim çox idi. O da mənə təsəlli idi ki, keçmişlərdə də, indinin özündə də bir çox yazıçıların, redaktorların rastlaşdıqları böyük əziyyətlərin müqabilində mənim bu xırda- para çətinliklərim boş bir şeydi. Bir də ki, nə mənim ərizəmə baxıb redaktorluqdan götürürdülər, nə də "Qobustan" bağlanırdı (belə gümanlar da var idi). Hətta "toplu" sözünü də saxlaya bildik. Katib işləyərkən "Qobustan"ın yaranmasının və mənim redaktor təyin edilməyimin təşəbbüskarı olmuş Cəfər Cəfərov ölüm yatağında mənə dedi: –Hər halda "Qobustan" bütün sınaqlara davam gətirdi və qaldı.
*** Amma ensiklopediyayla bağlı məsələlər qat–qat mürəkkəb və daha dramatik idi. Şəksiz, mənim özümü atamla müqayisə etməyim gülməli çıxar, ancaq onu qeyd etmək istəyirəm ki, əgər "Qobustan"ın təşkili, yaxşı çıxması üçün bütün səylərim təqdir olunmaq yerinə tənələrlə qarşılanırdısa və bu mənə yer eləyirdisə, gör
71 onda atam nə çəkirmiş. Axı onun ensiklopediya kimi ağır bir işin yükünü öz üstünə götürməsi, həm də sinninin bu yaşında, səhhətinin bu vəziyyətində bütün canını bu yolda qoyması əsl fədakarlıq idi. Azərbaycan tarixində ensiklopediya nəşrinin heç bir təcrübəsi yox idi, bu işdə nə ənənə vardı, nə səriştə, nə kadrlar. Dəqiq terminologiya, bir çox sahələrə aid istilahlar, coğrafi adların qəti təsdiqliyi ilə müəyyənliyi yox idi, hələ heç Azərbaycan dilinin tam izahlı lüğəti də nəşr olunmamışdı. (Yəni elə indiyəcən bu lüğətin nəşri tamamlanmayıb – 4 cilddən yalnız ikisi çıxıb). Coğrafi xəritələrə, tarix problemlərinə aid həll olunmamış mübahisəli məsələlər də az deyildi. Xalqın mənşəyi, dilinin yaranması, təşəkkülündən tutmuş adına qədər – bir çox problemlərə aid hər ağızdan bir səs gəlirdi. Tarixə, coğrafiyaya, mədəniyyətə, hətta məişətə aid bir çox hadisələrə, şəxsiyyətlərə, yerlərə, istilahlara qonşularımız ya şərik çıxır, ya etiraz edirdilər. Bütün bu mürəkkəb məsələləri məhz ensiklopediya cildlərində qəti və mötəbər şəkildə, partiyalılıq, vətənpərvərlik, beynəlmiləlçilik mövqeyindən həll etmək lazım idi. Baş redaktorun azərbaycanlı, kommunist, ziyalı və Xalq şairi adına layiq şəkildə həll etmək... Həm də bütün bunlar Azərbaycan ictimai həyatının spesifik xüsusiyyətləri şəraitində həll olunmalıydı. Ziyalılarımız arasında yuxarıda haqlarında bəhs etdiyim filosoflar kimiləri az deyildi. Ancaq filosof niyə – tarixçilər, dilçilər, yarımçıq şairlər arasında belələri tapılmazdı məyər? Özü də bu irad küləkləri hər tərəfdən əsirdi – sağdan da, soldan da, yuxarıdan da, aşağıdan da. Xəzrisi də vardı, giləvarı da, gicəvarı da... Hazırlanmış, yığılmış, cildlənmiş birinci cildin buraxılıb buraxılmaması haqqında rəy verən tarixçilərdən bəziləri kitabın çıxmasının qəti əleyhinə olduğunu yazırdılar. Belə rəylərdən biri və həm də çox səciyyəvisi indi qarşımdadır. Müxtəlif məsələlərə irad tutan İqrar Əliyevin ən böyük etirazına səbəb
72 "Azərbaycanlılar" məqaləsi idi: "Azərbaycanlılar" məqaləsində çoxlu məntiqsizliklər var. Müəllif nəyin bahasına olursa olsun, türkdilli qəbilələrin Qafqaz sahələrində olmalarının qədimliyini sübut etmək istəyir. Qeyd etməliyəm ki, neçə deyərlər, "türkpərəstlik" son vaxtlar bizim diletantlıq edən ziyalılarımızın bir qismi içində əsl azara çevrilib. Türkləri hər yanda axtarırlar... Skifləri türk elan edirlər. Qafqaz albanları arasında türkləri görmək istəyirlər və s. və i.a." Burada insaf və ədalət naminə onu deməliyəm ki, erməni yazıçısı Sero Xanzadyanın Babəkin şəxsiyyətilə və atamın "Babək" şerilə əlaqədar olaraq föhş və böhtan dolu məktubuna (S.Xanzadyan bu məktubu Azərbaycan KP MK-ya və Sov. İKP-ya göndərərək Rəsul Rzaya Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adı verilməsinə etirazını bildirirdi) tutarlı cavab verənlərdən biri də İqrar Əliyev idi. Təbii ki, onun cavabı atamla yox, Babəkin tarixdə yeri və roluyla bağlıydı. S.Xanzadyan Babəki cani, quldur, qaniçən, uşaq əti yeyən qatil adlandırır, onun haqqında Azərbaycanda film çəkilməsi, adına rayon qoyulması münasibətilə qəzəblənirdi. Tarixi məxəzlər əsasında Babəkin şəxsiyyətinə qiymət verən İ.Əliyev cavabında yazırdı: "Rəsul Rzanın Səhl ibn Sumbat haqqında dediklərini Xanzadyan xunveybin ifadələri adlandırır. Bu xalis fitnəkarlıqdır... Rəsul Rza "Babək" şerində tamamilə haqlı olaraq Səhlin adını həqarətlə çəkir və onu xain məxluq sayır. Xanzadyanın "öz knyazı" üçün inciməsinin heç bir əsası yoxdur. Əgər Rəsul Rza xain və satqın Səhl ibn Sumbatı damğalayırsa, bunun erməni xalqına nə dəxli var? Gərək büsbütün vicdanını itirəsən ki, Rəsul Rzanın Səhl ibn Sumbata aid olan sözlərini ermənilərə, erməni xalqına şamil edəsən. Odur ki, biz Xanzadyanın "Rəsul Rza "Babək" kimi şerləriylə Lenin milli siyasətinin ruhunu ləkələyir, həm də birbaşa SSRİ Konstitusiyasını pozur, erməni xalqının tarixini, erməniləri təhqir edir" kimi ittihamlarını yerli- dibli rədd edirik…
73 Biz Xanzadyanın Rəsul Rzanın tarixi təhrif etməsi haqqında iddialarını da rədd edirik. Rəsul Rza tarixi təhrif etmir, Xanzadyan Azərbaycan xalqının tarixinə böhtan atır... Bütün dediklərimizi əsas tutaraq Rəsul Rzayla bərabər biz də Babəki tam haqla qəhrəman adlandırır və şairin Babəkə aid sözlərini qürurla təkrar edirik: "İnsan var ki, işlərilə böyüyür". (İqrar Əliyevin rusca yazılmış məktubunun surəti mənim arxivimdədir – A.) Sero Xanzadyanın başdan-başa iftiralar və təhqirlərlə dolu bədnam məktubuna "Babək" filminin ssenari müəllifi Ənvər Məmmədxanlı da kəskin cavab yazmışdı: "S.Xanzadyanın qəhrəman Babəki ləkələmək və qaralamaq cəhdi – hər han sı məsuliyyət hissini itirmiş bir millətçinin növbəti fitnəkarlığıdır" (sentyabr, 1980). "Türkpərəstliyi" bilmirəm, amma ensiklopediyaya daş atmaq – daş atanın gücündən, iqtidarından asılı olaraq iri, ya xırda daşlar atmaq, – doğrudan da, bəzi tarixçilər, filosoflar, dilçilər, yazıçı – şairlər arasında azara çevrilmişdi. Ensiklopediyanı kökündən baltalamaq, heç vəchlə işıq üzünə çıxmağa qoymamaq üçün mötəbər ziyalılarla yanaşı, həvəskar rəyçilər, öz şəxsi təşəbbüsüylə pəl vurmaq istəyənlər də canfəşanlıq edirdilər. Çox təəssüf ki, indi bütün bu son dərəcə səciyyəvi sənədlər əlimdə yoxdur. Belə rəylərdən, məktublardan, danoslardan ensiklopediyanın bir cildi həcmində qalın bir kitab tərtib etmək olardı. Kim bilir, bəlkə haçansa belə bir kitab, doğrudan da, tərtib olunacaq. Bir sıra ziyalıların adlarını tarixə salacaq belə kitabı oxumaq nəyə desən dəyər... Ən kəskin mübahisələr "azəri" terminiylə bağlıydı. Bəzi rəyçilər "azəri xalqı", "azəri dili", "azərilər" və s. ifadələrinin, bir sözlə, "azəri" termininin işlədilməsinə etiraz edirdilər. Bu qəbildən olan iradlara cavab olaraq Rəsul Rza Mərkəzi Komitəyə göndərdiyi məktubda (çünki iradlar da məhz Mərkəzi Komitəyə göndərilirdi) qeyd edirdi: "Azəri" məfhumunun işlədilməsi ensiklopediyanın nəşrindən 74 çox əvvələ, hətta keçən əsrə aiddir. "Azəri" termininin elmi və praktik baxımdan "azərbaycanlı" məfhumuna nisbətən daha düzgün və münasib olması haqqında fikrimizi hələ maket çapdan çıxmamış MK-ya etdiyimiz arayışda bildirmişik;. Respublikamızda dilçiliyə dair ədəbiyyatda xalqımız və dilimizlə əlaqədar "azəri" məfhumu işlənir. "Azəri" termini elmi ədəbiyyatdan başqa mətbuatda, radio və televiziya verilişlərində də çoxdan geniş işlədilir. Xalqımızın yaşadığı ölkənin "Azərbaycan"ın adında da "azər" sözü var. Bu söz "atar", "atər" və b. formalarda ölkəmizin adı ilə əlaqədar ən qədim zamanlardan indiyə qədər işlədilir. Dilçi alimlərimizin "azəri" termini əleyhinə nəinki bir monoqrafiyasına, hətta belə sanballı bir elmi məqaləsinə də rast gəlməmişik. Bununla belə ensiklopediyanın Baş redaksiyası "azəri" termini ilə əlaqədar respublikanın görkəmli tarixçilərinin iki gün davam edən müşavirəsini keçirmişdir. ("Azəri" məfhumundan narazı olduğunu nəzərə alaraq E.Əlibəyzadəni də müzakirəyə dəvət etmişdik). Müşavirənin iştirakçıları (hətta əvvəl "azəri" məfhumuna çox kəskin etiraz edən mərhum prof. M.Şərifli də) "azəri" termininin elmi olduğunu təsdiq etdilər. E.Əlibəyzadə mövqeyində qaldı. Bütün bunları bir kənara qoyaq. Ola bilsin ki, E.Əlbəyzadə sadəcə olaraq öz "mövqeyindən" çəkilmək istəmir. Bu o qədər təəccüblü deyil. Təəccüblü budur ki, o, "azəri" termininin fars mənşəliliyini sübut etmək üçün İran hökumətinin hakim fars millətçiliyi siyasətinin məddahı və bunu elmi şəkildə əsaslandırmağa çalışanlardan biri olan İran tarixçisi Əhməd Kəsrəviyə isnad edir. Məgər Kəsrəvi "azəri" terminini başqa cür izah edərmi? Nə üçün biz Kəsrəvinin yolu ilə gedib, onun Azərbaycanın ta qədimdən irandilli xalqların ölkəsi olması, burada irandilli azərilərin yaşaması haqqında bədnam iddiasını qəbul etməliyik?" (Məktubun surəti Rəsul Rzanın arxivindədir – A.). Atamın "azəri" terminini belə israrlı təkid etməsinin səbəbi xalqımızın adının yerli adı kimi deyil, millət adı kimi təsdiq
75 olunması idi. Çünki "azərbaycanlı", yəni Azərbaycanda yaşayan rus da ola bilər, ləzgi də... Ermənistanlı ruslar, Gürcüstanlı ermənilər olan kimi, Özbəkistanlı taciklər, Tacikistanlı özbəklər, Türkmənistanlı qazaxlar, Qazaxıstanlı qırğızlar, Qırğızıstanlı tatarlar, Tatarıstanlı başqırdlar, Başqırdıstanlı çuvaşlar və s. olan kimi. Ancaq erməni – yalnız erməni, gürcü – yalnız gürcü, rusca – yalnız rus, özbək – yalnız özbəkdir. Türkmən, qazax, qırğız, tacik, tatar, başqırd, çuvaş və s. də elə. Azəri də ancaq azərilər ola bilərdi. Ola bilərdi, olmadı. Qoymadılar. Yadımdadır, "azəri" sözünün damğalanıb aradan götürüldüyü günlərdə Moskvadan Böyük Sovet Ensiklopediyasının cildi gəldi bizə. Atamın təşəbbüsü, səyiylə burada millətimizin adı "Azərbaycanlı, azəri" kimi getmişdi. Yadımdadır, Mərdəkanda xəstəxanada yatırdı. Həmin cildi ora, xəstəxanaya apardım. Necə də uşaq kimi sevinirdi, ilahi! Elə bil dünyanı ona bağışlamışdın. Fərəhindən sanki azar-bezarını da unutmuşdu. Ensiklopediyanı isə hər tərəfdən didib-tökürdülər, belə çətinliklə qurulmuş binanı (yeri gəlmişkən deyim ki, sözün hərfi mənasında da ensiklopediya binasının tikilməsi də, binanın qarşısında H.Zərdabinin abidəsinin ucaldılması da atamın xidmətidir, amma onun gücünə ucalmış binada işləmək yerinə gələnlərə qismət oldu) daş-daş, kərpic-kərpic sökməyə, dağıtmağa çalışırdılar. Ensiklopediyaya dəyən zərbələr atamın qəlbinə, səhhətinə, ömrünə vurulan zərbələr idi...
Yüklə 3,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|