Sizsiz (roman-xatirə) Həyatım ağrıyır (povest-xatirə)
Yüklə 3,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Pomoşnik Naçalğnika Tifl. Qubernskoqo jandarmsk. Uprav, v Elisavetskoy Qub. 16 ənvarə 1909 q.
- "Cənab Cavad bəy və onun bacısı qızı"
|
*** Kim bilir bəlkə bu yazı yalnız bircə məqsəd güdür: onlarla ünsiyyəti bir azca da uzatmaq, onlarla bir azacıq da birgə
175 yaşamaq... Yaşamaq və hər şeyi yenidən keçirmək. O cümlədən onları itirməyin ağrısını da... Onlarla olmaq, onlarla danışmaq. Atamın dəfni günü qəribə bir hiss də keçirirdim – bütün bu günü, yəni dəfn gününü, bu mərasimdə olanları atamın özünə danışmaq ehtiyacı duyurdum, bütün detallarla, təfərrüatla, iştirakçıların səciyyələriylə... Bu atama maraqlı görünə bilərdi və mən hətta söhbətimin ayrı-ayrı məqamlarında onun reaksiyasını da aydın görür, replikalarını eşidirdim. Dəfn günündəki bu ya digər hərəkətə, çıxışa, sözə atamın münasibəti mənə dəqiqdən də dəqiq məlum idi. Mərasimin müəyyən intizamsızlığı lap yəqin onu əsəbləşdirər, hövsələdən çıxardardı... Güman ki, yazımın bu yerləri kiməsə lap əcaib görünəcək; Nə etməli, mən, doğrudan da, belə hiss keçirirdim, belə duyurdum. – "Filan çıxışçı eşitdin də, nə dedi?" – deyə atamdan soruşurdum. Və onun cavabını, atamın mütləq deyə biləcəyi sözləri kəlmə-kəlmə, açıq-aydın eşidirdim... *** Atamın ölümündən sonra və anama bir ay ömür möhləti verildiyi günlərdə, anamın bizim aramızda müvəqqəti qonaq olduğunu bütün acısıyla dərk etdiyim saatlarda onun hər sözünü, hər fikrini içimə sümürmək, udmaq istəyirdim; hər kəlməsini, yaddaşının hər parçasını, bizim – ən yaxın adamların belə sonacan bilmədiyimiz İçəri dünyasının hər guşəsini, hər bucağını öz daxilimə keçirmək istəyirdim. Birinin qanı başqasına köçürülən təkin, qəzaya uğramış və həlak olmuş bir nəfərin sağlam ürəyi başqasına keçirilən kimi mən də anamın xatirələrini, daxili aləmini öz içərimə keçirmək, illəri, insanları onun gözləriylə görmək istəyirdim – onun sönən həyatını öz həyatıma calayıb davam etdirmək istəyirdim, onun ömrünü öz ömrüm etmək istəyirdim. Və indi, onun xatirələrini xatırlayarkən, mənə elə gəlir ki, mən
176 onun görümünə yaxınlaşıram. Çətin ömrünün son günlərində öz daxili baxışlarıyla gördüklərini mən də görürəm. Gəncədəki evləri – uşaqlığının evləri, ömrünün ilk yeddi ilini yaşadığı ev – bu ev indiyəcən durur. Ata-anasının otaqları, özünün və iki qardaşının otağı. Gecələr qardaşlarıyla balış davası. Dayəsi Nastya xalayla ayrılığı, bu ayrılığın uşaq qəlbinə təsiri. "Sonralar çox ayrılıqlar gördüm, amma bu ilk ayrılığın acısını, ağrısını uzun zaman çəkdim"... "Cavan ölən bibimin adını qoymuşdular mənə: Suğra. Amma heç kəs ürək eləyib bu adla çağırmırdı. O vaxt türk şairəsi Nigar xanım bint Osman çox məşhur idi, anam Cavahir xanım da onun şerlərini çox sevirdi, bir gün qərara gəlib babama – Ələkbər bəyə dedi ki, o bədbəxtin adını çəkməyi heç kim ürək eləmir, icazə ver bu qızın adını Nigar qoyaq. Babam dinməyib, amma nahar eləyəndə, – Cəvahir, şərab gətir, – balaca Nigarın sağlığına içək" – deyib. İndi anamın xatirələri mənim hafizəmdə məskən saldığı kimi, onun da yaddaşında əcdadlarından eşitdiyi söhbətlər, adlar, əhvalatlar yaşayırdı. Böyük bir nəslin keçmişi Rəfi bəyin adıyla bağlı idi. Rəfi bəyin gərək ki, Cavad xana qohumluğu çatır, ya o bunun qaynatası olub, ya bu onun – anam bunu dəqiq bilmirdi. Rəfibəyli nəslinin ulu babası Mirzə Kərimin məşhur şərqşünas Mirzə Kazımbəylə qohumluq dərəcəsi barəsində də ancaq fərziyyələr eşitmişdi. Amma bəzi ailə tarixçələrini çox yaxşı danışardı: Ata babası Ələkbər bəy, ana babası Mirzə bəy, habelə Hadı bəy Rəfibəyli və bir neçə başqa Gəncə və Qarabağ cavanları at belində Peterburqa təhsil almağa gediblər. Doqquz ay yol gediblər, altı il orda oxuyublar, bu müddətdə Qafqaza dəmir yolu çəkilib və onlar vətənlərinə qatarla qayıdıblar. Mirzə bəy hərbi təhsil alıb, Ələkbər bəy ziyarət üzrə mütəxəssis imiş. Anamın bir dayısı – Məmməd də vaxtilə Peterburqda təhsil alıb, inqilabçılara qoşulub Gəncəyə qayıdandan sonra öz 177 həmfikirləriylə bir yerdə gecələr gizli intibahnamələr çap edirmişlər. Başqa bir qohumumuzun – Eyyub bəyin atası isə pristav imiş, gecələr bu inqilabçıların keşiyini çəkirmiş ki, onlara dəyib-toxunan olmasın. Sonra Məmməd vərəm xəstəliyinə tutulur və vida kağızı yazaraq özünü öldürür. O kağız nənəmdən anama qalmışdı. Anam onu qoruyub saxlamışdı. İndi həmin kağız məndədir. Anamın bircə xalası vardı – Cəvahir xanımın böyük bacısı Göyçək xala... Göyçək xala əri Məşədi Süleymanla qırx il yaşamışdı. "Hərdən qəsdən sataşırdım ona: "– Ay xala, – deyirdim, – bir kişiylə qırx il yaşamaq olar?" "– Kiri, az, – deyirdi, – ərə gedəndə, o evə ki gəlin gedirsən, gərək ordan tabutun çıxsın". Çox möhkəm prinsipləri vardı, deyirdi ki, ər arvada xəyanət edə bilər, öz işidir, amma arvad hökmən ərinə sadiq olmalıdır.
Mənim də yadıma gəlir bu, balaca, yumru, dümağ saçlı qoca qarı. Yadımdadır, cığara kağızı kimi nazik yuxa salardı. –Doğrudan yadındadır? – anam mənə baxır və yaddaşından keçən hansı xatirələrəsə gülümsünür. – Düz deyirsən, çox nazik yayardı yuxanı. Çox dadlı da xörək bişirərdi. Yazıq arvadın ürəyi də elə təmiz idi, lap uşaq kimi. Görürsən könlümə bir xörək düşəndə deyirdim: "Ay xala, Məşədi Süleyman dayını yuxuda görmüşəm, yarpaq dolması sifariş eləyib" – anamın gözləri gülür – yazıq arvad o saat durub dolma bükərdi... Ərinin ata evində mülkü, otaqları vardı. Əri öləndə səksən minə satıb, hamısını yetim-yesirə paylayıb; "filankəsin uşağı olmur, filankəsin adamı ölüb" – və öz-özünə o dünyada yer alırmış, demə. Amma bir az qızıl saxlamışdı, mənə verdi, dedi: "Bu mənim can haqqımdır, məni gərək öz puluma basdırasan. Mənə qəbir də düzəltmə, – dedi, – gərək mənim qəbrim itsin". Sonsuz idi, ona görə belə vəsiyyət eləmişdi. "Sonsuza qəbir
178 düzəltmək günahdır", – deyərdi. Nə biləydi anam ki bir gün onun özünü də həmin o qəbiristanlıqda – nənəsinin, anasının, dayısının, dayısı oğlanlarının yanında basdıracayıq. Göyçək xala da orda, onların arasındadır. Amma başdaşı yoxdur, qəbri itib. Öz vəsiyyətinə görə... Anamın ata babası Ələkbər bəy Rəfibəyli (1859-1919) böyük nüfuza malik olan bir adam imiş. Anamın vəfatından xeyli sonra, onun arxivini araşdırarkən bir qovluq gördüm. Qovluğun üstündə öz xəttiylə "Babam, atam və anam. Şəkillər, vəsiqələr" yazmışdı. Qovluğun içində müxtəlif materiallar, kağızlar, sənədlər vardı. Görünür, arxivlərdə araşdırmalar aparan tədqiqatçı alimlərimizin hansısa iki maraqlı sənədin üzünü köçürüb anama veribmiş. Həmin sənədləri olduğu kimi gətirirəm: MVD ELİSAVETPOLĞSKİY POLİÜİMEYSTERĞ 18 İÖLƏ 1907 Q. №176 Q.ELİSAVETPOLĞ Soverşenno sekretno.
Na üirkulərnoe predpisanie, ot 30 maə s. q. za № 571, donoşu Vaşemu Prevosxoditelğstvu, çto kak mnoö ustanovleno, musulğmanskie partii "Difai" i "Mudafie" suhestvuöt na sredstva, sobiraemıe neleqalğno s musulğmanskoqo naseleniə qubernii. Rukovoditeləmi pervoy partii əvləötsə Elisavetpolğüı: Alekber bek Rafibekov i Axund Molla Mamed Paşa Namaz Zade... Partiə "Difai" presleduet üelğ: zaşitu interesov svoeqo
179 naroda voobhe i, qlavnım obrazom, obrazovaniə, a "Mudafie"– uluçşeniə krestğənskoqo bıta voobşe, razdeleniə pomeohiçğ ix zemelğ mejdu krestğənami i podnətiə kulğturnoqo blaqosostaəniə ix putem nisproverjeniə suşestvuöheqo Qosudarstvennoqo stroə, a takje neplateje pomehikam za zemlö sleduemıx doxodov: to estğ baqrı. V obhem gti partii presleduöt koneçnuö üelğ odnu i tu je. Poliümeyster (podpisğ) Pomoşnik Naçalğnika Tifl. Qubernskoqo jandarmsk. Uprav, v Elisavetskoy Qub. 16 ənvarə 1909 q. №161 Q. Elisavetpolğ Na 1 1888, 37. Soverşenno sekretno. ... 4-qo, seqo ənvarə obıskom u Alekpera beka Rafibekova takje obnarujen ustav, napeçatannıy v neskolğkix gkzemplərax na russkom əzıke: oznaçennıe ustavı pri sem prilaqaö; pri gtom dokladıvaö, çto vospitıvaöt li gti musulğmanskie obşestva v duxe protivoqosudarstvennom-svedenii ne imeetsə. Otnositelğno je dvijeniə musulğman v polğzu revolöüionerov Persii imeötsə tolğko sleduöhie ukazaniə: v torqovoy kniqe, otobrannoy po obısku u persidskoqo podannoqo İskendera Muxtarova imeetsə ukazanie, çto orujie pokupaetsə taynım putem v Rossii i otpravləetsə v predelı Persii v otrədı Sattar- Xana.
Rotmistr Astrosənü Qospadinu Elisavetpolğskomu Qubernatoru
Günlərin bir günü Ələkbər bəy arvadı Xeyransa xanımı, bacısı və qudası Xədicə xanımı (oğlu Xudadata bacısı qızı 180 Cəvahiri alıb) və cavan gəlini Cəvahiri Gəncədə göstərilən teatr tamaşasına aparıb. Gəncə qoçuları söz qoyublarmış ki, teatrın qapısı ağzına gələn hər bir müsəlman qadınını öldürəcəklər. …və birdən hündürboylu, enlikürəkli Ələkbər bəy, yanında da üç qadın teatra gəlir, camaatı elə bil qılıncla iki bölürlər – yol açılır və bu yolla dördü də keçib binaya girirlər. Anam həmin səhnəni öz İçəri dünyasında aydınca görürdü, hərçənd ki, bu səhnə onun dünyaya gəlməsindən xeyli qabaqlar olmuşdu. Gəncədə məktəblər, mədrəsələr açılmasında və şagirdlərə yalnız dini deyil, elmi biliklər də tədris olunmasında Ələkbər bəyin xidməti çox olub. "Babam bəy olsa da, kasıb bəylərdən idi, odur ki, oxutmaq istədiyi kasıb uşaqlarına deyərmiş ki, gedərsən filan tacirin yanına, ona tapşırmışam, sənə pul verəcək, o pula get oxu". Anamın arxivindəki qovluqdan daha bir sənəd:
Anamın atası Xudadat bəy Rəfibəyli (1878-1920) ali təhsil almış ilk azərbaycanlı cərrahdır. Tibbi təhsilini 1897-1902-ci
181 illərdə Xarkovda alıb. 1903-cü ildən ömrünün axırınacan – 17 il müddətində Gəncədə həkim kimi fəaliyyət göstərib. Müsavat hakimiyyəti vaxtında heç bir vaxt müsavat partiyasının üzvü olmamış Xudadat bəy şəhər ictimaiyyətinin israrlı təkidindən sonra cəmisi doqquz ay müddətində şəhər valisi vəzifəsini aparıb. O, bu təklifə atasının və Molla Məhəmməd Axundun xahişindən sonra və bircə şərtlə razı olub – səhərlər həkimlik fəaliyyətini davam etdirsin, günortadan sonra valilik işlərini görsün.
Birinci dünya müharibəsi cəbhələrindən qayıdan yaralı rus əsgərlərinə fitnəkar basqın zamanı Xudadat bəy gecə-gündüz bilmədən neçə-neçə əməliyyatlar edib, neçə-neçə yaralını ölümdən xilas edib. Ona bu cərrahiyyə əməliyyatlarında asisentlik edən tibb bacısına sovet hökuməti məhz bu işdə iştirakına görə təqaüd kəsib. Həmin tibb bacısı ömrünün sonuna qədər nənəmlə – Cəvahir xanımla məktublaşırmış. Anamın həmin qovluğunda o hadisələrə aid şəkil də durur. Babam və tibb bacıları yaralı rus əsgərləri içində. Gənc yaşlarında o zaman Gəncədə baş verən bir çox hadisələrin canlı şahidi olmuş Maarif əməyi və Böyük vətən müharibəsi veteranı müəllim Abbasəli Kərimlinin bir əlyazması da anamın həmin qovluğunda saxlanır. Bu əlyazmasından bəzi parçaları da gətirmək istərdim: "1920-ci ilin 28 apreli idi. Gəncə şəhərinə xəbər yayıldı ki, Bakıda hakimiyyət bolşeviklərin əlinə keçmişdir. Əvvəl buna heç kəs inanmırdı. Sonra isə şəhərə vəlvələ düşdü. Kimi sevinir, kimi isə inanmırdı. Adamlar dəstə-dəstə toplaşıb danışırdılar. Bu xəbəri eşidən Gəncə bolşevikləri Fərhad Əliyevin evinə toplaşdılar. Əsl doğru xəbər gətirmək üçün Fərhad Əliyev və İbrahim Əliyev Gəncə dəmir yol stansiyasına getdilər ki, Bakıdan doğru bir xəbər bilsinlər... Onlar şad xəbərlə geri qayıtdılar. Yoldaşlarına xəbər verdilər ki, həqiqətən Bakıda hakimiyyət bolşeviklərin ixtiyarına keçibdir... 182 Buna görə onlar da Gəncədə hakimiyyəti öz ixtiyarlarına keçirməyə qərar verdilər. Onlar Xudadat bəyin yanına tez adam göndərdilər ki, hökuməti yerli bolşeviklərin ixtiyarına versin. Xudadat bəy evində axşam yeməyi yeyən vaxt qapı döyülür. O, elə bilir ki, xəstəyə yardım istəmək üçün gəliblər. Dərhal yeməyini yarımçıq qoyaraq ayağa qalxır, çantasına lazımı dərmanlar və alətlərini qoyaraq əlindəki çörəyi yeyə- yeyə irəliləyir, qapıdan çıxaraq: –Xəstə haradadır, hara getməliyik? – deyib gələn adamın üzünə baxır. –Bəy, xəstəmiz yoxdur, sənə deyəcək sözümüz var. –Buyurun, nə demək istəyirsiniz deyin. –Bakıda hökumət bolşeviklərin əlindədir. Mən Gəncə bolşevikləri tərəfindən gələrək tələb edirəm ki, Siz də hökuməti bizə təhvil verəsiniz. Bu sözü eşidən Xudadat bəy pərt olaraq: –Hökumət cibimdədir ki, çıxarıb deyim: alın, təhvil verdim? Hökumət idarəsi var, xalq var, məni xalq seçib, xalq da lazım bilərsə, hökuməti xalqa təhvil verərəm. Mən bu barədə Bakıdan xəbər bilərəm. Mənə göstəriş verərlərsə, hakimiyyəti təhvil verə bilərəm. Göstəriş alan kimi sizə xəbər verdirərəm. Gələn nümayəndə geri qayıdaraq əhvalatı yoldaşlarına söyləyir. Həmin gün İbrahim Əliyevin evinə bolşeviklər toplaşırlar. Qərar qəbul edirlər ki, Xudadat bəy onlara xəbər göndərən kimi gedib hökuməti qəbul etsinlər. Xudadat bəy 29 aprel 1920-ci ildə İbrahim Əliyevə xəbər verir ki, adam göndərsin, hökuməti nə vaxt təhvil verəcəyi barədə danışıq aparaq. Həmin gün İbrahim Əliyev dəmir yol stansiyasına getmişdi ki, Bakı ilə danışsın. Onun əvəzinə Mahmud Soltanovu Xudu bəyin yanına göndərməyi qərar verirlər. Həmin gün Mahmud Soltanov Şəhər valiliyi idarəsilə gedir, icazə alıb içəri girir. Xudadat bəy ayağa qalxıb ona tərəf
183 gedərək qaşqabağını sallayıb. –Siz məni niyə aldadıbsınız? – deyir. Mahmud Soltanov qızararaq: –Sizi nə vaxt aldatmışıq? – deyir. –Sizin adamlar gəlib mənə dedilər ki, Bakıda hakimiyyət bolşeviklərin əlindədir... Bu yalan sözdür, hakimiyyət öz yerindədir. Siz məni aldatdığınız üçün həbs olunursunuz. Mahmud Soltanov qorxuya düşür, rəngi ağarır, özünü itirir. Bunun bu halını görən Xudadat bəy gülərək əlini onun çiyninə qoyub: –Mən Bakı ilə danışdım, – deyir, – hökumət, doğrudan da, bolşeviklərin əlindədir. Mənə təklif olunub ki, hökuməti yerli bolşeviklərə təhvil verim... Mən hazıram. Nə vaxt istəsəniz gəlin təhvil verim. Mahmud Soltanov sevinərək: –Sağ ol, bəy – deyə geri qayıdır, yoldaşlarına gülə-gülə əhvalatı nəql edir. Onlar sevinir və gülüşürlər. Qərara gəlirlər ki, hökuməti təhvil almağa İbrahim Əliyev, İbrahim Əminbəyli, Mahmud Soltanov getsin. Saat 5-də Xudadat bəyin yanına gedirlər. Gəncə şəhər valisi kabinəsində vali Xudadat bəy Rəfibəyli və onun müavini Söyünqulu xan Xanxoyski oturub hökumət üsuli – idarəsini qəbul etməyə gələnləri gözləyirdilər. Elə ki nümayəndələr icazə alıb içəri girdilər Xudadat bəy ayağa qalxır, ehtiram və gülər üzlə salamlaşıb, əl verir: –Buyurun, buyurun, gəlin oturun, – deyə onların oturması üçün yer göstərir və özü də oturub katibi çağırır, qəbul və təhvil aktını yazdırır. Onu yoxlayır, hər iki nüsxəyə qol çəkib əyalətdə olan vəziyyət barədə məlumat verir və qeyd edir ki, dəftərxana və maliyyə işinə Söyünqulu xan Xanxoyski rəhbərlik edibdir, pul haqq-hesabını ondan təhvil ala bilərsiniz. Sözünün axırında deyir: "Xalq məndən bir həftə xahiş etmişdi ki, hökuməti idarə etməyi qəbul edim, çarəsiz qalıb qəbul etdim. İndi isə yenə camaat nümayəndələri gəlib hökuməti
184 təhvil verməmi tələb edir. Buna etiraz etməyərək hökuməti bu akt ilə sizə təhvil verirəm. Madam ki, bunu xalq lazım bilir, xalqa xeyirdir və mənfəətlidir, mən də camaatın bir tayı. Bundan sonra mən də sizin ixtiyarınızdayam və var qüvvəmlə xalqa xidmət etməyə hazıram... Hər zaman istəsəniz, məni işə cəlb edə bilərsiniz. Allah xeyir versin, – deyə aktları onlara verir.
İbrahim Əliyev ayağa qalxıb: –Yeni hökumətin iclasını açıq elan edirəm, – deyir. – Yeni hökumət üzvləri inqilab qurbanlarını yad etmək üçün ayağa qalxsın, – dedikdə hamı ayağa qalxıb sükut edirlər, – oturun, – dedikdə hamı oturur. Bu zaman Söyünqulu xan Xanxoyski ayağa qalxaraq: –Bəs mənim işim nə olacaqdır? – dedikdə Xudadat bəy yerindən ona baxaraq: –Sizə yeni hökumət üzvləri cavab verə bilər, – deyir. İbrahim Əliyev ona cavab verir ki, sizinlə sonra danışarıq. Xudadat bəy ayağa qalxaraq gülər üzlə hamı ilə əl verib görüşür, evinə gedir. Sonra Söyünqulu xan qalxıb heç kəsə əl vermədən xudahafizləşib gedir. Onlar gülüşərək yenidən iclas edirlər, vəzifələr bölünür. Belə qərara gəlirlər ki, İbrahim Əliyev vilayət Komitəsi sədri, Fərhad Əliyev ona müavin, İbrahim Əminbəyli vilayət komissarı seçilsin. Müsavat hökuməti dövründə yaranmış gizli erməni təşkilatı üzə çıxıb Gəncədə yeni təşkil edilmiş yerli hökuməti tanımaq istəməyərək təzə hökumət düzəltməyi və keçmiş vali Xudadat bəyin həbsə alınmasını tələb etdilər. Bütün ixtiyaratı ermənilər öz əllərinə aldılar. Şəhərin müqəddəratı onların əlinə keçdi. Xudadat bəyi həbsə alaraq erməni kəndinə apardılar. Bu hal yerli Azarbaycan bolşevik təşkilatı üzvlərinə və şəhər əhalisinə pis təsir etdi. Bir çox adamlar hazırlaşırdılar ki, basqın edib Xudadat bəyi daşnakların əlindən alsınlar. Bundan xəbər tutan Xudadat bəy razı olmamışdı: " – Məndən ötrü qan tökməsinlər,
185 – demişdi, – məni heç bir şeydə ləkələyə bilməzlər". İşi bu vəziyyətdə görən Qabuziyan, Termixaylyan, Levon və başqaları belə qərara gəlmişdilər ki, Xudadat bəyi Bakıya aparıb orada öldürsünlər. Onu təqsirləndirirdilər ki, guya o, icazə veribmiş ki, azərbaycanlılar erməni kəndlərini dağıdıb əhalisini qırsınlar. Bu tamamilə yalan, uydurma və böhtan idi... Əksinə, o zaman Qarabağdan ermənilər basqın edib Gəncənin əsgərlərini öldürmüşdülər. Qisas almaq üçün əhali istəyirdi erməni kəndinə basqın etsin. Xudu bəy buna razılıq verməmişdi... Xəlvət Balabağman və Böyük Bağmandan ayrıca dəstələr düzəldib dağ ermənilərini qırmağa getmişdilər. Bundan xəbər tutan Xudu bəy ata minərək onların dalınca gedib geri qaytarmışdı... Balabağman, Böyük Bağman və şəhər əhalisi həyəcan içində idi. Səhərisi gün biz gimnaziyaya gedirdik ki, görək nə vaxt dərsə başlayacağıq. Dəmir körpüyə yaxınlaşırdıq ki, gördük 3 nəfər döyüşçü əllərində silah Xudadat bəyi qabaqlarına qatıb dəmir yol stansiyasına aparırlar ki, oradan Bakıya göndərsinlər... Bu vəziyyəti gördükdə daha məktəbə yox, onların dalınca getməli olduq. Xudadat bəy həmişəki kimi başında silindri, çiynində qara plaşı, əlində əsası, başını uca tutub, heç yana baxmadan gedirdi. Bu zaman bir nəfər ona yaxınlaşıb pul uzatdı. O, qəbul etməyərək: –Mənə pul lazım deyil, – dedi. Bizim gözümüz yaşla doldu. Ona baxa-baxa gedirdik. Kinoteatrın yanına çatanda bir nəfər yaşlı kişi ona qandırdı ki, səni stansiya ilə şəhər arasında olan bağların yanında qaçırtmalıyıq. Xudu bəy pərt olaraq: –Mən belə şeyə razı deyiləm, – dedi, – mənim adımı ləkələməyin. Şəhərimizin adını, nəslimizin, atamın adını ləkələməyin, qan tökməyin. Məni heç bir şeydə ləkələyib taxsırlandıra bilməzlər. Nahaq yerə məni taxsırlandırarlarsa və
186 ya mənə iş verərlərsə, yenə də həbsxanada həkim işlərəm. Hamıya xəbər verin ki, pis fikirlərdən əl çəksinlər. Mən qaçası deyiləm. Onu görüb tanıyanlar və tanımayanlar da göz yaşları ilə dalınca gedirdilər. Heç kəsdən nə pul və nə də yemək şeyləri qəbul etmirdi. Əvvəl onu 3 nəfər silahlı qabaqlarında aparırdılar, sonra ermənilər silahlı dəstəni artırdılar. Daha adamları onun dalınca getməyə qoymadılar. Biz də göz yaşları ilə geri qayıtmalı olduq. Xudu bəyi azad etdirmək üçün Bakıya N.Nərimanovun yanına Məhəmməd Xəlilov, Cahangir Nağıyev, Cavad bəy Rəfibəyli və Fərhad Əliyev getmişdi. Amma Nərimanovun xəbəri olmadan onu Nargində ermənilər öldürmüşdü. Xudadat bəyin öldürülməsindən xəbər tutan Nəriman Nərimanov demişdir: " – Hayıf Xudadat bəy kimi məşhur xirurq-həkimi xəbərimiz olmadan öldürüblər. Bu işdə Həmid Sultanovun bağışlanmaz səhvi olmuşdur". Əlbəttə, o vaxt, yeddi yaşında atasını itirmiş qızcığaz bütün bunları bilə bilməzdi. Amma bəzi şeylər anamın da yadında yaxşı qalmışdı. 1920-ci ildə XI Qızıl Ordu Gəncəyə gələndə məşhur Yefremov onların evinə düşüb. "Bizim dalımızca da Gəncə bolşeviklərindən Cəbrayıl gəlmişdi. Anam onu tanıyırdı, ona deyibmiş ki, bax, Cəbrayıl, öz qanımı da, uşaqların qanını da sənə halal eləyirəm. Görsən ki, biz ermənilərin əlinə düşürük, hamımızı öldür". Uşaqları –11 yaşlı Kamil, 7 yaşlı Rəşid, 7 yaşlı Nigar idi. Üçü də, nənəm də sağ qaldılar. Nigar məktəbə getdi və yeddi il sonra – 1927-ci ildə, on dörd yaşındaykən Bakıya gəldi.
Anamın vəfatından sonra onun "Bir həzin axşamda düşsəm yadına" adlı kitabını tərtib edərkən bəzi şerlərini elə bil yeni
187 gözlə oxuyurdum. Belə şerlərindən biri – ilk yazılarından olan "Anama" adlı şeridir. Şer həmin o illərə – nənəmin qızına dəymək üçün Gəncədən Bakıya gəldiyi və qayıtdığı günlərə aiddir.
Amma bunu da anama çox gördülər. 1930-cu il sentyabrın 18-də respublika qəzetlərində və hətta Tiflisdə çıxan "Zarya Vostoka" qəzetində anama qarşı böyük bir məqalə çıxdı. Bu podval (podval – nə dəqiq sözdür!) məqaləsinin müəllifi Əliheydər Qarayev idi. Məqalədən bir neçə parça gətirirəm:
188 İri mülkədar, müsavat partiyasının böyük liderlərindən biri, Bakı kommunasına qarşı yürüşün təşkilatçılarından biri, Gəncənin keçmiş general qubernatoru Xudadat bəy Rəfibəyli Gəncə qiyamının təşkilatçısı kimi 1920-ci ildə güllələnmişdir. Özündən sonra bu mülkədarın varisləri qalıb: arvadı madam Cəvahir xanım, qızı mademuazel Nigar xanım və iki oğlu. Bu mülkədar ailəsində xırdaca bir dəyişiklik olub, yəni ancaq ailə başçısı öldürülüb. Mülkədar Xudadat bəyin varidatı isə 3 evi, 3 bağı və son dərəcə zəngin yaylaq evi toxunulmaz qalıb. Üstəlik, Xudadat bəyin arvadına sovet hökumətinin bəzi imtiyizları da verilib. Madam Cəvahir xanım Azərbaycan fəhlələrinin hesabına özünün mülkədar oğullarını oxudub, ali savad təhsili verib. Oğlanlardan biri 1928-1929-cu illərdə Bakıda ali məktəbi bitirəndən sonra İrana qaçıb və orada sovet hökuməti əleyhinə iş aparmağa başlayıb. İkinci oğlu Leninqrad politexnik institutunda təhsil alır. Və heç inamımız yoxdur ki, ali məktəbi bitirəndən sonra böyük qardaşından nümunə götürməyəcəkdir. Bizim baş qəhrəmanımız isə mademuazel Nigar xanımdır. Hal-hazırda o, Bakı məktəblərinin birində tərbiyəçi işləyir. Ali Pedaqoji İnstitutda və konservatoriyada təhsil alır. Şair imiş! Doğrudur, Bakı proletariatı onu tanımayıb və tanımır da, o isə, sən demə, məşhur şairmiş. Bundan onun dərs dediyi sinif yaxşı xəbərdardır. Biz, onun sovet məktəbimizdəki "tərbiyəvi" fəaliyyətində eşələnməyəcəyik. Onun pedaqoji fəaliyyətinə qiymət vermək üçün iki aylıq yaradıcılıq məhsulu ilə tanışlıq kifayət edər. 1928-ci ilin iyun-iyul aylarında yazdığı indiyə qədər üzə çıxmayan şerlərinə diqqət edək. Şer "Günəşin şimaldan doğacağını" gözləyənlərə müraciətdir. Nigar xanım yazır: Ey sən… Beynində şimal küləkləri əsən! Bil ki, 189 Günəş şimaldan doğmayıb! Şimaldan da doğmayacaq!" Şerin ardını söyləməyə ehtiyac yoxdur, ona görə ki, bütünlüklə bu ruhda yazılıb. Şer "Odlu günəş həmişəki kimi yenə də Şərqdən doğacağı" ümidilə bitir. Mademuazel Nigar Xanım günəşin Şərqdən doğmasını (ağ atlı ingilis müdaxiləçilərini) gözləyənlərdən biridir. Mülkədar və kapitalist dövlətinin bərpasını arzulayanlardan biridir. İngilis kapitanının hamisi, mülkədar Xudadat bəyin qızı əsrlərdən bəri Şərq xalqlarının daşa dönmüş ürəklərini hərəkətə gətirən qırmızı günəşin parlaq şəfəqlərinə dözə bilmir, onunla barışmaq istəmir. O, Şərqi ingilis kapitalı əsarətindən xilas edəcək Şimalın sayrışa-sayrışa xalqlara yol göstərən nicat ulduzunu da duya bilməyəcəkdir. Təsadüfi deyil ki, mademuazel Nigar Xanım özü ruhlu şairlərlə geniş məktublaşır və bu "şairlər" onu Azərbaycan qəhrəmanı sayırlar. Onu və ona bənzər çoxlarını hələ də nə üçünsə üzə çıxarmamışıq, sifətlərinə geydikləri yalançı maskaları qoparıb qatı mülkədar simalarını ifşa eləməmişik... …Müsavatçı mülkədarın qızı öz ulularının işini durmadan davam etdirir. Üzünə xeyirxah maska taxan bu müsavat paraziti mədəniyyət cəbhəsində özünə yer eləyib bizim gəncləri mülkədar zəhərilə zəhərləyir. Başqa şərh verməyəcəyik, çünki onlar məlumdur. Nəticə özü hər şeyi izah edir. Qarayev Məqalənin qalan hissəsi Cavad bəy Rəfibəylinin "ifşasına" həsr olunub. Gətirdiyim parçaları əxlaq, insaf və sairə yüksək mənəvi və insani kateqoriyalar baxımından, Azərbaycan milli xarakterində bu qədər öyündüyümüz namusluluq və kişilik baxımından şərh etmək fikrində deyiləm. Bütün bunlar haqqında oxucu özü nəticə çıxarda bilər. Yalnız Qarayevin 190 məqaləsindəki faktik yalanlardan söz açmaq istəyirəm. Məqalənin adından başlanır yalanlar. Cavad bəy anamgilin qohumu idisə də, dayısı deyildi və anam heç cür onun "plemyannitsası" ola bilməzdi. Xudadat bəy 9 ay Gəncənin qubernatoru işləmişdisə də, nə müsavat partiyasının böyük liderlərindən idi (heç bu partiyanın üzvü də deyildi), nə də iri mülkədar. Bakı kommunasına qarşı heç bir yürüş-filan təşkil etməmişdi. Gəncə qiyamının təşkilatçısı da ola bilməzdi, çünki bu qiyamdan qabaq həbs olunub Bakıya gətirilmiş və Nargində güllələnmişdi. Evləri və bağları yeni hakimiyyətin ilk günlərində müsadirə edilmişdi. Kamil dayı, heç şübhəsiz ki, iki ilə heç bir ali məktəbi qurtarıb eləməmişdi. Qarayev Gəncəyə rəhbərlik etdiyi dövrdə on doqquz yaşından yuxarı bütün keçmiş zadəgan və bəy oğullarını ucdantutma güllələtdiyi üçün, nənəmin təhrikilə canını qurtarmaq üçün İrana qaçmışdı (eyni tərzdə Rəşid dayı Rusiyaya qaçdığı kimi). Kamil dayı İranda, sonra isə Türkiyədə yaşamış, tar çalmaqla çörəyini qazanmış və bu dolanışıqla Türkiyədə ali tibb təhsili almış, ömrü boyu həkim işləmiş, heç vaxt siyasətə qarışmamışdı. Anam heç vaxt konservatoriyada təhsil almamışdır. Xüsusi qəzəbə səbəb olmuş "Günəş Şərqdən doğacaq" şerinə gəlincə isə – bu şerin müəllifi anam deyildi. Anamgilin Gəncədəki evlərində növbəti axtarış zamanı tapılıb bu şer, özü də imzasız imiş. Şeri Mikayıl Rzaquluzadə yazıbmış. Bu zaman o, Moskvada təhsil alırmış, anamın qardaşlarıyla, dayısı Fərruxla dostluq edir, Gəncədə evlərinə gəlib gedir, məktublaşırmış. O cümlədən anama da məktublar yazırmış və bu məktubların birinin içində həmin şeri göndəribmiş. Güman ki, "Nigar xanımın özü ruhlu şairlərlə məktublaşması, onların şairəni Azərbaycanın qəhrəmanı hesab etməsi haqqında" məqalədəki işarələr də məhz bu yazışmayla tanışlıqdan doğub. Mikayıl Rzaquluzadənin təhsilini pozmamaq üçün, həyatını qırmamaq, gələcəyinin üstünə kölgə salmamaq üçün anam həqiqəti açmayıb, qəzəbə keçmiş şer "mənim deyil" deməyib,
191 zərbəni özü qəbul edib, beləliklə də, 17 yaşlı qızcığaz maskalanmış qatı mülkədara, müsavat agentinə, ingilis kapitalının hamisinə (bu lap əcaib ittihamdır!) çevrilib. Bir müddət sonra məsələdən xəbər tutan M.Rzaquluzadə Bakıya məktub yazmış, şerin ona məxsus olduğunu bildirmişdir. Bu, əlbəttə, mərdanə hərəkətdir. Amma bu vaxta qədər anama hücumlar kompaniyası, onu işdən çıxarmaq tədbirləri və s. ən yüksək zirvəsinə çatmışdı. Ə.Qarayevin məqaləsiylə başlanan bu "igidlik kompaniyasına" bir çox şairlərimiz böyük həvəslə qoşulmuşlar.
Başqa şairlər də ondan geri qalmayıblar. Belə bir şer də çox maraqlıdır:
192 Bu bir körpü hər kəs ondan keçəməz. Şimaldan doğdu günəş. Zənginlərin gözlərini qamaşdıran bir günəş. Min günlərlə qan soran Bəyi, xanı çaxnaşdıran bir günəş. Sən günəşin istəyinə uymadın, Bu bəllidir, uymadın. O günəşi duymazdın Onu duymaq, ona uymaq asan deyil Unutma ki, sən Aclığından torpaq yeyən milyonları Əzən, kəsən Xudu bəyin qızı, Rəfibəyov Nigarsan. Bağlamışsan ümidin şərqdən doğan günəşə Fəqət sənin duymadığın bir günəş var, Ey Nigar! Biz günəşiz Günəş biz. O gündən başlayır mübarizəmiz Bu gündən zərbə alır Qospada, madmazellər, qraflar, Sandıqların can çəkişən sönük-sönük şeylər Bu günəşə Günəşlərin al günəşi – Şimal günəşi deyərlər. (Kommunist" qəzeti, 23 dekabr, 1930) Göründüyü kimi, bu şerin bədii dəyərləri nəcabətiylə tən gəlir.
Yüklə 3,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|