Sizsiz (roman-xatirə) Həyatım ağrıyır (povest-xatirə)
Yüklə 3,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
*** Sonralar "Ayrıldılar" hekayəsini yenidən işlədi, əsaslı dəyişdi və bəlkə bu son variantda "axı niyə ayrıldılar" sualına daha açıq, daha məntiqli cavab tapmaq olar, amma məncə, hekayənin birinci variantı daha bədii, daha kamil və incədir... 1983-cü ildə "Ulduz" jurnalının 3-cü nömrəsində Ənvər Məmmədxanlıyla müsahibə aparan jurnalistin: – İmkanınız olsaydı əsərlərinizi yenidən yazardınızmı? – sualına yazıçı belə cavab verir: – Bilmirəm, ömür limitindən nə qədər qalıb, amma bu dözülməz zəhmətə qatlaşardım. Bəzi yazılarımı büsbütün ləğv edərdim, bəzilərini isə yenidən yazardım... Bu yazı üzərində işlərkən Ənvər Məmmədxanlının sağlığında çıxan son kitabını – "İkicildliyini" oxudum və böyük bir təəssüf hissilə gördüm ki, uşaqlıqdan demək olar ki, hafizəmdə başdan-ayağa kimi diri yaşayan bir çox hekayələri, o cümlədən "Bakı gecələri", "Ay işığında", "Ayrıldılar" hekayələri üzərində yazıçı yenidən işləyib və işlədiyi variantlar, mənim zənnimcə, onların ilk variantlarından bədii cəhətdən heç də yüksək deyillər. Dedim bəlkə məni çox təbii bir hiss aldadır, cavanlıqda oxuyarkən bu hekayələrin mənə göstərdiyi böyük təsir gücünü indiki yaşımda duya bilmirəm. Həmin hekayələrin ilk variantlarını da yenidən mütaliə etdim və onlar mənə əvvəlki kimi güclü təsir göstərəndə əmin oldum ki, yanılmıram, yazıçı hekayələrini təzədən işləyərkən onları müəyyən qədər "korlayıb".
269 Gənclik təravətiylə, gənclik çılğınlığıyla yazılmış hekayələrin akvarel boyaları üstündən kömürlə işlənilib, hissi tapıntıları bir çox hallarda rasionalist izahlar dayazlaşdırıb. Alatoran mənzərələrin cazibəsi, hüsnü, sonacan açılmamış mətləblərin sehri qeyb olub, səthi şərhi qalıb. Əlbəttə, bu hekayələrin ilk nəşrlərindən bixəbər oxucuları yenidən işlənmiş variantlar da yüksək sənətkarlığı, zərif şeriyyatı, füsunkar diliylə cəlb edəcək, amma həmin əsərlərin "gəncliyini" yaddaşlarında yaşadan mənim kimi oxucular üçün onların yenidən süslənmiş görkəmi müəyyən pərişanlığa, xəyal qırıqlığına səbəb olacaqdır. Bu cəhətdən "Bakı gecələri" də, zənnimcə, Ənvərin ən yaxşı hekayəsi – yazıçının sonralar apardığı "cərrahiyyə əməliyyatı" nəticəsində çox şey itirib. Lakin indi mən konkret müqayisələrlə hekayənin iki variantı arasında fərqləri göstərmək və fikrimi əsaslandırmaq istəmirəm. Bu ayrı söhbətin mövzusu ola bilər. Burda Ənvərin bioqrafiyasının "Bakı gecələrin"də də əks olunmuş bəzi ayrıntıları üzərində dayanmaq istəyirəm. Mənim nənəm, yəni Ənvərin xalası Məryəm xanım 20-ci illərin axırlarında artıq Bakıda yaşayırdı və Bakıya gələn Ənvər əvvəl-əvvəl bir müddət məhz onlarda qalıb. Nərimanov adına sənaye texnikumunu 1931-ci ildə bitirib, 1932-ci ildə Azərbaycan neft institutuna daxil olub. Eyni zamanda, həmin vaxtlarda Montin zavodunda texnik- mexanik işləyirmiş. Amma Ənvər şair qəlbli bir insan idi, meyli texnikaya, sənayeyə, neftə yox, ədəbiyyata, söz sənətinə idi, nəsrə idi. Yadımdadır, nənəm danışardı, deyirdi hər səhər Ənvəri güclə oyadırdım ki, instituta, dərsə getsin, dururdu otururdu yorğan-döşəyinin içində, gur qıvırcıq saçları vardı, əliylə onları qarışdırır və hirslə deyirdi: mən getməyəcəm instituta, mən mühəndis olmayacam. Ölüm-zülümnən onu məcbur edirdik dərsə getsin, axır ki, o peşənin dalınca getmədi, mühəndis olmadı, yazıçı oldu. Mühəndislik təcrübəsi Ənvərin ilk povestində –
270 "Burulğan"da neftçilərin həyatından bəhs edən yazıda əksini tapdı. Yazıçı özü bu əsərinə çox tənqidi yanaşırdı. "Ulduz" jurnalına verdiyi və bayaq xatırlatdığım müsahibəsində deyir: "Ədəbiyyata 1934-cü ildə çap olunmuş "Burulğan" povesti ilə gəlmişəm. Sadəlövh və zəif bir şeydir, ikinci dəfə heç çap etdirməmişəm, unutmaq istəmişəm, amma başlanğıcı xəbər verdiyi uçün hər dəfə yadıma salırlar". Ənvərin mühəndisliyin daşını atıb yazıçılığın dalınca getməsi ailələrində də çox söz-söhbətə səbəb oldu, daha dəqiq desək, atası Qəffar bu işdən çox narazı imiş. Ənvərlə bağlı iki lent yazısı durur məndə. Birini onun sağlığında bacısı Həbibə xanım Məmmədxanlıgildə yazmışam. Ənvər, Həbibə, o biri bacıları Arifə xanım Məmmədxanlı və mən Məmmədxanlılar nəsliylə bağlı məsələlər ətrafında söhbət edirdik. İkinci lent yazısı isə artıq Ənvərin ölümündən sonra Buzovna bağında yazılıb, bu söhbətin də iştirakçıları Arifə xanım, Həbibə xanım və mənəm. Yeri gəldikcə bu yazımda hər iki lentdən istifadə edəcəm. İndi Ənvərin atasıyla bağlı məqamları və xüsusilə, Qəffar əminin (heç bir vaxt görmədiyim bu adamı mən də atamın, bibilərimin diliylə belə adlandıracam) Ənvərin peşə seçməsindən narazılığını, necə deyərlər, ilk qaynağa – Ənvərin özünün, Arifənin və Həbibənin xatirələrinə əsaslanaraq açıqlayacam. 11 avqust 1991-ci il, Buzovna bağında söhbətin lent yazısından fraqment (Həbibə, Arifə, Anar). HƏBİBƏ. Bu xüsusda Ənvərlə çox mübahisələri olurdu əmimin (qeyd: Qəffar əminin bütün uşaqları da Rəsulgilin diliylə atalarına "əmi" deyərlərmiş, Ənvər hətta uşaq yaşlarında "Qəffar əmi" deyirmiş – A.). Əmim deyirdi ki, yazıçı olursan,
271 evdə heç kəs yox idi, bir mən idim bir də əmim. Çağırdı məni ki, bura gəl. Ənvərin kitabı çıxmışdı, dedi bu kitabı götür, oxu mənə. ANAR. Niyə özü oxumurdu ki? HƏBİBƏ. Özü küsmüşdü də Ənvərdən (gülüş). Gəldim mən də oxudum, özü də bir hekayə idi ki, orda öpüşmək-zad vardı, udquna-udquna oxuyurdum, utanırdım, çox pərdəli idik... ARİFƏ. Həbibə, çox zəhmli idi e, biz ondan qətiyyən bir dənə ağır söz eşitməmişdik, bizə bir söz deməmişdi, qışqırsın, eləsin, amma o qədər ondan qorxardıq, o gələndə özümüzə yer tapmırdıq. Çox zəhmli idi, çox, çox..." "Bakı gecələri"nin ilk variantında əsas qəhrəman Yunisin institutdan çıxmaq söhbətinə işarə-filan yoxdu, sonralar işlədiyi ikinci variantda bu məsələyə aid bəzi eyhamlar var. Önəmli cəhət odur ki, bu hekayədə Ənvər kənddən, daha doğrusu, Göyçay kimi bir əyalət şəhərindən Bakı kimi böyük bir mərkəzə gələn gəncin duyğularını çox dəqiq təsvir etmiş, şəhəri bu gəncin gözlərilə görə və göstərə bilmişdi. Bakıya xas olan cəhətlərin belə əyani təsviri yalnız ilk təmasın səmimiyyətindən və güclü müşahidə istedadından doğa bilərdi. Evləri bir-birinə çox yaxın yerləşdiyi üçün gecələr sayrışan işıqların sıx topalığı, qəfil qopan cilovsuz Bakı küləklərinin cövlanı, köhnə Bakı evlərinin yastı damlarında isti yay günləri adamların yerlərini sərib yatması, Bayıldan Qaraşəhərəcən şəhərin səmasını qaraya-qırmızıya boyayan o dövrün məşhur və məşum neft yanğınları, çoxailəli Bakı evləri, səs-küylü həyətləri, bu şüşəbəndli eyvanların birindən göylərə göyərçinlər uçurdan balaca Səttar, köhnə binaların yastı damlarında isti yay gecələrində yer salıb yatan adamlar – bütün bu dəqiq ayrıntılar dünyanı şairanə baxışla görən həssas bir gəncin duyğularından və gələcək yazıçının iti müşahidəsindən doğulmuşdur. Yastı dam üstündə paltar sərən Yaqutu yazıçı belə təsvir edir: "İçəri qaranlıqla dolmuşdu, amma ayağa qalxıb işığı 272 yandırmaq üçün yerimdən tərpənməmişdim, çənəmi qollarım üstünə qoymuşdum, axşam şəhərin topa-topa alışan işıqlarına baxmışdım. Haradasa veyllənən fikrimi hardansa geri qaytarmaq istəmişdim və bu vaxt birdən onu pəncərəm altındakı dam üstündə görmüşdüm. Bəlkə çoxdan üzünü görmədiyim, səsini eşitmədiyim xəyalı idi bu? Yox, özü idi, ağ quşum, ağ səadətim idi. Ayağı altındakı tasdan götürdüyü kətan ağlarını, nazbalış və yastıq üzlərini, qırmızı naxışlı əlüz dəsmallarını damın bacalarına sarınmış dirəklər arasındakı iplərə tıxaclarla bənd eləyirdi və o, iki cərgəli ağlar arasında qalaraq asfalt cığırla uzaqlaşıb gedirdi. Dənizdən həzin külək əsirdi, şəhərdə alışan işıqların sayı anbaan çoxalırdı, o isə əyilirdi, qalxırdı, hərdən dizlərini qucaqlayırdı, küləyin qabardıb yuxarı qaldırdığı donunun ətəyini aşağı salırdı, sonra yorğun bir halda bir an donurdu, hərəkətsiz qalırdı və bu vaxt doğulduğu şəhərin çıraqban axşamı elə bil dönüb yalnız ona baxırdı və qız şəhərin qızıl işıqları önündə sirli bir rəqsə başlayırdı. Ağ bir xəyal kimi sərdiyi ağlar arasında batıb- çıxırdı. (kursiv mənimdir – A.) Dönüb əllərini iplər üstündə gəzdirə-gəzdirə yaxınlaşır və hərdən yanakı və ani bir baxışla qaranlıq pəncərəmə baxarkən, qaşları çatılırdı". "Bakı gecələri"ni yenidən mütaliə edərkən bu yeri oxuyanda az qala diksindim. Axı eyni bir obraz – dam üstündə paltar sərən qızın küləklə, ağlarla rəqsi mənim "Gürcü familiyası" hekayəmdə və onun əsasında çəkilmiş "Gün keçdi" filmində də var. İstəyirsiz inanın, istəyirsiz yox, həmin hekayəni yazanda mən ondan azı 20-25 il qabaq oxuduğum "Bakı gecələrin"dəki bu səhnə heç xəyalımda deyildi. Bilmirəm, bəlkə də özümün belə dərk etmədiyim şüuraltı yaddaşımda yaşayırmış. Qəribədir ki, indi bu yazıyla əlaqədar olaraq Ənvərin hekayələrini neçə il sonra yenidən oxuyanda mənim nəslimdən olan başqa yazıçılarımızın hekayələrində də "Ənvər motivlərinə" yaxın parçalar olduğunu gördüm. Elə həmin "Bakı gecələrində" belə bir yer var: Yunis qonşuları Səttarın cibindən Yaqutun – 273 sevdiyi Yaqutun məktubunu ələ keçirir: "Mən əlimi Səttarın dizi yamaqlı şalvarının cibinə salıb, ordan dördqat bükülmüş bir dəftər vərəqi çıxartmışdım və şagird dəftərindən qopardılmış o vərəqin sol tərəfində bir ağ gül çəkilmişdi, amma elə bil bir uşaq əli çəkmişdi o ağ gülü, sağ tərəfində boz bir bülbül çəkilmişdi, amma elə bil bir uşaq əli çəkmişdi o boz bülbülü və ağ gül ilə boz bülbül arasındakı ağ boşluqda iri, yumru uşaq xətti ilə yazılmışdı ki:
Və daha aşağıda bir vəsiyyət ki, məhz uşaq xətti ilə yazıldığı üçün daha dəhşətli idi: "Bunu mənim qəbrimin baş daşına yazdırarsan". Bu parçada da Elçinin və Əkrəm Əylislinin bəzi əsərlərinə xas olan poetikayla bir səsləşmə aydın-açıq görünmədədir. "Ayrıldılar" hekayəsində kənd qırağında görüşüb soyuq daş üstündə söhbətləşən İlyasın və Adilənin danışıqları, səhnənin ümumi ahəngi Yusif Səmədoğlunun "Soyuq daş"ıyla eyni pərdədə köklənib. Təkrar edirəm, bütün bu bənzəyişlər, əlbəttə, təsadüfi ola bilər, yaxud gənclik mütaliəmizin şüuraltı yaddaşda ilişib qalmış qəlpələrindən mayalana bilər. Amma Ənvər Məmmədxanlının bir yazıçı kimi də, bir şəxsiyyət kimi də özündən sonrakı ədəbi nəsillərə təsiri danılmazdır. *** Ənvər hər hansı şöhrət, məşhurluq iddialarından çox uzaq adam idi, müsahibələr verməyi, çıxışlar etməyi, televiziya ekranında görünməyi sevməzdi. Bunun umumən onun xasiyyətinə və təbiətinə uyğun çox nəcib cəhət olmasıyla bərabər mənfi tərəfləri də var, çünki onun özü haqqında da, dövrü haqqında da, ədəbiyyat haqqında da deməyə sözü vardı və nə yazıq ki, bunların yüzdə birini də demədi. Tənqidçi Kamal Abdullayev (indi o Ənvər Məmmədxanlının irsi
274 komissiyasının sədridir) böyük inad göstərərək Ənvərlə televiziyada böyük bir söhbət apardı və bu söhbətin bir qiyməti onun ətraflı, müxtəlif mövzularla bağlı olmasıdırsa, bir əvəzsiz dəyəri də odur ki, bu söhbət Ənvərin ölümündən bir az əvvəl apardığı söhbət idi, bir müddət sonra o dünyasını dəyişdi və Kamalın inadkarlığı olmasaydı, biz bu maraqlı söhbətdən də məhrum olardıq. Ənvərin ölümündən sonra Kamal həmin söhbətin stenoqrafik yazısını "Ədəbiyyat qəzetində" dərc etdirdi. Həmin söhbətdə başqa mövzularla yanaşı, Ənvər ədəbiyyat aləminə gəlməsini də xatırlayır. "O vaxt mən təhsili buraxdım və indi təəssüf edirəm, gərək institutu qurtaraydım və mühəndis olaydım, mühəndis diplomunu alaydım. Diplomum yoxdur. Texnik-mexanik diplomum hələ də durur – Nərimanov texnikumunu qurtaranda almışdım, indi də saxlamışam çox əziz bir yadigar kimi. Mən özümçün nə isə yazırdım, heç bir iddiam olmadan. Sonra belə oldu ki, Faruq idi, bilmirəm kim idi, tanışlığımız vardı – göyçaylı idi – bir vədə dedim ki, mən də bir şey yazmışam, dedi ki, gəl aparaq verək Azərnəşrə, oxusunlar eləsinlər. Əvvəl razı olmadım, sonra, nəhayət, razı oldum. Azərnəşrin binası əvvəlcə başqa yerdə idi. Ora verdim, birinci Mehdiyə çatmışdı. Bir azdan sonra gəldim ki, Mehdi, nə oldu? Dedi ki, nə tələsirsən, nə olub? Bir az Mehdinin də kəskin danışığı vardı. Mən də dedim ki, mənimlə kəskin danışma. Çap eləyirsən elə, eləmirsən eləmə. Çıxdım getdim. Nə isə sonra çap olundu... O vaxtı az maraqlanırdım ədəbiyyat sahəsi ilə. O vaxt RAPP vardı, AZAP vardı. AZAP-a rəhbərlik eləyirdi o vaxt Mehdi. İdeya rəhbəri idi"... Mehdiylə Ənvərin çox qəribə münasibətləri vardı... Bu münasibətlərin mənə məlum olan bəzi nöqtələrindən söz açmaq istəyirəm. Ənvərin yazdığı o ilk təmaslarından sonra yaxınlaşmış, hətta dost da olmuşdular. Eyni vaxtda Moskvada Ali Kinossenaristlər kursunda oxumuşdular. "Amma Moskvada mənim başım daha çox kefə qarışmışdı o illər – deyirdi Ənvər – gəzmək, tanslar. Mehdi isə gecəsini-gündüzünü kitab
275 oxumaqla keçirirdi, dərslərə, imtahanlara ciddi hazırlaşırdı və görürsən bəzən elə gətirirdi ki, mən əməlli-başlı hazırlaşmadığım imtahandan Mehdidən yüksək qiymət alırdım. Dəli olurdu Mehdi, cinlənib özündən çıxırdı, axı yaman yanağan idi... Bir dəfə də yadımdadı, bir fəlsəfə müəllimimiz vardı, adı yadımdan çıxıb və başqa bir məşhur filosof Luppol da onunla düşmən idi... Həmin müəllimə imtahan verəndə Mehdi bunların ədavətini bilirdi. İmtahan verəndə nə isə dolaşdı, lazımınca cavab verə bilmədi və müəllim məzəmmətinə cavab olaraq: "Eto Luppol menya naputal (Məni Luppol çaşdırdı)U deyə cavab verdi. Luppolun imtahan verdiyimiz fənnə aid kitabını nəzərdə tuturdu. Qoca müəllim başını buladı: Ne nado molodoy çelovek, ne nado, – dedi. Sonrakı illərdə Mehdiylə gah dalaşır, gah barışırdılar. Bir dəfə Mir Cəfər Bağırov Mehdiylə Ənvərə neftçilər mövzusunda birlikdə ssenari yazmağı təklif edib, hər ikisi birlikdə işləməkdən imtina ediblər: biz bir yerdə yaza bilmərik, – deyiblər. Bağırov: – Nə oldu, siz Marksla Engelsdən artıq oldunuz? – deyib – onlar bir yerdə yaza bilərdilər, siz yaza bilmirsiniz? Nə isə bu iş baş tutmayıb, amma bir neçə il sonra hər halda birlikdə bir əsər yazıblar – "Fətəli xan" filminin ssenarisini. Təəssüf ki, o illər bu film ekrana çıxmadı, siyasi səbəblərdən qadağan olundu. Ənvərlə Mehdinin araları da soyudu. Ənvər çox sonralar, Mehdi artıq dünyasını dəyişəndən sonra və köhnə yaralar sağalandan sonra gülə-gülə deyirdi ki, Mehdi Yazıçılar İttifaqının bir iclasında mənim "And" kitabımı camaata göstərib: "Ay yoldaşlar, – deyirdi – bu boyda kitabda bir yerdə "kolxoz" sözü yoxdur". Ənvər Mehdiyə qarşı, Mehdi Ənvərə qarşı mətbuatda da çıxış etmişdilər. Mehdinin çıxışı daha kəskin idi və Ənvər çox incimişdi. Yadımdadır, bundan bir az sonra – bacım Təranənin bir yaşı tamam olan gün – deməli, 1949-cu il mayın 9-da atam
276 qonaqlıq düzəltmişdi və yazıçılardan da bir neçəsini dəvət etmişdi: Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm, Məmməd Rahim, Sabit Rəhman, Cəfər Xəndan, Əvəz Sadıq ailələriylə bu qonaqlıqdaydılar. Atam Mehdini də çağırmışdı. Bu, hələ də Mehdiylə küsülü olan Ənvərçün xoşagəlməz bir sürpriz olmuşdu. Məclisdə,j əlbəttə, bir şey deməmişdi, amma gedəndə, indiki kimi yadımdadır, bir az içmişdi və atama demədiyini (hər halda böyük qardaşı kimi aralarındakı pərdəni saxlayırdı) anama demişdi: liberalsınız. Mehdini çağırdıqları üçün liberal imişlər. Amma Ənvər insaflı və obyektiv adam olduğu üçün Mehdinin müsbət keyfiyyətlərindən də danışardı. Bir dəfə yadımdadır, dedi ki, o vaxt Turan haqqında (Turan Cavid Həbibə xanımın uzun illər boyu ən yaxın rəfiqəsidir) Mehdidən xahiş elədim, radio komitəsində müavin işləyirdi, Turan işsiz idi, xahiş elədim və Mehdi onu işə götürdü, bu cəsarət tələb edirdi, axı o vaxt "xalq düşmənlərinin" ailələrinə hər hansı qayğı risk idi... Mehdiylə qəribə zarafatları vardı. Daha doğrusu, Mehdi Ənvərin yumorunu heç cür qavraya bilmirdi və ona görə hirslənib əsəbiləşirdi. "Bir dəfə Mehdiyə dedim ki, ay Mehdi, bu geçə yuxumda Maksim Qorkini görmüşəm və mənə çox ağıllı, çox müdrik bir fikir söyləyib, səncə, mən bu fikri bir yerdə çap elətdirsəm, öz fikrim kimi qələmə verim, ya Qorkinin fikri kimi? Mehdi dəli olub özündən çıxırdı – Tbu nə sarsaq sözdür mənə deyirsən, mən nə bilim necə qələmə verəsən, heç dəxli var?U Uğunub gedir. Uzun illər boyu Ənvərin öz həyatından, başqa hadisələrdən danışdığı epizodları bir-bir xatırlamaq, sapa düzmək, nizamlamaq çətindir, odur ki, assosiasiya, anımlar zəncirinin ucundan yapışıb yada düşənləri pərakəndə, dağınıq şəkildə olsa da, qələmə alıram. İndi Ənvərin söhbətləriylə əlaqədar olaraq xatirimdə canlanan əhvalatlardan biri də əlifba məsələsidir. Yəni latın əlifbasından kiril əlifbasına faciəvi keçidlə bağlı söhbətlərdir. Bu keçid, doğrudan da, faciəvi keçid adlana bilər,
277 əvvəla ona görə ki, neçə adamın taleyində əsl faciəylə, ölüm- itimlə nəticələnmişdir. Daha önəmlisi bütün bir cəmiyyətə, bütün bir xalqa, ədəbiyyata, dilə vurulan ağır, sağalmaz zərbə idi... Bir müşahidəmi, – bəlkə də, bu müşahidə bir az mübahisəli görünəcək – oxucuyla bölüşmək istəyirəm. Bizim nəsil gözünü açandan, daha doğrusu, oxumağa başlayandan, kiril əlifbasıyla oxumağa başlamışıq, bunu bir fakt kimi qəbul etmişik və ona görə latın əlifbasının xiffətini o qədər də çəkməmişik, hər halda o illər. İndi yaxşı ki, imkan düşüb, təzədən latına qayıdırıq və mən bu bunu dəstəkləyənlərdən, alqışlayanlardan biriyəm. Amma hər halda bizim məktəb və universitet illərində bu barədə söhbət ola bilməzdi və bizim 50- ci illərdə yalnız "Ö"-nun, "Ə"-nın, "E"-nin əlifbamızdan çıxarılmasına sevinirdik. Atamçün, anamçün, Ənvərçün, bibilərimçün (mən yalnız özümün müşahidə etdiyim şeylərdən danışa bilərəm, amma aydındır ki, o nəslin başqa ziyalılarının çoxu da eyni hissləri keçirirmiş) bəli, onlarçün latından kirilə keçmək bir faciə idi və bizim evdə bu faciədən 37-ci il müsibətindən sonra xalqımızın ən böyük fəlakəti kimi danışılırdı. Mən bu barədə çox düşünmüşəm və mənə elə gəlir ki, o nəslin hadisəni bu qədər acılı-ağrılı yaşamasının səbəbi budur: latından kirilə keçidi – hər halda ilk mərhələdə – onlar yalnız əlifbanın deyil, dilimizin, ədəbiyyatımızın da yox olması, sıradan çıxması və deməli, tam bir ruslaşma kimi qavrayıblar. Əlbəttə, belə olmadı və ola da bilməzdi və belə olmamağın səbəbi də elə həmin o nəslin yaradıcılığı, əsərləri idi... Partiyanı, Stalini vəsf edirdilər, amma Azərbaycan dilində vəsf edirdilər və deməli, Azərbaycan ədəbi dili yaşayırdı. Bu bəraəti deyil onların, bəraətə ehtiyacları da yoxdur, çünki yalnız ideyalı əsərlər deyil, lirik əsərlər, məhəbbət şerləri, tarixi mənzumələr, pyeslər də yaradırdılar və bu ədəbiyyatın estetik dəyərinə görə ədəbiyyat adlana biləcək hissəsi həmişə yaşayacaq, hər hansı dövrün konüktür təsdiq, ya inkar həmlələrindən salamat çıxacaqdır. Amma təkrar edirəm,
278 bütünlüklə bu ədəbiyyat olmasaydı, Azərbaycan dili ya aradan çıxar, ya da rus sözlərilə tanınmaz olacaq dərəcədə zibillənərdi. Bax buna görə də əlifbanın rus qrafikasına dəyişdirilməsini dilin, ədəbiyyatın axırı kimi qavrayan o nəsil ziyalıları həmin şokdan uzun illər çıxa bilməmişdilər. Hadisələrin mənə məlum olan gedişi isə bu cür olmuşdu: Azərbaycanın, sonra isə digər respublikaların latından kirilə keçməsi fikri Stalinin şeytan beynində doğulmuşdu və aydın bir məqsəd daşıyırdı – bizləri Türkiyədən ayırmaq, uzaqlaşdırmaq və ruslara yaxınlaşdırmaq, yəni son nəticədə (elə o nəsil ziyalılarının zənni bu baxımdan düz idi) ruslaşdırmaq. Yenə də Ənvərdən eşitdiyim bir xatirə. Ona da bu hadisəni gərək ki, Teymur Yaqubovun dilindən İsrafil Nəzərov danışıb. Deyir bir gün M.C.Bağırovla T.Yaqubov Moskvada olarkən Bağırov Stalinin qəbulundan çox həyəcanlı bir şəkildə çıxıb, "mən bir şey başa düşmürəm, yoldaş Stalin deyir ki, biz latından rus əlifbasına keçməliyik" – deyib. Bağırov bu sözləri deyərkən, Yaqubovun şəhadətinə görə əlləri əsirmiş və əlindəki kağız-kuğuzu yerə tökülüb səpələnib. Amma görünür, bu ani bir həyəcan imiş, çünki (bu fikri də mən Ənvərdən eşitmişəm) Bağırov elə bir adam idi ki, Stalinə fanatikcəsinə inanırdı və bir gün Stalin ona desəydi ki, kommunizmin təntənəsi üçün bütün Azərbaycan xalqını güllələmək lazımdır, bir an da tərəddüd etmədən bu əmri icra edərdi. Əlbəttə, bu məsələdə də Ənvərlə mübahisə etmək olardı. Çünki Mir Cəfər Bağırovun Azərbaycan xalqı qarşısında bağışlanmaz cinayətləri, öz xalqına qarşı erməni enkevedeçilərinin əliylə cəllad kimi davranmasıyla bərabər, ikinci dünya müharibəsi vaxtı artıq həyata keçirilməsi tamamilə real olan bir planın – azərbaycanlıların da, başqa Qafqaz müsəlman xalqları kimi sürgün edilməsi planının qarşısını almaqda, hər halda Bağırovun xidməti var və bu məsələdə o riskə gedərək hətta Stalini belə niyyətindən döndərə bilmişdi. Nə isə, mətləbdən uzaq düşdüm. Bir sözlə, latından kirilə keçmək qərarı tamamiylə Stalin hökmüylə bağlı idi və
279 Bağırov yalnız bu əmrin icraçısı idi. Xalq şairi Mirvarid Dilbazi "Ədəbiyyat qəzeti"ndə (7 dekabr, 1990) çap etdirdiyi "Kiril əlifbasını necə qəbul etdik" adlı yazısında 1939-cu ilin fevralında Səməd Vurğun və Məmməd Ariflə birlikdə Moskvada olmalarından, orada Kalinin tərəfindən orden və medallarla təltif olunmalarından söz açır. Təltifin səhərisi günü Moskva universitetinin filoloji fakültəsində görüş zamanı onları qarşılayan rus alimi: – Məsləhət belədir ki, siz gərək kiril əlifbasına keçəsiniz, – deyib. "Səməd Vurğunla Məmməd Arif əvvəlcə ölü rəngi aldılar, sonra üzlərinə boğuq bir qızartı çökdü. İlk sözə Səməd Vurğun başlayıb dedi: – Bu mümkün deyil. Kiril əlifbasındakı bir çox səslər dilimizə uyğun deyil, biz gərək onların əvəzinə başqa dillərdən hərflər götürək, həm kiril əlifbasına yamaq vuraq, həm də əlifbamızı yükləyək. İndi qəbul etdiyimiz latın əlifbası bizi təmin edir və bizim xalqdan bu haqda heç bir şikayət yoxsa, onu dəyişməyə nə ehtiyac var? Bir də bununla biz Orta Asiya xalqlarından ayrılıb təklənirik (o, "türkdilli xalqlar" demək istədi, ancaq dayandı)... Rus alimi dedi: "Siz bu işin "pioneri" olacaqsınız..." Məmməd Arif də xeyli tutarlı danışdı, ciddi səbəblər göstərib bu dəyişikliyin xalqımıza, mədəniyyətimizə böyük zərbə olacağını sübuta yetirdi. Deyilənlərin qarşısında söz tapmayan rus alimi dedi: – Mən sizi başa düşürəm, ancaq nə etmək olar, artıq qərar verilib. Bu Stalinin göstərişidir... ...Səs Bakıya çatanda Stalinin adını eşidib qorxuya düşənlər bu əlifbanı tərifləməyə söz tapdılar, əleyhinə olanlar isə öz cəzalarına çatdılar. Bu etirazın ilk qurbanı çox istedadlı gənc şair Abdulla Faruq oldu. Onu Yazıçılar İttifaqından xaric etdilər, heç yerdə iş vermədilər, müharibə başlananda, ön sıraya döyüşə göndərdilər, orada məhv oldu. Abdulla Faruq Rəsul Rzanın qohumu olduğu üçün dərhal Rəsul Rzanı da Yazıçılar İttifaqının sədrliyindən çıxardılar. Abdulla Faruqun
280 bu faciəsi çoxlarına görk oldu". Mirvarid xanımın bu qiymətli şəhadətinə anamdan eşitdiklərimi də əlavə etmək istəyirəm. Deyildiyi kimi, o vaxt atam Yazıçılar İttifaqının sədri idi. Anam danışırdı ki, bir gün Rəsul evə Səmədlə gəldi. Üzlərinə baxanda ürəyim düşdü, ikisi də bir haldaydı ki, çırtma vursan, sifətlərindən qan damardı. Bağırovun yanından gəlirlərmiş, Bağırov bunları əlifba məsələsi üçün çağırıbmış. Qabaqlarına yemək qoydum, içki istədilər, içdilər və dərdləşməyə başladılar. Bağırov deyib ki, rus əlifbasına keçirik, özü də burda daha heç o yan – bu yan ola bilməz, bu şəxsən Stalin yoldaşın göstərişidir. Bu qorxunc sözlərə baxmayaraq etiraz etməyə çalışıblar "axı ermənilər, gürcülər öz əlifbalarından əl çəkmirlər" – deyiblər. Bağırov: – "Yaxın zamanlarda onlar da rus əlifbasına keçəcəklər, – deyib, – Stalin yoldaşın fikri budur ki, bütün sovet xalqları eyni əlifbadan istifadə etməlidirlər". İçdilər, dərdləşdilər, artıq neyləyə bilərdilər ki, yazıqlar...". Əhvalatın dalını Ənvərin dilindən eşitmişdim: "Faruq mənə dedi ki, mən bu əlifbanın dəyişdirilməsini səhv hərəkət hesab edirəm, bu Bağırovun işidir, ona məktub yazacam. Dedim yazma, bu Bağırovun işi deyil, Stalindən gələn məsələdir. Faruq qulaq asmadı, yazdı. Məktubu Bağırova çatan kimi tufan qopdu. Bağırovun bir xasiyyəti vardı, bir kəs bir iş tutan kimi, o saat deyirdi ki, bu tək sənin işin deyil, sənin dalında hansısa bir qrup, bir təşkilat dayanıb və bu hazırlanmış bir təxribatdır. Bəli, o saat zirək xəbərçilər Bağırova çatdırdılar ki, bəs Faruq Rəsul Rzanın qohumudur və Rəsul da Yazıçılar İttifaqının sədri olduğu üçün bu məsələni o təşkil edib". Yadımdadır, atam da danışardı ki, bir gün Bağırov məni çağırdı, gözündən, ağzından od tökülürdü, mən də hələ başa düşmürdüm ki, niyə qəzəbə keçmişəm, çünki Faruqun məktubundan xəbərim yoxdu, məsələ açılanda, deyəndə ki, Faruqu sən öyrətmisən, sənin qohumundur, cavab verdim ki, bəyəm siz öz qohumlarınızın hər bir hərəkəti üçün
281 cavabdehsiniz? Daha da özündən çıxdı: – "Mən bax bu əlimlə öz qohumlarımı güllələmişəm" – dedi. Atamın dilindən bu əhvalatı mən məhz bu cür eşitmişəm. Bu söhbətdə bəzi başqa yazıçılar da iştirak edirmiş və bu yaxınlarda həmin əhvalatı Mirzə İbrahimov da xatırladı. "7 gün" (18 iyul, 1992) qəzetində dərc olunmuş müsahibəsində Mirzə İbrahimov müxbirin sualına cavab verərək deyir: "Rəsul Rza onun (Mir Cəfər Bağırovun – A.) kəskin iradlarına qarşı çıxırdı, sualına iti cavablar verirdi. Bir dəfə yığıncaqların birində Bağırovun Məmmədxanlı nəslinə qarşı işlətdiyi ifadəyə görə Rəsul: "Sən get, öz bacının (Qubada yaşayan bacısı həmişə ona qarşı çıxırdı, o isə bundan qorxardı) cilovunu yığ" – dedi. Ancaq əksər şair və yazıçılar tənqid olunanda sakit dururdular". Mirzə müəllimin yaddaşına inansam və hörmət etsəm də, məncə, bu xatirələrində mübaliğə var. Əvvəla, Azərbaycanda gərək ki, Ordubadidən və Mirqasımovdan başqa heç kəs Bağırova "sən" demirdi. Hətta Üzeyir bəy də ona "siz" deyirmiş. Yaşca çox cavan olan atam da təbii ki, ona "sən" deməzdi və belə kobud şəkildə ("Get öz bacının cilovunu yığ") cavab qaytarmazdı... Ola bilməyən şeylə indi qürurlanmağın nə mənası var? Doğrudur, bəzən elə şeylər oxuyursan ki, mat qalırsan. Bağırovun nəinki özündən, hətta katibəsindən, sürücüsündən də oddan qorxan kimi qorxanlardan birisi: "Sözü şax deyirdim Bağırovun üzünə, qalırdı mal kimi baxa-baxa" – deyəndə adamın gülməkdən başqa əlacı qalmır. İstəmirəm ki, atamla Bağırovun münasibətlərində də belə ifratlara, hətta xeyirxahlıqla olan ifratlara yol verilsin, amma bununla bərabər, onu da ədalət naminə deməliyəm ki, bütün o dövrdəki adamların şəhadətlərinə görə Bağırovla ən sərt, ən cəsarətli danışan bir neçə adamdan biri Rəsul Rza idi və Bağırovun qohumları haqqında qaytardığı cavab da olmuş hadisədir; intəhası, belə kobud şəkildə olmamışdı bu sözlər. Hər nə isə bir elə bu ötkəm cavab bəs idi ki, atamın necə deyərlər, kitabı
282 bağlansın. Onu dərhal Yazıçılar İttifaqının sədrliyindən çıxardılar, adını hər yerdə qaralamağa başladılar. Özü də tək onu yox, anamı, Ənvəri də qara siyahılara saldılar, əleyhinə kampaniya məqalələr təşkil olundu. O vaxt Moskvada keçirilən Azərbaycan ədəbiyyatı dekadasına gedənlərin siyahısından nəinki atamın adını pozmuşdular, kitablarını çıxarmışdılar, hətta onun adını belə hər yerdən silirdilər. Özü də bunu qəsdən elə sadist şəkillərdə edirdilər ki, adam nəinki "yuxarıdakıların", həm də onların aşağılardakı buyruq qullarının qəddarlığına təəccüb edir. O vaxt "Azərnəşr"də işləyən bibim Surə Məmmədxanlıya, məhz ona tapşırmışdılar ki, dekada münasibətilə Moskvaya göndərilən bütün kitablardan Rəsul Rzanın adını pozsun. Göz yaşları içində bu işdən imtina edən bibimin nələr çəkdiyini təsəvvür etmək çətin deyil... Kamal Abdullayevlə apardığı son söhbətində Ənvər də o günləri xatırlayır: Bağırov onu (Faruqu – A.) tutdurmadı, halbuki, tutdura bilərdi (səbəb, məncə, Bağırovun rəhmdilliyi deyil, 37- ci il qırğınından sonra tutulma, sürgün və qətl planlarının doldurulması və 39-cu ildə bu repressiyalar kampaniyasının butün ölkədə dayandırılması idi – A.). Amma başladı ki, yox, səni öyrədiblər, Yazıçılar İttifaqında öyrədiblər. Elə sənə Rəsul Rzanın qohumluğu da çatır. Bütün Yazıçılar İttifaqını darmadağın elədi. Bir-bir adamları çağırırdı. O vaxt mən o adamların içində, düzdü, olmamışam. Səməd Vurğunu, Rəsul Rzanı, başqalarını, hamısını... İçəri girən kimi də soruşarmış ki: "Kakoy on poet?" (Yəni Faruq – A.) Məsələn, Səməd nə bilsin ki, hadisədən xəbəri yoxdu. Deyib ki, "tovariş Baqirov, rastuşiy, xoroşiy poet". –"A... rastuşiy, xoroşiy poet??! Otur!". Bir nəfər, adını demirəm kimdir, nə təhər olubsa, hiss eləyib ki, bu nə məsələdi. İçəri girən kimi bundan da soruşub ki, rusca soruşub yenə: "po tvoemu, kakoy poet Faruk?". O da deyib ki, "eto – provokator, ne poet". Bağırov deyib: "Vot bolğşevik". Ənvərin bu xatirəsinə mən ancaq onu əlavə edə bilərəm ki,
283 Faruqu provokator adlandıran adamı atamın yerinə Yazıçılar İttifaqına sədr göndərdilər... Ənvər Faruqla yaxın dost imişlər və danışırdı ki, bu hadisələrdən sonra "Faruq hər gecə bizə gələrdi. O İçərişəhərdəki evimə. Və bir nəfər də var, o da gələrdi və mən də bilirdim ki, bu adam söz almağa gəlir. Bu adam da hər dəfə məndən soruşardı: Ənvər, sən necə baxırsan bu əlifba məsələsinə? Mən deyir bu adamın nə yuvanın quşu olduğunu bilirdim, odur ki, buna ehtiyatla cavab verməyə çalışırdım, amma mən ağzımı açmamış Faruq ortalığa atılırdı ki, çox pis baxıram bu əlifbanın dəyişdirilməsinə, bu böyük səhvdir, düz hərəkət deyil. Bu adam yenə məndən soruşurdu ki, Ənvər, sən necə baxırsan, mən də yenə sözü dəyişərək ehtiyatla cavab vermək istəyirdim, Faruq yenə atılırdı ortalığa: mən çox pis baxıram – filan... Axırda bu adamın hövsələsi çatmadı, qayıtdı Faruqa ki, əşi səni bilirik e, sən bilirik ki, pis baxırsan, bu hamıya məlumdur, mən bu kişinin fikrini bilmək istəyirəm ki, bu necə baxır". (1993-cü
284 danışırlarmış. Şair Əfəndiyev Abdulla Faruq deyirmiş: Mən yeni əlifbaya keçmənin əleyhinə çıxış etmək istəyirdim, amma Rəsul Rza bunu məsləhət görmədi. İndi mən yalnız neytral tamaşaçı kimi qalıram). Çox illər sonra Ənvər bunu gülə-gülə danışardı, amma o illər nəinki evinin içinə çuğul, "yonca" göndərir, hətta çöl qapısının ağzında da güdükçülər qoyurmuşlar. – "Day lap canım boğazıma yığılmışdı, bir gecə bir az dəm gəlmişdim, gördüm yenə qapımın ağzında qaraltı hərlənir, kefliliyimə salıb bunun ayağını elə basdaladım ki, çığırtısı ərşə qalxdı. O illər NKVD məni də, Rəsulu da yaman hərləyirdi. Bir nəfər işçisi vardı oranın, eşitdim ki, bir yerdə deyib, Rəsulla Ənvər çox məğrurdurlar, çox lovğadırlar, eyb etməz, yaxın vaxtlarda salarıq bura, padvallarımızda çox tez yumşalarlar". Taleyin hansı qismətiylə onlar salamat çıxmışdılar? Hansı təsadüflərin, Bağırovun hansı damarının sayəsində məhv olmamışdılar, kim bilir? Axı atamın başında bu əlifba məsələsindən başqa anamın, Nigar Rəfibəylinin – Gəncə qubernatoru Xudadat bəyin qızı və Türkiyəyə qaçmış Kamilin bacısı, doqquz dəfə sürgün olunmuş Rəfibəylilər nəslinin nümayəndəsi Nigarın təhlükəsi də Domokl qılıncı kimi asılmışdı. Ənvərin başının üstündə asılmış Domokl qılıncı isə – atası Qəffar idi. Müsavatın Göyçaydakı təmsilçilərindən olan, ömrü boyu Şura hökumətinə düşmən kəsilmiş, neçə illər türmələrdə, Sibir sürgünlərində olmuş və ömrünün son beş ilini gizlənmiş, hökumət tərəfindən axtarılan qaçaq kimi yaşamış Qəffar əmi... 11 avqust 1991-ci il Buzovna bağındakı söhbətin (Arifə, Həbibə, Anar) lent yazısından fraqmentlər: ANAR. Atanızın tutulan günü yadınıza gəlir? Nə cür olub, neçənci ildə? HƏBİBƏ. 28-ci ildə. ANAR. Göyçayda, Bakıda? 285 HƏBİBƏ. Göyçayda. ARİFƏ. Mənim yadıma gəlmir. Həbibə, o qədər tutulmuşdu ki, hansı yadındadı? Heç biz onu evdə görürdük ki? HƏBİBƏ. Gəldilər, iki kişi idi. Bu da onlarla getdi. Mən də başa düşmürdüm kimdirlər... Həyətdə oynayırdım, sonra evə gəldim, gördüm yazıq cicim (anaları İmmi xala – A.) ağlayır. ANAR. İlk dəfə onda tutulmuşdu? HƏBİBƏ. Hə. Dörd il qaldı. ANAR. Dörd il qaldı, sonra buraxdılar? Məhkəmə-zad oldu, yoxsa elə-belə? HƏBİBƏ. Vallah, məhkəmə olmuşdu deyəsən, çünki əvvəl dedilər burda o Sentralnı türmə deyirdilər, indi şirniyyat fabrikidi – nədi, Kömür meydanının yanında, bax orda türmə vardı, ordaydılar. Bir il orda qaldı, sonra Rusiyaya, Sibirə sürgün elədilər. Ordan göndərdiyi şəklini yaxınlarda tapdım, şəklin dalında əski əlifbayla yazıb... ARİFƏ. Qəşəng xətti vardı. Rusca da, əski əlifbayla da... Yadında, Həbibə, xəz paltosu vardı. Özü də elə yaraşırdı ona ki, axı çox qəşəng, yaraşıqlı kişi idi. Ucaboylu... Hə o xəz paltosu. Deyirdi Sibirdə bu məni qurtardı... Sibirin şaxtasından... ANAR. Sibirdə neçə il olub? ARİFƏ. Sibirdə üç il olub... HƏBİBƏ. Talesiz adam idi də... ARİFƏ. Eh Anar, yaxşısı budur, bizim keçmişimizi tərpətmə. Mənə elə gəlir bizim ailə qədər zülm çəkən ailə olmayıb. ANAR. Deməli, Sibirdən 31-ci ildə gəldi, yaxşı bəs haçandan sonra qeyri-leqal vəziyyətə keçdi, gizlənməyə başladı? HƏBİBƏ. 37-ci ildən sonra... Bir nəfər gəldi... Mahmudbəyov. Dedi ki, NKVD-dən bir adam çıxıb, deyib ki, məcbur oldum, protokola qol çəkmişəm, pokazanya vermişəm. Qafar gedəcək, tutacaqlar Qafarı. Daha nə protokoldu, nə
286 pokazaniyadı, bilmirəm. Hər halda əmim bunu eşidən kimi yığışdı getməyə. Elə evdən təzəcə getmişdi ki, qapımız döyüldü, gəldilər ordan. Yadında deyil, Arifə? ARİFƏ. Yox. HƏBİBƏ. Çamadanını yığışdırmışdı, amma aparmağa macal eləməmişdi, evdə qalmışdı, cijim çamadanın üstünə nə isə atdı, yorğan idi, adyal idi, nə idi... ARİFƏ. Ümumiyyətlə, çox qoçaq idi, hər şeyi hiss edirdi, hamısından da vaxtında qaçırdı, aradan çıxırdı, heç cür onu ələ gətirə bilmirdilər. ANAR. Neçənci ildə rəhmətə gedib, 42-də? HƏBİBƏ. Hə. ANAR. Demək beş il gizlənib. ARİFƏ. Hə. Beş il. ANAR. Bəs sizi incitmirdilər, çağırıb soruşmurdular, hardadır bu? HƏBİBƏ. Eh, nə qədər... ARİFƏ. Məni o qədər incidiblər ki, onun üstündə. ANAR. Nə deyirdilər? ARİFƏ. Ay Anar, sən Allah demə, qurban olum sənə, ağlamaq tutur məni... ANAR. Soruşurdular ki, hardadır? ARİFƏ. Üçüncü kursda oxuyurdum onda... Gəldi bir nəfər, dedi ki, NKVD-dən gəlmişəm, Kasparov, indi də yadımdadır familiyası... ANAR. Erməni idi? ARİFƏ. Hə. Ki bəs mənim səninlə işim var, idarəmiz Şaumyan küçəsindədir. İndi də ordan keçəndə o bina yadıma düşür. Qoydu məni maşına apardı, dedi, amma bunu heç kəs bilməməlidir, evdə heç anan da bilməməlidir, heç kəsə deməməlisən bunu. Mən də nə başa düşürdüm, üçüncü kursda oxuyurdum o vaxt. Getdim bununla, Kasparov – familiyası yadımdadı, adı yadımda deyil köpək oğlunun, amma vidi bütün yadımdadır – uzun kişi idi, arıq. O pilləkənləri Allah heç kəsə
287 göstərməsin, o binanın içi, orda... ANAR. İndiki KQB-nin binasıdı? ARİFƏ. Yox, yox. Bu, bilirsən hardadı, o qabaq Şaumyan küçəsi vardı e, indi Azərbaycan prospektidir, dəniz tərəfə gedəndə sağ tərəfdə... köhnə binadı... İndi də ordan keçəndə ətim ürpəşir. Onun pilləkənlərini Allah heç kəsə göstərməsin, dəmirdən bax belə tor çəkmişdilər, yadımdadır, enli pilləkənlər idi... HƏBİBƏ. Dustaqlar ordan özlərini atmasınlar deyə setka çəkmişdilər. ARİFƏ. Hə, girdik uzun, dar koridora, onunla, apardı, dedi ki, bax bura mənim kabinetimdir, havaxt istəsən, gələ bilərsən. Elə şirin dillə danışırdi ki, heç kobudluq eləmirdi. Soruşdu ki, atan hardadır sənin? Dedim bilmirəm, atamla əlaqəmiz yoxdu. Dedi, yox, ola bilməz, heç ola bilməz, siz atanızın yerini bilmiyəsiniz? Dedim, bilmirəm. Bəs siz nə təhər dolanırsınız? Dedim bizi qardaşımız dolandırır, onun himayəsindəyik, atamızı heç, dedim uşaq vaxtımızdan görməmişik, həmişə qaçaq olub. Yox, dedi, sən bizə atanızın yerini deməlisən, sən bizə kömək eləməlisən bu barədə. Biz səni yaxşı işə də düzəldərik, bilirik vəziyyətiniz ağırdır. Müharibə vaxtı idi də... Hə, deyirdi, müharibə vaxtıdı, ailə vəziyyətiniz ağırdır, qardaşların da cəbhədədir, anan işləmir, biz sizə şərait yaradacayıq, səni işə düzəldərik. Dedim, yox, mən hələ oxuyuram. Eybi yoxdur, dedi, dərsdən sonra gələrsən gündə iki saat, çox yox, iki saat, iş verəcəyik, işləyəcəksən, yaxşı pul verəcəyik, maaş verəcəyik, bu maaşla bütün ailəniz dolana bilər. Hə, get fikirləş, səhər yenə gələrsən. Get, yaxşı fikirləş, sənə çox yaxşı kömək edəcəyik... HƏBİBƏ. Oy, o günlər getsin, gəlməsin. Bunu bir saat o erməni danışdırırdı, mən də o binanın yanında dolanırdım, ay Allah, çıxacaq, çıxmayacaq, bunu saxlasalar, mən gedib cijimə nə deyim, deyim ki, qızı saxladılar? Dəhşətli illər idi. ARİFƏ. Məni də qorxudurdular ki, bax məbadə evdə
288 deyəsən. HƏBİBƏ. Bilirdilər ki, qorxaqsan, ona görə qorxudurdular (gülüş). Məni bir dəfə çağırdı, Quran haqqı, mənə də həmin şeyləri dedi, nə bilim, belə savadlı adamlara ehtiyacımız var, filan-peşməkan. ARİFƏ. Həbibə, heç qorxub eləmirdim onda. İndi danışıram belə hala düşürəm, yoxsa o vaxt qorxub eləmirdim. ANAR. Səndən də atanın yerini soruşurdu? HƏBİBƏ. Əlbəttə. Filandı, peşməkandı, atanın yerini bilməmiş deyilsən. ANAR. Həmin adam idi səni də dindirən? HƏBİBƏ. Yox, başqası idi. ANAR. O da erməni idi? HƏBİBƏ. Yox, rus idi. ARİFƏ. O Kasparov indi də gözümün qabağındadı mənim. Uzun kişi idi, arıq. Bir də o dəmir pilləkənlər yadımdadır. Dəmirdən setka çəkmişdilər. Dar, qaranlıq koridorlar idi. ANAR. Həbibə, yaxşı, sən nə dedin? HƏBİBƏ. Gördüm çox darıxıram, axı mən çox danışa bilmirəm, mübahisə eləyə bilmirəm. Axırda qayıtdım ki, demirəm. Atamın yerini demirəm. Dedi mənə ki, o sözü bir də de. Dedim deyirəm: demirəm. Deyirəm ki, bilmirəm, elə hey deyirsiz ki, bilməmiş deyilsən, filan. Deyirəm axı bilmirəm. ANAR. Dedin demirəm, sonra nə oldu? HƏBİBƏ. Heç nə, dedi: çıx get... Ona görə dua eləyirdim, ay Allah, qoy Arifəni yox, məni çağırsınlar. Çünki bu əsirdi o saat, bir hala düşürdü, gəl görəsən. ARİFƏ. Yox əşi, heç eynimə deyildi... HƏBİBƏ. Müsibətli günlər keçirmişik, çox fikirləşəndə deyirəm, yazıq cijim, nə bədbəxt adam idi... ANAR. Bir yandan baxanda da gör nə qədər aciz idarədir ki, izinə düşüb tapa bilmirdilər, sizin yaxanızdan yapışırdılar... ARİFƏ. Hə də. Axmaqlığa bax ki, yapışıblar qızından ki, atanın yerini de, tutaq onu basaq dama, ya öldürək. Heç qız
289 atasının yerini deyər? Lap bilsə də... Özü də azərbaycanlı olsun. Atamın yerini doğrudan da bilmirdim, amma bilsəydim də heç deyərdim? Öldürsələr də deməzdim. ANAR. Demək yerini siz də bilmirdiniz? HƏBİBƏ. Əlbəttə yox, yerini tez-tez dəyişirdi, on gündən, bir həftədən çox bir yerdə qalmırdı... ANAR. Bəs heç görüşmürdüz? HƏBİBƏ. Xəbər göndərirdi qabaqcadan, gedirdik filan saatda, filan poyezdin vaxtında vağzala. Qatardan düşürdü, orda görüşürdük bir saat, elə həmin qatara da minib gedirdi, bax bizim görüşməyimiz bu olurdu. ANAR. Bəs nə cür xəbər eləyirdi sizə ki, gələsiz? ARİFƏ. Vallah, bax o yadımda deyil. HƏBİBƏ. Dostlarının vasitəsilə... ARİFƏ. Hə. Düzdü, dostları. O vaxt telefon yox, teleqraf vura bilməzdi, amma deyirdi, məsələn, bu gecə saat on ikidə filan qatar çatır Bakıya, demək gəlir. Gedirdik orda görüşürdük. Risk eləyirdi də əmim o vaxt. Yadımdadı, vağzalda görüşəndə yazıq cijim deyirdi ki, indi gəlib səni tutarlar, axı axtarırlar səni, deyirdi heç nə olmaz. Qorxmurdu, heç nədən qorxmurdu... Hə, biznən görüşürdü orda, bir az o yandan-bu yandan danışırdıq, yenə poyezdə minirdi, çıxıb gedirdi. ANAR. Nə əcəb izinə düşə bilməyiblər? ARİFƏ. Nə təhərdisə, elə bil tilsimli idi. Yaxşı dostları vardı. O dostu vardı e, Həbibə... Ağahəsən. HƏBİBƏ. Yaman dost idilər. ARİFƏ. Basqallıydı da o? HƏBİBƏ. Hə. Ağacına söykənə-söykənə gələrdi bizi yoxlamağa, nə var, nə yox,... necəsiz, necə dolanırsız... Hər dəfə də deyirdi ki, mən Qəffardan sonra yaşaya bilməyəcəm. Doğrudan da, əmimin ölümündən bir il keçmədi, yazıq kişi də öldü. Yaman fikir eləyirdi. ARİFƏ. Arvadı da çox qoçaq idi. Onlar saxlayırdı əmimi...
290 Mustafa Sübhidə olurdular. Bakıya gələndə əmim bəzən onlarda qalırdı, çox yox, bir saat, iki saat o evdə qalırdı, gecədən də ordan gedirdi. Əsasən, Gürcüstanda, Tiflisdə gizlənirdi. Burda dostları vardı, amma Gürcüstanda daha çox dostu vardı, özü də belə çox mərd, qoçaq dostları vardı. ANAR. Azərbaycanlılar idi də Gürcüstanda? ARİFƏ. Hə. Tiflisin özündə də yox, əsasən, şəhərdən kənarlarda gizlənirmiş. Amma o vaxtdan ki, iyirminci illərdən onu tutmağa, təqib etməyə başladılar, mənim həmişə o söhbəti yadımdadır ki, deyərdi cijimə, mən burda qalmayacam. Mənimki bu hökumətlə tutmaz, narazıyam bu hökumətdən, çox narazıyam, cijimə deyirdi, gəl çıxaq gedək Tiflisə, ordan da keçək Türkiyəyə, mənim yaxın dostlarım var, mənə deyirlər ki, havaxt gətirirsən gətir ailəni, bir həftənin içində səni keçirdərik ailənlə Türkiyəyə. Bax o da onun ürəyində qaldı yazığın. Cijim deyirdi ki, mən dünyasında getmərəm, getsəm mən ancaq Bakıya köçərəm Göyçaydan, çünki mənim bacım, qardaşım Bakıdadılar. ANAR. Bakıya haçan köçdünüz? ARİFƏ. Otuz birdə. ANAR. Ənvər əvvəldən gəlmişdi də... ARİFƏ. Hə, o çoxdan, on üç yaşından evdən çıxmışdı... ANAR. Nəyə görə təqib edirdilər axı Qəffar əmini, Müsavatın üzvü olduğuna görə? ARİFƏ. Ancaq ona görə. Müsavat partiyasının üzvü idi. ANAR. Abbas Zamanov deyirmiş ki, Müsavatın Göyçayda lideri olub... ARİFƏ. Yox lider–filan olmayıb, amma Müsavat partiyasının üzvü olub. Həm də müsavat vaxtı Göyçayın pristavı olub. Deyəsən, Göyçayın, Ucarın. HƏBİBƏ. Bizim Göyçayda evimiz belə idi, bir otağın qapısı ümumi yoldan deyildi, qonaq otağının. Bax o otağa yığılardılar Göyçaydakı müsavatçılar, nəsə orda söhbətləri olardı. ANAR. Sovet vaxtı?
291 ARİFƏ. Hə. Nə söhbət eləyirdilər, bizim xəbərimiz olmurdu. HƏBİBƏ. Şura vaxtı əmimlə bərabər Göyçayda bir neçə adam da tutuldu, müsavatçılar, yadında? ARİFƏ. Hə. HƏBİBƏ. O vaxt bizim evdə yığışanda heç kəsi buraxmazdılar. Amma yadıma gəlir, əmim deyirdi, yaxşı ki, Məmməd Əminin əlyazmasını qurtarıb saxlaya bildim. Hansısa əlyazmasını gizlədib keçirdibmiş. ANAR. Bəlkə, söhbət "Əsrimizin Səyavuşundan" gedir? Axı Məmməd Əmin bu əsərini Lahıcda yazıb – Göyçaya yaxın bir yerdə... HƏBİBƏ. Bilmirəm, bu barədə heç nə deyə bilmərəm, amma o sözü yaxşı yadımdadır, deyərdi ki, Məmməd Əminin əlyazmasını qurtarıb saxlaya bildim... ARİFƏ. Yaxşı mütaliəsi vardı əmimin, rusca, farsca bilirdi...Tolstoyu çox sevirdi... HƏBİBƏ. Mənə həmişə deyirdi ki, sistemlə oxumursan. Mütaliən düz deyil. Mən Tolstoyun "Voskresenye"sini oxumuşdum, xoşuma gəlməmişdi. Dedim ki, çox axmaq şeydi, acığım gəldi. Dedi ki, bu kitabı nahaq oxumusan, o hələ sənin yaşına uyğun deyil. Amma hər halda oxumusansa, gərək bir nəticə çıxardaydın. ANAR. O cür həyatla – siyasət, qaçqınlıq, gizlənmək-filan, hələ ədəbiyyata meyli, marağı da vardı? ARİFƏ. "Ovod"u qatarda oxumuşdu, deyirdi özümü güclə saxladım. Deyirdi qatarda neçə sutka yol gedirdim, hara gedirmiş bilmirəm, "Ovod"u oxudum, o qədər mənə təsir elədi ki. Günü qatarlarda keçirdi də. HƏBİBƏ. Bir dəfə mən ona dedim ki, bəsdir də, gəl, qayıt nə qədər orda-burda yaşayacaqsan? Yazıq dedi ki, mənim ömrüm çarxların üstündə keçdi... ANAR. Neçə yaşında rəhmətə gedib? HƏBİBƏ. Əlli dörd idi də... ANAR. Demək "Müsavat"da lap cavan vaxtlarında olub da...
292 ARİFƏ. Hə, lap cavan vaxtı idi. Deyirəm də, biz də uşaq idik o vaxtlar, onu təqib edirdilər. HƏBİBƏ. Həyatı olmadı yazığın... ARİFƏ. Bir dəfə cijimə qayıtdı ki, qırx bir yaşım var mənim, bütün qardaşlarım qırx bir yaşında ölüblər. Üç qardaşı qırx bir yaşında ölüb. Bütün vəsiyyətini elədi ki, bəs mənim də vaxtım çatıb. HƏBİBƏ. Bax ən böyük qardaşları Mahmud əmimiz 41 yaşında ölüb, xərçəngdən. ANAR. O Şura hökumətindən əvvəl ölüb də?.. HƏBİBƏ. Hə. Ədil əmimiz vərəmdən ölüb... O da qırx bir yaşında, Şura hökumətindən əvvəl, İbrahim əmimiz də sətəlcəmdən, 15-ci ildə. Uçü də qırx iki yaşına keçəndə... İbrahimi, sənin babanı yaman çox istəyirdi. Kiçik qardaşı Hidayət əmimlə tamamilə əks xasiyyətdə adamlar idilər. ARİFƏ. Hidayət əmi, nə təhər deyərlər, belə kefcil, zarafatcıl, yumşaq, bir az da qorxaq. Amma bu onun tamam əksinə, elə bil heç qardaş deyildilər. Amma Hidayət əmim də ondan çəkinirdi, yadında, Həbibə, içəri girən kimi özünü yığışdırırdı. HƏBİBƏ. Bir dəfə Hidayət əmimə dedi ki, Allah İbrahimi aldı mənim əlimdən, səni saxladı. Cijim dedi ki, niyə elə deyirsən, dedi bəs, İbrahimlə mənim başqa cür dostluğum vardı. Mən, – dedi, – bəlkə ayrı bir yola düşərdim İbrahim olmasaydı. Bir dəfə deyir, kazinoda idim, qumar oynayırdım, oturmuşdum, cavan vaxtlarımda, hələ evlənməmişdim, birdən deyir qapı açıldı, İbrahim içəri girdi, əlində də onun həmişə əsası olurdu, deyir heç nə demədi, gəldi o əsayla mənim kürəyimdən vurdu. ANAR. Yaş fərqləri çox idi bunların? HƏBİBƏ. Vallah, onu deyə bilmərəm. (Özüm öz sualıma cavab verirəm: Babam İbrahim 15-ci ildə 41 yaşında ölübsə, Qəffar əmi də 42-ci ildə 54 yaşında vəfat edibsə, deməli, aralarında 14 yaş fərq varmış).
293 HƏBİBƏ. Hə, deyir İbrahim vurdu məni, çıxdı getdi evə. Mən də gəldim evə, üzümə baxmadı, Məryəm deyir nə qədər elədi ki, Qəffar gəlib-filan, guya heç eşitmir. Bir-iki gün danışmadı mənimlə... Kazinonu o atan oldum. İbrahimin bu hərəkəti olmasaydı, bəlkə mən də Hidayət kimi içkiyə qurşanardım. ARİFƏ. Qardaşlarının içində hamısından çox İbrahimi istəyirdi. (Beş qardaş olublar – A.). ANAR. İmmi xalayla harda tanış olublar. İbrahim babamla Məryəm nənəm evlənəndən sonra, hə? HƏBİBƏ. Hə, onlar evlənəndən sonra. Xalam yazığa həmişə deyərdim ki, özün getdin, gördün Məmmədxanlılar yaxşıdı, bacıvı da gətirdin. ARİFƏ. Xalam yazıq da gülərdi, ay o Məmmədxanı görüm belə-belə olsun – deyərdi... (gülüş). HƏBİBƏ. Cijimi də atası Molla Hüseyn vermirmiş ki, onlar babıdı, rus məktəbində oxuyublar... ANAR. Bəs bir qızını verib, sonra... HƏBİBƏ. Yəqin bir qızını verib, peşiman olub... Odur ki, xoşum gəlmir o kişidən. ANAR. Baban deyil, balam? Məmmədxan ulu babandır, ona güldən ağır söz deyəndə, aləmi dağıdırsan, bu doğmaca babanın qarasınca danışırsan? (gülüş). HƏBİBƏ. Cijimə qarğış eləyib ki, cijim qoşulub qaçıb... Bu işdə xalam da iştirak eləyib əməlli-başlı... Atası da qarğış eləyib cijimə, yazığı elə onun qarğışı tutdu, ömrü boyu əziyyət çəkdi... ANAR. Qəffar əminin sizinlə rəftarı deyirsən yumşaq, mülayim idi? HƏBİBƏ. Həm zəhmli idi, həm mülayim. Sözü adama deyəndə məsləhətlə deyərdi. Mən o vaxt rolikovı konki sürürdüm. Hə, yox onu demirəm, kupalniyə gedirdim, çimməyə. ARİFƏ. Sənə nə var, oğlan kimi şeydin... HƏBİBƏ. Cijim də razı deyildi. Bir dəfə gördüm gecə xısın-
294 xısın deyir ki, atasan, denən ona, getməsin. Gedir deyir, yüksəkdən tullanır. Yazıq ondan qorxurmuş e... Səhər mənim canıma vəlvələ düşdü ki, indi mənə görüm nə deyəcək. Gördüm deyir, – yazıq mənə ceyran qızım deyirdi, – deyir, ceyran qızım, səninlə söhbətim var. Oturdum. Dedi, deyirlər kupalniyə gedirsən, çimməyə, dedim: – hə. Dedi: – oranın suyu elə çirklidir ki, bəlkə getməyəsən. Atanın əmri idi də bu: bəlkə getməyəsən... Heç bundan sonra gedə bilərdim? ARİFƏ. Hamımız ondan çəkinirdik, hamımız. HƏBİBƏ: Pirşağıda bağ götürmüşdük, onda Nigarla Rəsul nişanlı idilər, Nigar da anası Cavahir xalayla o bağda qalırdı. Surəylə Nigar sarafanda gəzirdilər. Bir də görürdün xəbər gəldi ki, Qəffar əmi gəlir, əllərinə keçəni çiyinlərinə salardılar. ARİFƏ. Nigar o saat çiyinlərini örtərdi, oy, deyirdi, qorxuram ondan. ANAR. Atamgilin toyunda vardı? HƏBİBƏ. Var idi, əlbəttə. Ondan bir az sonra tutatut başladı, o da qaçıb gizləndi. Amma toyda çox sevinirdi. Əhməd Cavadla bir qucaqlaşırdılar ki... ANAR. İki əski müsavatçı... HƏBİBƏ. İndi istəməsin, Rəsulu yaman çox istəyirdi... Heç yadımdan çıxmaz... gecə mən gec yatırdım, qulaq asırdım bunların söhbətinə. Otuz birinci ildə sürgündən gələndə soruşdu: nə var, nə yox. Cijim dedi ki, bəs Rəsul nişanlanıb. Yox əşi, kimnən nişanlanıb? Cijim dedi, Xudadat bəyin qızıyla, Gəncəli Xudadat bəyin. Dedi: Afərin Rəsul, halal olsun. ANAR. Tanıyırmış Xudadat bəyi? ARİFƏ. Bilmirəm, tanış idi, tanış deyildi Xudadat bəylə, amma tanıyırdı onu... HƏBİBƏ. Nə isə... Yazığın başı çox bəlalar çəkdi... Ölümünü də Ənvər yəqin danışıb sənə... ANAR. Danışmışdı. O vaxt yazmadım, indi yanıb tökülürəm, çünki çox maraqlı detalları vardı, gedib Tiflisdə onu basdırmağından danışmışdı mənə... Yanıram ki, o vaxt
295 yazmamışam. ARİFƏ. Əşi, Allah yandırmasın. HƏBİBƏ. Çox fərli, ürəkaçan söhbətlərdir ki... ANAR. Tiflisdə basdırıblar da? ARİFƏ. Hə, Mirzə Fətəlinin yanında. ANAR. Mirzə Şəfi, Fətəli xan Xoyski, Həsən bəy Ağayevi də orda basdırıblarmış, indi yerləri qalmayıb. HƏBİBƏ. Hə, bir Mirzə Fətəlidən başqa hamısını düzləyiblər. ANAR. Həbibə, ağır olsa da, danış onun ölümüylə bağlı məsələləri. HƏBİBƏ. Dostu gəlmişdi, bir nəfəri görmək istəyir ailəsindən. Kim getsin, kim getsin, diribaş mən idim guya. Muzeydə işləyirdim, muzeyin müdiri Kazım Kazımzadədən icazə aldım, propusk da düzəltdim Tiflisə, müharibə vaxtıydı, Tiflisə getmək üçün propusk lazım idi. Ənvər dedi ki, bileti mən alaram. Səhərisi gün bileti Ənvərdən götürüb Tiflisə gedəcəydim həmin o dostuyla. Gecə yuxusunu gördüm, Arifə, heç yadımdan çıxmaz, uzun bir koridordu, guya üzbəüz gəlirik atamla, birdən bir palçıq dalğası belə gəldi, çirk, lilli bir dalğa, kişini bax belə aldı, getdi. Oyandım, dedim Allah xeyirliyə calasın, bu nə yuxu idi belə? Saat onda getdim Ənvərgilə, dedim Ənvər, bilet aldın? Dedi: – Yox, almadım. Özü də belə çox əsəbi dedi: almadım, sən getmə, özüm gedəcəm. Dedim: – ölüb? Qayıtdı mənə ki, nə bildin, kim dedi sənə? Dedim: – heç kəs deməyib, yuxusunu görmüşəm. Nə isə... Ənvər getdi Tiflisə, ordan da o kəndə, amma Ənvər ora çatana qədər basdırıblarmış xristian qəbiristanlığında. Gecəykən maşın tutub o qəbiristanlıqdan onu çıxardıb, Mirzə Fətəlinin yanında, müsəlman qəbiristanlığında basdırıb. Ənvər bura qayıdan kimi, səhəri onu çağırdılar NKVD–yə. Xəbər tutmuşdular. Yaxşı ki, məsələ gəlib çıxıb Teymur Yaqubova. Yaqubov da Ənvəri tanıyırmış. Mir Cabbar vardı, Ənvərin çox yaxın dostu, Teymur Yaqubovun əmisi oğluydu, Yaqubov da Ənvərə deyib
296 ki, "Mir Cabbar sənin haqqında mənə o qədər danışıb ki... Anan namaz üstəymiş – deyib Teymur Yaqubov, – məlumat birbaşa mənə gəldi. Kanselyaridən keçməyib. Yoxsa sənin vəziyyətin yaxşı olmayacaqdı". Maqnitofonumun düyməsini basıram, lent yazısından bir müddət ayrılıram və yenidən Ənvər haqqında düşünürəm. Atasıyla bağlı məsələlər ömrü boyu Ənvərin üstünə kölgə salıb, hər yerdə layiqli qiymətini almasına mane olub. Məsələn, tutalım onun dram əsərinin tamaşasına mükafat verirdilər, aktyorlar, rejissor, rəssam mükafat alırdı, Ənvər almırdı. Uzun müddət, 60-cı illərə qədər xarici ölkələrə turist kimi belə buraxmırdılar. Ənvər çox məğrur, qorxmaz, cəsur adam idi. Bəzən cəsurluq üzdə olur, ifrat çılğınlıq, cırtqozluq kimi meydana çıxır. Bir də olur əsl cəsurluq, daxili cəsurluq və belə həqiqi cəsurluq yalnız hərəkətlərdə bəlli olur. Ənvərin həyatında belə mərd, kişi hərəkətləri çox olub. Elə hökumətdən qaçıb gizlənən, hökumətə asi olmuş atasını gedib basdırması – belə bir hərəkət deyildimi? Bu hərəkətin bütün nəticələrini nəzərə alaraq o vaxt məhz belə etməsi zarafat deyil. Əlbəttə, indi bu hərəkət bizə təbii gəlir, hətta təəccüblənə bilərik, necə ola bilər ki, oğul atasını basdırmasın? Amma o dövrdə ki, oğul atadan imtina edirdi, ata oğuldan imtina edirdi, qardaş qardaşdan imtina edirdi, Ənvərin bu davranışı qeyrətli bir oğulun, əsl kişi xasiyyətli adamın təhlükəli və riskli addımı idi. Yüklə 3,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|