Sizsiz (roman-xatirə) Həyatım ağrıyır (povest-xatirə)
Yüklə 3,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tural haqqında ballada, Oratoriya, Kantata və sairə Tatata yaxud Turalnamə
|
*** Yetmiş illiyiylə əlaqədar radio və televiziyayla böyük verilişlər gedirdi, qəzet və jurnallarda məqalələr dərc olunurdu, Rəsul Rzanı diri klassik adlandırırdılar. Azərbaycanın və ölkənin hər yerindən məşhur ədəbiyyat, sənət xadimlərindən tutmuş adi oxucularacan yüzlərcə teleqramlar, təbriklər, kağızlar gəlirdi. Anam:
99 –Mən – heç bilməzdim ki, xalq Rəsulu bu qədər sevir, – dedi –Azərbaycan xalqı öz şairlərini çox sevir, –dedim, – xüsusilə, o vaxtlarda ki, onları hökumət də sevir. *** Son illərdə, nəvələriynən əyləndiyi dəqiqələrdən başqa, onun yeganə həqiqətən şad gününü – yenidən deputatlığa namizəd verilərkən gördüm. Mən bu barədə yazıram və yaza-yaza düşünürəm ki, şadlığının belə səbəbi kiminsə gözündə şair və şəxsiyyət kimi atamın obrazını kiçildə bilər. Buna baxmayaraq yazıram, əvvəla, ona görə ki, bu, doğrudan da, belə idi və mən də ancaq olanları yazmağı boynuma götürmüşəm. İkinci də, ona görə ki, mənim gözümdə bu sevinci onu əsla kiçiltmir. Deputat verilməsi, daha dəqiq desək, deputatlıqda bərpa olunması onunçün ədalətsiz bir aksiyanın axır-əlbət ədalətlə düzəldilməsi, haqqın, həqiqətin təsdiqi idi. Deputatlıqdan qat- qat şərəfli və yüksək ad sayılan qəhrəmanlıq adını çox sakit qarşıladı, heç bir o qədər də sevinmədi... Burada mən İmran Qasımovun bütün bu işlərdə xidmətini qeyd etməyi özümə borc bilirəm. Atamın yenidən deputatlığa verilməsində də, Sosialist Əməyi Qəhrəmanlığına təqdim olunmasında da İmranın böyük rolu oldu. Əlbəttə, bütün bunları həll edən H.Ə.Əliyev idi. Ömrünün son ilində atama göstərilən bu hörmət və ehtiram aktları – ondan gəlirdi. Amma bütün bu işlərdə İmranın da səyi az deyildi. İmran danışırdı ki, Rəsulun deputat verilməsi haqqında H.Ə.Əliyevə deyəndə o, bu təklifi böyük rəğbətlə qarşıladı. Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adı verilməsi də ancaq H.Ə.Əliyevin əzmiylə, nüfuzuyla oldu. Hətta H.Ə.Əliyevin haradasa dediyi bir söz də camaat arasında gəzirdi, deyibmiş ki, Rəsul Rzaya qəhrəman nişanı ala bilməsəm, bunu özümə bağışlaya bilmərəm. Deyibmi bu sözü, deməyibmi, bilmirəm. 80–cı ilin aprelində yetmiş illiyinə bir ay qalmış atam yenə 100 də xəstəxanada yatırdı. İmran mənə zəng vurdu, dedi ki, Heydər Əliyeviçin yanındaydım, Rəsulun məsələsindən danışırdı. Dedi ki, Sov. İKP MK-yla danışıb, Rəsul Rzanın Sosialist Əməyi Qəhrəmanlığına layiq olması orda heç kəsdə şübhə oyatmır, amma bizim respublikanın əhalisinə görə bura üç yazıçı qəhrəman çoxdur axı 40 milyonluq Ukraynada cəmi iki yazıçı bu adı alıb, Ermənistanda heç biri də almayıb. İmranın bir az küyə və fantaziyaya aludə olduğuna bələd idim, odur ki, bu sözlərdən özümçün tamamilə aydın nəticə çıxartdım: atama bu ad verilməyib və bütün bu izahlar da İmranın həmin faktı ayrı səbəblərlə bəzəmək cəhdləridir. Amma aprelin axırlarında, gözləmədiyim halda evimə zəng olundu:
–Sizinlə Heydər Əliyeviç danışacaq, – dedilər. H.Ə.Əliyev atamın səhhətini xəbər aldı, dedim ki, çox zəifdir, xəstəxanadadır. Sonra Əliyev eyniylə İmranın mənə dediklərini təsdiq etdi: –Mən Suslov yoldaşla da, Çernenko yoldaşla da bu barədə ətraflı danışdım. Fikirləri belədir ki, Rəsul Rza bu ada tamamilə layiqdir, bu barədə heç bir şübhə yoxdur. İşin çətinliyi ondadır ki, bizim respublikamızda artıq iki yazıçı bu adı alıb, amma 40 milyonluq Ukraynada da bu ad yalnız iki yazıçıya verilib. Hər halda biz yoldaşları qane edə bildik və artıq qərar qəbul olunub. Təbrik edirəm. Bu barədə atanıza deyin, hər halda bu xəbər də ona mənəvi cəhətdən kömək olar. – Çox sağ olun, Heydər Əliyeviç, – dedim, – bütün ailəmiz adından Sizə dərin minnətdarlığımızı bildirirəm. Axşam saat doqquz radələri idi, amma mən dərhal xəstəxanaya cumdum. Bu axşam orda Fidan növbə çəkirdi. Xəstəxananın qapısı, darvazası çoxdan bağlanmışdı, divarı aşıb birtəhər özümü içəri sala bildim. Fidan mat qaldı: –Bu vaxt sən hardan gəlib çıxdın bura? –Yatmayıb ki?
101 –Yox.
Atam güclə gözlərini açdı. Onu öpdüm: –Təbrik edirəm, – dedim, – qəhrəman olmusan. O çox zəif gülümsündü: –Sağ ol, – dedi və təzədən-gözlərini yumdu. *** Mayın 19-da onun ad günündə bu məlumat bütün qəzetlərdə də çıxdı, elə həmin gün atamı adi palatadan iki otaqlı lüksə keçirdilər. H.Ə.Əliyev xəstəxanaya zəng vurdu, atamla danışdı, təbrik elədi. Atam təşəkkürünü və minnətdarlığını bildirdi. Moskvadan Ali Sovetin sədri Qurban Xəlilov zəng vurdu, təbrik etdi. Hökumət üzvləri palataya gül göndərirdilər, nazirlər, Mərkəzi Komitənin işçiləri dəyməyə gəlirdi, bütün raykom katibləri teleqram vururdular. Yetmiş il bundan qabaq may ayında dünyaya gəlmiş atam demə ömrünün axırıncı may ayını yaşayırmış, gələn ilin mayını görməyəcəkmiş... Mən güllü bir may səhəri doğulmuşam. Bəlkə getdim bir yanvar axşamı. Tabutuma ipək salmayın! Dəfnimə toplamayın izdihamı. Bir ovuc torpaq üstünə qoyun başımı, Mən o torpağı sevmişəm. Ancaq məhəbbətim nə sərgiyə qoyulan bir tablo olub, nə parıltısı diqqət çəkən üzük qaşı. Mənim sevgim sevgi idi sadə, yaxşı... *** 1980-cı ili hamımız bir yerdə yola saldıq. Axır illər yeni ili nadir hallarda birgə qarşılayardıq. Biz – övladları, gəlini, yeznələri, nəvələri yeni il axşamı atamgilə gələr, onları təbrik 102 edər və yeni ili qarşılamağa hərəmiz bir ayrı məclisə gedərdik. Lap "Keçən ilin son gecəsi"nin personajları kimi... Axır illər məndə qəribə bir hiss vardı, elə bilirdim ki, yeni il gecəsini atamgillə bir yerdə keçirsək, bu hökmən birgə keçirdiyimiz son yeni il gecəsi olacaq. Niyə belə düşünürdüm, hardan dammışdı bu ürəyimə? Bilmirəm. Amma həqiqətən də elə belə oldu. 80-cı ili bir yerdə yola saldıq. Atam da bir qurtum şampan içdi – demə, ömrünün son badəsini qaldırırmış. Bir-birimizə yeni ildə böyük xoşbəxtliklər, səadət arzuladıq. Saat on ikini vurdu. 81-ci il gəldi. 1981! Uşaqlıqdan yadımda qalıb, həmişə yeni ildən beş-on dəqiqə keçən kimi atam: "Gör e, – deyərdi, – artıq təzə ildən də beş (ya on, on beş) dəqiqə getdi, vaxt nə yaman qaçır, ay aman". Sonra susub dalğınlaşırdı, elə bil nəyəsə qulaq verirdi, elə bil divar, ya qol saatını deyil, daxilində işləyən, İçəri dünyasında saniyələri, dəqiqələri sayan saatı eşitmək istəyirdi.
103 Vaxt var ikən elə yaşa, elə çalış bir gün sən olmayanda hər kəsə aydın görünsün Yerində qalan boşluq. 81-ci ilin elə ilk günündən atamın halı kəskin şəkildə xarablaşdı. Yanvarın ikisində onu təzədən xəstəxanaya apardıq. Anam da mədəsi tərəfdə ağrılardan şikayət edirdi. Amma həmişəki kimi nikbinliyini, sakitliyini, yumorunu itirmirdi. Xəstəxanadan Turala məzəli şer yazmışdı:
Başında çalma, əlində alma yeməkdən qalma, ay arıq Tural, salma, qalmaqal. Boğazı bağlı, ye yağlı-yağlı, ay arıq Tural salma qalmaqal. Məktəbə getmə, Şuluqluq etmə, Güneli didmə, ay arıq Tural salma qalmaqal. SÖZLƏRİ
NİGARIN, MUSİQİSİ GÜNELİN, "FATMABACI" HAVASI ÜSTÜNDƏ OXUYUR ANAR VƏ ZEMFİRA, DƏFDƏ ÇALIR RƏSUL
Nə biləydik ki, bu lağlağı sözlər anamın qələminin son 104 məhsuluymuş. Fevralda atamın səhhəti yaxşılaşdı, həkimlər evə getməyə icazə verdilər. Onları evlərinə gətirdim, iki həftəlik İtaliyaya uçdum. Qayıdanda isə yuxarıda yazdığım kimi, onları yenə də xəstəxanada gördüm. Martın 14-ü mənim ad günümdür. Gündüz xəstəxanaya getdim. Məni təbrik etdilər, anamın halı heç yaxşı deyildi. Atamdan da pis görünürdü – yorğun, əzgin, zəif idi, ağrılarından şikayətlənirdi. Axşam bizə bacılarım, qohumlar, dostlar gəldi. Elə bil hamımızın ürəyinə dammışdı ki, ağır sınaqlar ərəfəsində bu bizim axırıncı qayğısız məclisimizdir. Səhərə qədər oturduq, qonaqların çoxu dağılışdı, Zemfira, Salehə, Emin, Vaqif Səmədoğlu və mən isə elə hey danışırdıq, Vaqif Mustafazadə yazığı xatırlayırdıq – bibim qızı Salehənin məktəb yoldaşı idi, bir sinifdə oxmuşdular. İki gündən sonra – martın 16-da Aktyor evində onun xatirə gecəsini keçirəcəkdik, mən də çıxış edəcəkdim. Martın 16-da günün ikinci yarsında xəstəxanaya getdim. Anam pal-paltarını yığışdırmışdı. –Məni evə apar, – dedi, – daha qala bilmirəm, halım yoxdur. – Heç vaxt onu belə əsəbi görməmişdim, əsəb gərginliyinin son həddində idi. Atam:
–Üç gündən sonra məni də buraxırlar, – dedi, – Nigara, deyirəm üç gün də qal, bir yerdə gedək. Anam tələsik: –Yox, yox, – dedi, – mən bu gün gedirəm. Atam etiraz eləmədi. Anamı evə gətirdim və evdə hönkürüb ağladı. –Daha tabım qalmayıb, – dedi. Uzun illər boyu xəstəyə qulluq etmək və öz xəstəlikləri – diabet, hipertoniya, ürək zəifliyi – onun əsəblərini pozmuşdu. Özünün zarafatla dediyi
105 kimi, iki dəfə ona hücum etmiş və həmləsi boşa çıxmış məşum xərçəng də, demə, artıq bir neçə ay imiş ki, onu içəridən söküb- dağıdırmış. Amma hələ bundan heç kəsin xəbəri yox idi, nə həkimlərin, nə bizim, nə də təbii ki, özünün... Xəstəliyin altdan-altdan, gizli-gizli, oğrun-oğrun gördüyü iş ancaq bir neçə vaxtdan sonra üzə çıxacaqdı – daha gec olandan sonra, iş- işdən keçəndən sonra... Üç gündən sonra atamı da xəstəxanadan buraxdılar, onu da evə gətirdik. Anam yataqda idi, ağrıları onu hələ də narahat edirdi, amma ümumi halı müəyyən qədər yaxşılaşmış, əsəbləri bir az sakitləşmişdi. Gülümsünürdü və həmişəki dözümüylə, təmkiniylə hamımızı arxayınlaşdırırdı, ürəklərimizə ümid paylayırdı, hər şeyin yaxşı qurtaracağına inam yaradırdı. Martın 23-də başqa bir həkim çağırdıq ki, anama baxsın. Müayinədən sonra mənə və bacılarıma dedi ki, bizi qorxudub eləmək istəmir, amma qarın nahiyəsində barmaqlarıyla şiş olduğunu hiss edir. Təcili surətdə xəstəxana şəraitində analizlər aparmaq lazımdır. Anam heç vəchlə təzədən xəstəxanaya qayıtmaq istəmirdi: –Bu xəstəxana day lap zəhləmi töküb, – deyirdi. Həkim: – Cəmisi iki-üç günlüyə, – dedi – analizləri eləsinlər, yenə evə qayıdarsız. Sabahısı gün mən kinoqrupumla Şuşaya getməliydim, Üzeyir Hacıbəyov haqqında filmin çəkilişinə başlayırdım və natura seçməliydim. Həkim: –Bəs haçan qayıdacaqsınız? – Deyə xəbər aldı. –İki gündən sonra. Anam:
–Onda qoy Anar gedib qayıtsın, sonra aparsın məni xəstəxanaya. Razılaşdıq. Həkimi ötürdük, oturub söhbət edir, danışıb gülüşürdük. Elə bil qarşıdan kabus kimi gələn günlərin dəhşətindən qaçmaq,
106 yayınmaq istəyirdik. İndi onu da düşünürəm ki, həmin o gün – martın 23-ü, baharın ilk günü bizim hamımızın – atamın, anamın, Fidanın, Təranənin, mənim – bu evdə – valideynlərimizin evində, bizim uşaqlığımızın yuvasında – bir yerdə keçirtdiyimiz son axşam imiş... Axşam saat 11-ə yaxın onlardan çıxdım, öz evimə tərəf gedirdim və Xaqani küçəsiylə addımladıqca, məsafəni qət etdikcə beynimə qurğuşun ağırlığı dolurdu – anamı hədələyən təhlükənin nə dərəcədə ciddi olduğunu get-gedə daha artıq dərk edirdim. İsti-isti tam qavramadığım bir həqiqəti get-gedə bütün aydınlığı ilə anlayırdım. İlk dəfə olaraq onu başa düşürdüm ki, bəlkə biz anamı atamdan əvvəl itirdik. Anamı itirmək isə hər ikisini itirmək deməkdi, çünki atamı yaxından tanıyanların hamısı təsdiq edər ki, o, Nigarsız yaşaya bilməzdi...
Yaz axşamı idi, narın yağış çisələyirdi, hansı evinsə açıq pəncərəsindən televizorun səsi gəlirdi. Akif İslamzadə "Sarı gəlin" oxuyurdu: Saçın ucun hörməzlər, Gülü sulu dərməzlər, sarı gəlin. Bu sevda nə sevdadır, Səni mənə verməzlər Neylim aman, aman, sarı gəlin. ...Mənə elə gəlirdi ki, bu yağış da, bu mahnı da başqa bir həyatdan süzülüb, axıb gəlir və Akifin səsi də – ömrün o tayından gələn bir səsdir. Bütün bunlar haradasa başqa bir aləmdə, yaşadığımız günlərin uçurumla ayrılmış o biri tərəfində, o biri uzaq yamacında – yalında qalıb – sanki yer çatlamış, torpaq aralanmış, yarğan açılmışdı – və ömrümdə yaxşı, işıqlı, ilıq nə vardısa – bu yarğandan o yanda qalmışdı – o tərəfdən, o taydan – əbədi itirilmiş üfüqlərdən köhnə mahnılar, tanış kəlmələr, uzaqlaşıb itəcək səslər gəlirdi, haçansa, solub unudulacaq sözləri eşidirdim:
107 Bu dərənin uzunu Çoban qaytar quzunu, sarı gəlin. Nolaydı bir gün görəm Nazlı yarın üzünü Neylim, aman, aman, sarı gəlin. Evə gəldim, mətbəxə keçib qapını çəkdim, bu yaşımda bəlkə də ilk dəfə ağladım. Uşaqlar yatmışdı, Zemfira da səsimi eşidə bilməzdi, amma sövq-təbii bir qadın hissiylə duyuq düşüb mətbəxə gəldi. –Nə olub? Danışdım. Məni sakitləşdirməyə çalışırdı – analizlərsiz, yalnız bir baxmaqla belə şeyi necə təyin etmək olar, həm də lap şiş varsa da, bəlkə xoşxassəlidir və s. Mənim özümün də əqlim, şüurum təsəlli axtarırdı. Amma ürəyim amansız, qaçılmaz həqiqəti bilirdi. Bir Allah bilir ki, Şuşaya nə hisslərlə gedirdim. Dəstəmizə Əzizə xanım Cəfərzadə də qoşulmuşdu; çoxdandır onunla danışmışdıq bir yerdə Şamaxıya gedək, onun öz xərciylə tikdirdiyi kənd məktəbində görüş keçirdək. Kəndə getdik də, məktəbdə görüş keçirdik də, müdirin evində bir saat qonaq da olduq, amma bütün bunları duman içində xatırlayıram – fikrim-zikrim Bakıda, anamın yanındaydı. Elə həmin günücə axşam Əzizə xanım Şamaxıdan Bakıya qayıtdı, biz isə yolumuza davam etdik. Gecə saat on birdə Ağdama çatdıq – Şuşaya səhər gedəsiydik. Ağdamdan Bakıya zəng elədim, Təranə dedi ki, qorxma, bir şey yoxdur, amma qərara gəlmişik ki, Nigarı xəstəxanaya sabah aparaq. –Bir gün gözləyin də, – dedim, – biri gün mən də Bakıda olacam. –Sənlik bir iş yoxdur ki... həkimlərlə danışmışıq, səhər aparacayıq. – Sonra əlavə etdi, – Sabah Abbas da gəlir. Təranənin yoldaşı Abbas Zeynalov Moskvada həkimləri təkmilləşdirmə kurslarında oxuyurdu, vaxtının qurtarmasına dörd-beş ay qalırdı. Bəs dərsini yarımçıq qoyub niyə gəlirdi 108 Abbas? Bu da anamın başının üstünü almış təhlükənin bir əlaməti deyildimi? Təranə telefon dəstəyini anamın özünə verir – mənimlə elə şux, elə gümrah danışır ki... zarafat eləyir, and verir ki, nigaran qalmayım, işimi pozmayım. Sonra dəstəyi atam götürür, o da eyni şən, qayğısız tərzdə danışır... Yəqin ki, bu gecə – martın 24-dən 25-nə keçən gecə, Ağdam mehmanxanasının suvağı tökülmüş balaca, xəfə, rütubətli nömrəsində keçirdiyim gecə – ömrümün ən dəhşətli gecəsiydi. Hətta atamı itirdiyim günün – aprelin 1-i gecəsindən və anamı itirdiyim iyulun 10-u gecəsindən də dəhşətli idi. Mən onları bu gecə, məhz bu gecə, həm də ikisini də birdən itirdim. Bu gecə əbədilik ayrıldım onlardən. Bu gecə bütün müdhiş əyaniliyiylə mənə aydın oldu ki, tez – çox tez bir zamanda bizi tərk edəcəklər və dünyada bunun qarşısını alacaq heç bir qüvvə yoxdur. Gecə saat ikiydimi, üçdümü, bilmirəm. Yol yoldaşlarım hamısı mehmanxananın müxtəlif nömrələrində yatmışdılar: Ürəyim partlayırdı, istəyirdim durum, onları bir-bir oyadım, bir an da yubanmadan yola çıxaq, Bakıya qayıdaq. Ya da əksinə, heç kəsi oyatmadan, heç birinə bir söz demədən geyinib küçəyə çıxım, bu vaxt qatar, təyyarə yoxsa, taksi maşın, nə isə bir şey tapım, lap elə piyada gedə bildikcə gedim – təki bu otaqda, bu çarpayıda qalmayım, özümü Bakıya yetirim. Bu bir "panika" idi, tamamilə başımı itirmişdim. Mənə elə gəlirdi ki, yalnız həftələr, günlər deyil, saatlar, dəqiqələr də say ilən qalıb, gecikə bilərəm, yubana bilərəm, çatmaram. Geyinib küçəyə çıxdım, amma gecənin bu çağı Bakıya heç nəylə getmək, təbii ki, mümkün deyildi. Yavaş-yavaş şüurun soyuq səsi məni toxdadırdı, insanın əzəli təsəlli, özünüaldatma, sakitləşmə fəndləri, yalançı ümidlər mənə şirin vədlər pıçıldayırdı: hər şey sovuşub gedəcək, hər şey düzələcək, hər şey yaxşı olacaq. Bütün bəd ehtimallar – keçən dəfələrdə olduğu kimi yalan çıxacaq, bəla sovrulandan
109 sonra öz həyəcanlarımızı bir-birimizə danışıb arxayın-arxayın gülüşəcəyik. Yenə də ömrün başqa çətin anlarında, qəliz dəqiqələrində, işim bərkə düşəndə olduğu kimi pənahım möcüzəyə idi: inanmaq, daha doğrusu, özümü inandırmaq istəyirdim ki, ötən səfərlərdəki kimi bu dəfə də tale bizi darda qoymaz. Bu günün uzaq yolu, qayğı yükləri, əsəb gərginliyi məni taqətdən salmışdı, məhbəs kamerası kimi dar, uzunsov nömrəmə qayıtdım, çarpayıma yıxıldım, səhərə yaxın yuxuladım. İki saatdan sonra yol yoldaşlarım məni oyatdılar. Şuşaya getdik. Şərt qoydum ki, bu günə nə təhər olursa-olsun Bakıya qayıtmalıyıq. Şuşanı atüstü gəzib, çəkiliş yerlərini təxmini olsa da gözaltı elədik və axşama Bakıya döndük. Zemfira dedi ki, bu gün səhər Nigar xalanı xəstəxanaya apardıq, Tural da Rəsul əmigildə, babasının yanında gecələyir. Sübh tezdən xəstəxanaya cumdum – anamın halı məni xeyli sakitləşdirdi – hətta mənə elə gəldi ki, fələk Ağdam gecəsindəki yalvarışlarımı eşidib və hər şey, doğrudan da, yaxşı olacaq. Səhərisi gün – martın 27-də atamı Mərdəkan xəstəxanasına aparmalıydıq. Atamın maşınını sürən qohumumuz Fikrət Ağazadə, Ənvər Məmmədxanlı, atam və mən Mərdəkana yola düşdük. Atam dedi ki, xəstəxanaya, Nigara dəyək, sonra gedək. Bir neçə dəqiqə söhbət elədilər, ikisi də bir-birini arxayınlaşdırdılar ki, özlərini çox yaxşı, lap əla hiss edirlər, nigarançılığa heç bir əsas yoxdur, tezliklə sağalıb yenə bir yerdə olacaqlar. Görüşüb ayrıldılar. Bax, bu gün, bu cür əbədi ayrıldılar-nə biləydilər ki, son dəfə görürlər bir-birlərini, nə biləydilər ki, daha heç zaman, heç zaman görüşməyəcəklər. Bu mart günündən əlli il qabaq tanış olmuş, 47 il qabaq
110 nişanlanmış, 44 il qabaq evlənmişdilər, alınlarına yazılmış ömrün üçdə ikisini bir yerdə, bərabər yaşamışdılar, şadlıqları da bir olmuşdu, dərdləri-qəmləri də... Üç övlad ata-anası, beş nəvə baba-nənəsi, yüz kitab müəllifi oldular. Çox şəhərlər, ölkələr gəzdilər. Dost da qazandılar, düşmən də. Hərdən sözləri çəp düşdü, küsüşdülər də, barışdılar da. Bəzən səfərlər, şəhərlər onları bir-birindən uzaq saldı... Yerdən gurultuyla qopub qalxan təyyarələrin dalınca baxa-baxa qaldım. Uzaq dənizlərdə böyük gəmilərlə səni yola saldım. Stansiyalardan ayrılıb gedən qatarların arxasınca kövrəlib ağladım. Həmişə sabaha, vüsala ümid bağladım. Havalar geniş, dəryalar dərin, nələr görür sənin işıqlı gözlərin. ...Yaxşı yol, uğurlar olsun, Hara gedirsən get, Mənim dərya səbrimi qurtarma, Hara gedirsən get, mənim vətənə bağlı ürəyimi getdiyin uzaq yollara aparma, əzizim, aparma. Bu etiraf Nigar Rəfibəylinindir. Bu parça isə Rəsul Rzanın 1942-ci ildə Kerçdə yazdığı şerindəndir:
111 İndi o sözlərin yadına düşüb yandırırmı səni, yaxırmı səni.. …Bəlkə bir gün səndən üzüldü əlim. "Xoş keçdi az sürən bu ömrümüz"də Ayrılıq dəmində, aman gözəlim qoy yadımda qalsın, bir yaxşı söz de! Mənsiz bu dünyanın olsan qonağı, nə olar, sevgilim, sağ ol təki sən. Kim görsə boyasız solğun dodağı Onsuz da biləcək sən mənimkisən. Atam yolda Fikrətə: –Köhnə yolla sür, dedi, bağa dəymək istəyirəm. Mərdəkana təzə yolla yox, Zabratdan keçən yolla getdik. Maştağa yanında, yol ayrıcında maşını saxlatdırdı. Bizi kababxanaya apardı. Bilmədik ki, son dəfə bir yerdə çörək yeyirik. Ənvərlə söhbət edirdi. Atamın doğma qardaşı yox idi. Amma heç bir qardaşı ona əmisi oğlu və xalası oğlu Ənvər Məmmədxanlı qədər yaxın ola bilməzdi. Ömrü boyu bir-birlərinin ən məhrəm sirdaşları olmuşdular. Ənvərlə söhbət edirdilər. Adi şeylərdən danışırdılar. Bilmirdilər ki, körpə çağlarından, atamın özündən üç yaş kiçik Ənvərə saymaq öyrətdiyi, "yedi yox, yeddi de" – dediyi uzaq günlərdən bu günə qədər – 60 il fikirləri, söz-söhbətləri bir olmuş, birgə fərəhlənmiş, birgə dərdlənmiş iki əmioğlu- xalaoğlu axırıncı söhbətlərini edirlər. Buzovnaya – bağımıza gəldik, 40 ildir ki, hər yayı bu bağda keçirirdik. ...dəniz, gömgöy dəniz, dənizin üstündə ağappaq paraşütlər, sahildə yayın axır günlərinin əlvan pioner toplantıları, uşaqlığımız, qayğısız, min bir ümidli, keçmişin yükündən azad, gələcəklə hamilə illər... qayalar, qumlar, qol-budaqlı, gen-bol kölgəli tut ağacı, ən iri, ən şirin ağ tut uca, əlçatmaz budaqdadır, budaqları silkələyirik, altına süfrə tuturuq, tutlar
112 bir-bir ora tökülür, sonra hansı mərdümazarsa dibinə əhəng töküb qurutdu bu şah tutu... ...meynələr, elə bil üzlərini sığal üçün yumşaq, soyuq, narın qumlara sürtən salxımlar, qoralar, bütün üzümlərdən kiçik olan kişmiş üzüm, üzümlərin ən şirini ağ şanı, qara şanı, avqustun axırlarına bal kimi şipşirin şirinləşən sarıgilə, sübh obaşdandan şehli əncirlər, yaşıl qabığının içində qarpız rəngli qızartdağ əncirlər, bağımızın sərhədindəki qamışlıq. Atam qarğılardan irili-xırdalı səbətlər hörürdü, bu ustalıq ona uşaqlığından, səbət toxuyub sataraq ailələrinə əl tutduğu balacalıq dövründən qalmışdı, səbətlərin dibinə tənək yarpaqları düzür, içinə üzüm yığıb qonum–qonşuya, tanış-bilişə pay göndərirdik... gecələr cırcırama səsləri, il-ildən ürüyüb-artan ağcaqanadlar, yuxarı açıq eyvanda sırayla düzülmüş ağ miçətkənlər, atam gecə əl fənərini yandırıb hardansa deşik tapıb milçətkənin içinə soxulmuş hünüləri ovlayırdı... uzaq qonşuların qapılarından gələn – gözlərimizi deşən 200-lük, 300-lük elektrik lampaları, elektrik qatarının fit səsi, dənizin uğultusu, sanatori reproduktorundan eşidilən köhnə, nimdaş tanqolar, bazar günləri gündüz 2-dən 3-dək bütün ətrafı xəfif duman kimi bürüyən muğamlar, muğamların elə bil dəm alan mayeləri, oynaq təsnifləri, rəngləri, yenidən aramlı, uzandıqca uzanan avazları, zil zəngulələri, qəfilcə qopub qəfilcə də yatan dəli küləklər, atamın, anamın cavanlığı, nənələrimin sağ olduğu günlər, gecələrin nağılları, böyür söhbətləri, Ənvərgilin bəstəboylu, zərif qamətli anaları - İmmi xala, o biri bağ qonşumuz – Əvəz Sadıqgilin ailəsi, onun oğlu və kürəkəni adaş Azərlərlə oynadığım futbol, voleybol, şahmat, nərd, Əvəz əminin məzəli zarafatları, arvadı Əfruz xalanın şirin Ordubad ləhcəsi, onların "gül-adlı" qızları – Gülarə, Gülər, Gülnar, Gülyaz, qəflətən gecə gələn hay-küylü qonaqlarımız, kömürlü manqallar, soyuq qalmaqçün quyuya salladılmış qarpızlar, qovunlar, günü isti mətbəxdə keçən anamın arada qısaca bir vaxt tapıb istirahət etdiyi nimdaş, prujinləri cırıldayan, dəmiri
113 paslı çarpayı, atamın əlində milçəkləri vurmaqçün bükdüyü qəzetlər... ulduzlu, aylı gecələr, kəndirdə quruyan dəniz geyimlərimiz, qumların gündüzlər yalın ayaqlarımızı yandıran hərarəti, çimərliyin duzlu gölməçələri, dənizin insanı məst edən genişliyi, gözəlliyi, ləngəri, çimməkdən sonrakı susuzluq və şor suyun çayı; ilk gənclik çağlarımda Buzovnadan Mərdəkana – Zemfiragilin bağlarına piyada getdiyim boş, adamsız sahil yolu... Fikirlər, xəyallar, ümidlər... ömrümüzün yay çağı... haylı-küylü günləri... Buzovna bağımız... 81-ci ilin 27 mart günündə Buzovna bağımız bomboş, kimsəsiz, unudulmuş, atılmış yurd yeri kimi həzin və qüssəliydi. Ya da bəlkə mənə elə gəlirdi. Bəlkə də mən o gün bağa atamın gözləriylə baxırdım. Axı, sanki atam Buzovnayla vidalaşmağa gəlmişdi. Bəlkə özünün də ürəyinə dammışdı ki, illər boyu qurub tikdiyi, becərib bəslədiyi, hərdən küləyindən, qumundan-tozundan gileyləndiyi, amma sevdiyi, ömrün neçə acı-şirin xatirəsiylə bağlı bu bağı son dəfə görür. Meynələri gözdən keçirirdi, bağbanın işini bəyənirdi, diblərini yaxşı işləyib-deyirdi. Sonra yenə susub uzun-uzun dalğın-dalğın bağa baxırdı. Nə düşünürdü bu anlar? Küləklər harda yatır, görəsən! Buludlar hardan yığır göz yaşını Hava ayaz olanda! Çaylar harda dincəlir, görəsən! İldırımlar niyə belə tez sönür! Ən uzaq ulduzlardan o yana nə var, kim var, görəsən! ...Qulağı çəkilmiş kimi idi bağ. Qulağı çəkilmiş kimi idi Buzovna. Səssiz-səmirsiz... Elə bil narın külək bağı silib-süpürüb dincəlmişdi, qumları hasarlar dibinə yığıb daramışdı. İlıq mart mehi qumlara ehmalca sığal çəkir, meynə yarpaqlarını üsulluca tumarlayır, otları, çiçəkləri həzin-həzin
114 oxşayırdı. Öz dilində – meh dilində onlara nə isə danışırdı. Dəniz dəniz dilində, yağış yağış dilində danışan kimi...
İndi, il yarım sonra, 82-nin payızında bu yazını yazmaq üçün üç gündür ki, bura, Buzovna bağına çəkilmişəm. Təktənhayam. Sentyabrın 19-da gəlmişəm, bu gün 22-də bu yazının birinci hissəsini gecə səhərə qədər işləməli olsam da, qurtarmaq istəyirəm. Sabah səhər Bakıya qayıtmalıyam. Bakıda yazını qurtarmaq imkanı olmayacaq. Məsələ onda deyil ki, ölçüb-biçib gündə bir-iki saat yazı- pozuya ayıra bilmirəm – bu yazı elə yazı deyil ki, onunla işarası, vaxtarası, bir-iki saat məşğul olasan. Bu yazı mənim bütün vaxtımı, bütün gecə-gündüzümü, bütün fikirlərimi, varlığımı istəyir məndən.. Çöl dünyasından, hamıdan – görüşlərdən, sözlərdən, hər çeşid işgüzarlıqdan, hər cür adiliklərdən tamamilə ayrılmağı, büsbütün İçəri dünyana qapılmağı tələb edir. Özün olmağı tələb edir. Tək bir özün. Bir də onlar – xatirələri, səsləri, sifətləri. Addım səsləri
115 Nəfəsləri. Şerləri Gecədir, sakit, ulduzlu Buzovna gecəsi. Atamın səsini eşidirəm:
Anamın səsini eşidirəm: Mən yuxuda durna oluram gecələr Çırpıb qanadlarımı yerdən üzülürəm, Geniş-geniş havalarda səf çəkən Durnaların qatarına düzülürəm Uçuruq uça bildikcə Torpağın ətrini aparırıq Ulduzların aləminə. Həyat səsi qatırıq Göydə soyuq-soyuq işıldayan ayın yalqızlı qəminə. Səhər Şəfəqlər Oyadır məni Sevinə-sevinə durub Qalxıram ayağa; sonra bütün günü nə həvəsim olur, 116 nə macalım, bir də yerdən üzülüb durna olmağa… Bu gün yayın son günü, payızın ilk günüdür. Təbiətin tarazlıq günü – gündüzlə gecənin bərabərləşdiyi gün. Amma nə gündüz var, nə gecə... Mənəm, kimsəsiz bağdır, bir də keçib gedən günlər. Nazim Hikmət necə yazıb? "Keçib getmiş günlər gəlin, rakı için, sərxoş olun". Gərək ki, belədir. Burda əlimin altında Nazimin kitabı yoxdur ki, baxıb dəqiqləşdirim – uşaqlıqdan, o günlərdən yadımda necə qalıb, o cür yazıram. Bir mənəm, bir gecə, bir bağ. Bir də özümlə gətirdiyim radio. Bakıdan gecə konserti verirlər. Nərminə oxuyur... "Özünə qurbanam, sözünə qurbanam". Andrey Babayevin mahnısıdır. Andrey Babayev çoxdan ölüb, Nərminə də çoxdan oxumur; köhnə lent yazılarını verirlər. Anamın Türkiyədə yaşayan böyük qardaşı Kamıl dayı (anam özü belə deyərdi: Kamil yox, məhz Kamıl) yadıma düşür və Kamıl dayıdan dolayısı atamın "Qanlıca" şeri yadıma düşür:
117 şair Nigar da. İtişmişdik, Harda tapışdıq, harda!
Anam qardaşıyla qırx illik ayrılıqdan sonra 1968-cı ildə görüşmüşdü. Atamla-anamdan yeddi il sonra İzmir tərəflərdə Kamıl dayıyla mən də görüşdüm.
...Egey dənizi sahili, Ayvalıq, dənizə səpələnmiş saysız- hesabsız adaların birində oturmuşuq, şam edirik. Dayım: – Bax, o ada bizimdir, – deyir,– o yunanlarınkı, o da yunanlarınkı, amma bax o biri bizimdir. Balıq yeməkləri yeyirik, dayım, dayım oğlu, mənim yaşıdım Aydın, dayımın kürəkəni Tamer, dayımın təzəcə evləndiyi cavan arvadı, bir də mən. Dayımın cavan arvadı ona: həyatım – deyə müraciət edir, 65 yaşlı Kamıl dayım isə zövcəsinə məftun gözlərlə baxır: – "Məni yaşadan budur", – deyir. Aydın mənə göz vurur. Yaxın sahil Anadolu, üfüqün o yanı Yunanıstan. Dörd tərəfimiz Egey – Aralıq dənizinin bir hissəsi – antik mədəniyyətin beşiyidir bu yerlər. Qürub çağıdır, ala-toranlıqda bir-birinə qarışmış türk ya yunan adaları arasından yuvarlanıb sulara düşən qızılı günəş sözə gəlməz dərəcədə gözəl bir axşam mənzərəsi yaradır. Hardansa həzin bir melodiya eşidilir. Fransız mahnısının türkcəyə çevrilmiş sözləri səslənir: Mutluluqla randevüm var. – Xoşbəxtliklə görüşüm var, yəni... Dayımın gözləri yol çəkir, harasa, adalardan, dənizdən, üfüqdən də o yanda qalmış məchul bir nöqtəyə baxır sanki, sonra qəfilcən Nərminəni soruşur. Təəccüblə: –Sağ-salamatdır, – deyirəm, – sən onu hardan tanıyırsan? Dayım köksünü ötürür: –Eh, bilsən o qız mənə nə qədər rakı içirdib, – deyir. Nazimin bayaq gətirdiyim misralarının dalı da düşdü yadıma: Keçmiş getmiş günlər gəlin 118 rakı için, sərxoş olun. Tütəkdə nəğmələr çalın, bu kədər öldürdü məni. Vətənindən didərgin düşmüş qərib doktor illər boyu radiosuyla Bakını tuturmuş, qabağına bir şüşə rakı qoyurmuş. Nərminə Azərbaycan mahnılarını oxuduqca qədəh–qədəh dalınca təkbaşına içirmiş.
119 yaralıyam – deyir. Burda evim–eşiyim orda ana beşiyim, bilmirəm haralıyam – deyir...
Nərminə daha oxumur. Radioyla verilən ancaq köhnə lent yazılarıdır. Saleh Gəncər çoxdan ölüb. Kamıl dayı da artıq yoxdur. Atamla anamın ölümləri arasında keçən o yüz günlərin birində Türkiyədən vəfatı haqqında xəbər gəldi. Hər üçünün – atamın, anamın, Kamıl dayının bir-birlərinin ölümlərindən xəbəri olmadı.
Buzovna küçələri bomboş, səssizdir. Elə bil istinin gur səsi varmış, havalar sərinləşdikcə sanki səslər də qısılıb, yavaşıyıb. Sahil adamsız, qəsəbə dinc, sakit, Bakıya gedən avtobuslar hərdənbir gəlir. Həm də seyrək sərnişinli... İl yarım bundan qabaq beləcə sakit, mülayim mart günündə Buzovnayla vidalaşıb Mərdəkana getdik. Atamı palatasına ötürdük, onu ordakı həkimlərə, tibb bacılarına tapşırıb Bakıya qayıtdıq. Hamımızı anamın vəziyyəti düşündürürdü, həkimlər nə isə özlərini suçlu aparır, analizlərin nəticəsi haqqında qəti bir şey demirdilər. Anama onkologiya sahəsində görkəmli mütəxəssis Nacarov baxmalı idi. Martın 29-da Fikrətlə Mərdəkana – atama dəyməyə getdik. Əhvalı pis deyildi. Anam sarıdan da arxayın etdik onu, "analizlərdə qorxulu bir şey yoxdur", – dedik. (Şiş-filan söhbətindən atamın xəbəri yox idi). Atam dedi ki, bir neçə şer yazmışam, üzünü köçürüm, gələn səfər aparıb "Azərbaycan" jurnalına, Əkrəmə verərsən. Sonra oturub məktub yazdı, "Nigara ver", – dedi, O məktub indi məndədir.
120 "Gözəl gözlü Nigar xanım! Sənə Mərdəkan salamı göndərirəm. Özümü yaxşı hiss edirəm. Bircə nigarançılığım səndəndir. Doktor Əliyev deyir ki, Nigar xanım bura gəlsin, üç gündə onu sapsağlam edərik. Doğrudan da! Hər gün səndən xəbər tuturam. Darıxma, inanıram ki, yaxın vaxtda görüşərik. Öpürəm. Rəsul 29.03.81". Uzun illər boyu Moskvadan, cəbhədən, Təbrizdən, haçansa, ilk gənclik çağlarında Bakının özündən anama onlarca məktub yazıb, məktublaşmalarına aid "Səndən sənə" adlı poeması da var. Bu bir əlcə kağız isə anama yazdığı son məktubu oldu. Martın 30-da Nacarov anama baxdı. Anam onu üzdən tanımırdı, adını demədik, başqa həkim kimi qələmə verdik. Anamın qohumu Elmira Rəfibəyli (sənətşünas Cavad Rəfibəylinin qızı) Nacarovla bir yerdə işləyirdi. O da gəlmişdi xəstəxanaya. Elmira dəhlizdə mənə: –Necə olub ki, belə gec xəbər tutmusunuz? – dedi. – Xərçəngin ən son mərhələsidir, gecdir, heç bir şey etmək mümkün deyil. Biz necə xəbər tuta bilərdik axı, biz həkim deyildik ki... Anam neçə müddətdi xəstəxanada, həkimlərin nəzarəti altında idi. Atamı müalicə edən həkimlər vaxtaşırı anamı da müayinə edirdilər. Bəs necə olub ki, onlar da vaxtında duyuq düşməyiblər? Amma bütün bu gecikmiş ittihamların nə mənası vardı? –Bəlkə Moskvaya aparaq? – dedim. –Məncə, mənası yoxdur. Hər halda bir Nacarovla danışın. Gecə Nacarova zəng vurdum. –Mənimçün diaqnoz tamamilə aydındır, – dedi, – heç bir şübhə yeri qalmır. Amma ailənin hisslərini də başa düşürəm. 121 Vicdan əzabı çəkməyəsiniz deyə istəyirsinizsə, Moskva həkimlərinə də göstərin. – Bu qəti hökmdən sonra Nacarov əlavə etdi: – Kim bilir, bəlkə biz yanılırıq, hər bir şey mümkündür! – bu sözlərdən zəif bir ümid işığı gəlirdi. Elə həmin gecə mən Moskvaya, 71-ci ildə anamı müalicə etmiş həkimə – Boris Oleqoviç Toloknova zəng vurdum. Əvvəl çox təəccübləndi – hər halda on il keçmişdi, sonra xatırlayıb, tanıyıb mehribanlıqla danışmağa başladı. Deyəsən, bir balaca içmişdi, kefi kök idi. –Sizin həkimlər nə belə tez diaqnoz qoyurlar, – dedi. – Əlavə analizlər lazımdır, yalnız bundan sonra qəti söz demək olar. Nə isə, gətirin onu Moskvaya, sağaldarıq... Bu sözlər, yəqin ki, kefinin duru vaxtında, içkinin gücünə söylədiyi sözlər – bir gecəlik ümidimizə, neçə saatlıq sevincimizə bəs idi. Ən ağır, ümidsiz dəqiqələrində də insan xoşbəxt sonluq, nikbin qurtuluş gümanlarından əl çəkmir, özünü inandırmaq istəyir ki, axır-əlbət hər şey yaxşı olacaq, yaxşı olmalıdır, yaxşı olmaya bilməz. Yəqin ki, bu duyumda sırf eqoistik, özünü qoruyucu bir çalar da var. İnsanın xislətindədir bu cəhət. Bəlkə də elə budur insanları hifz eləyən, saxlayan, xilas edən. Kim bilir? Həqiqətin düz gözünün içinə baxmaq hünərdir, cəsarətdir, igidlikdir, amma insanın özü özünü aldatması da qüvvətli bir hissin – yaşamaq hissinin, həyat eşqinin əbədi şərti, əzəli qanunudur. Martın 31-də bacılarımla məsləhətləşib elə səhərisi gün, yəni aprelin 1-də anamı Moskvaya aparmağı qərara aldıq. Martın 31-də bütün gün bilet almaq (anamla mən və Fidan gedəsiydik), Moskvada yer tədarük etmək, pul götürmək və s. təşkilat məsələləriylə məşğul olduq. Anama hələ bir şey deməmişdik. Yalnız aprelin 1-də səhər onun yanına gələndə, "hazırlaş, axşam Moskvaya gedirik, – dedim – sənin sevimli həkimin
122 Toloknovla danışdım, dedi, gətirin, bir həftəyə sağaldım onu". Anam mat qalmışdı. "Yadında, Rəsul o vaxt nə haldaydı, Moskvada on günə sağaldı. İndi sən də o hala düşmək istəyirsən? Tez gedək ki, tez də sağalasan"... –Nə deyirəm ki, – razılaşdı, qızlara evdən hansı paltarlarını, lazım olan şeyləri gətirməyi tapşırdı. Fidanın yoldaşı Rauf Vəzirovla mən isə Mərdəkana yollandıq – Moskvaya getməyimizi mümkün qədər yumşaq və ehtiyatlı şəkildə atama demək lazım idi. Gündüz saat on iki radələrində Raufla Mərdəkana çatdıq, Moskva səfərimiz haqqında birdən-birə söz açmadıq. Dedik ki, Nigar yaxşıdır, amma qorxuruq ki, burda müalicəsini düz aparmasınlar, odur ki, Moskvayla, Toloknovla danışdıq, məsləhət elədi ki, ora aparaq. Hələ haçan aparacağımızı deməmişdik, hələ ümumi şəkildə Moskvaya getmək ehtimalından söz açmışdıq, amma atam dərhal tutuldu. –Duzünü deyin, ciddi bir şey var? Hər ikimiz arsız-arsız gülüşdük. –Yox canım, heç bir ciddi şey yoxdur, – dedim, – yadında deyil, sən o vaxt, burda nə qədər əziyyət çəkdin, Moskvaya gedən kimi o saat yaxşılaşdın, xəstəliyin üstünə tez düşmək lazımdır ki, tez də sağalasan. Rauf onun fikrini yayındırmaq üçün söhbəti dəyişdi, atamın təzə kitabını vərəqləyə-vərəqləyə: –Rəsul əmi, burda iş otağınız haqqında yazırsınız,– dedi. – Falk, Bricit Bardonun pişik üzü, Tağı... Tağı inciməz ki... Atam sanki bu sözləri eşitmirdi, dupduru, aydın, göy gözləri düz mənim gözümün içinə baxırdı. –Düzünü de, Nigarda nə var? Bayaqkı uydurmalarımı bir daha inandırıcı olmağa çalışaraq təkrar etdim. Vaxt keçirdi, biz şəhərə qayıtmalı, səfərə hazırlaşmalı idik, altıda qatar yola düşürdü.
123 Mərdəkana gələrkən Təranə də, Zemfira da: – Bu gün getməyinizi bildirməyin, – demişdilər. – Siz gedəndən sonra biz ona xəbər verərik. Kim bilir, bəlkə belə də etməliydik. Amma mən o vaxt əmin idim (və indi də əminəm) ki, o, anamın Moskvaya getdiyini biz yola düşəndən sonra bilsəydi, yenə də bu xəbərə dözməyəcəkdi... Həm də... nə gizlədim, fikirləşirdim ki, atam indi bizimlə Bakıya getməli, – Nigarı vağzalacan ötürməlidir. Axı, hiss edirdim ki, bir daha görüşməyəcəklər. Nə isə... Qərara gəlib dedim: –Toloknov dedi ki, yubanmağın mənası yoxdur, odur ki, dünən imkan düşdü, bilet aldıq, elə bu gün gedirik... –Bu gün? – O, bir az da tutuldu. Rauf dərhal futboldan danışmağa başladı, atam onun futbol söhbətinə qoşuldu. Nə isə deyirdi, amma görürdüm ki, indi fikrində yalnız eşitdiyi xəbərdir, onun içində o üz-bu üz edir götürüb-qoyur, çəkib-çevirir... Birdən ayağa durub geyinməyə başladı. –Mən də sizinlə şəhərə gedirəm... –Rəsul əmi, axı neylirsiz şəhərə getməyi? – dedi. –Yox, getmək istəyirəm. –İstəyirsən, gedək, – dedim, – özün öz gözünlə görərsən ki, qorxulu bir şey yoxdur. O, geyinə-geyinə: –Kim-kim gedirsiniz? – deyə soruşdu. Dedim.
–Mən də sizi ötürüb sabah bura qayıdaram... Bu vaxt həkim otağa girdi, geyindiyini görüb: –Hara belə hazırlaşmısınız, Rəsul müəllim? – deyə xəbər aldı. –Bir günlüyə Bakıya getmək istəyirəm. Nigar Moskvaya gedir, onu ötürməyə… Həkim duruxdu, otaqdan çıxdı, bir qədərdən sonra başqa həkimlərlə qayıtdı. Eyni mükalimə təkrar olundu. Atamın
124 uşaqlıqdan Göyçaydan tanıdığı Ələkbər İsmayılov: –Onda qoy bir təzyiqini ölçsünlər, – dedi. Doğrudan da, atamın rəngi dəyişmişdi, nəfəsi təngiyirdi. Halı get-gedə xarablaşırdı. Təzyiqini ölçdülər. Bir-birləriylə baxışdılar. Özünə: –Hər halda bir az yüksəkdir, – dedilər. Neçə dedikləri yadımda deyil, amma Ələkbər İsmayılov işarəylə məni dəhlizə çağırdı, təzyiqin daha da yüksək olduğunu dedi və əlavə etdi ki, mən məsuliyyəti üstümə götürüb onu buraxa bilmərəm, birdən yolda bir şey oldu... Biz otağa qayıdanda halı bir az da xarablaşmışdı, ağır-ağır nəfəs alırdı. İndi o biri otaqda, çarpayısının üstündə oturmuşdu, köynəyinin yaxasını açmışdılar. Həkimlərin, tibb bacılarının ora-bura qaçmalarından vəziyyətin son dərəcə ciddi olduğu aydın idi. İynələr vururdular, oksigen balonları gətirirdilər. Mən atamın belə hala düşməsini bir neçə dəfə görmüşdüm, odur ki, hələ də bu vəziyyətin keçəcəyinə inanmaq istəyirdim. Gənc reanimator həkimi çağırdılar. Həkimin dodaqaltı deyindiyini eşitdim: –Ağır xəstəyə belə xəbəri vermək olar? Gör təzyiqi hara qalxıb, indi reanimator, gəl çıxart onu bu vəziyyətdən, görüm necə çıxarırsan. Atam olan otaqda indi yeddi-səkkiz adam vardı – tibbi personal. Raufla mən bu biri otaqdaydıq. Qapıya yanaşdım. Atam mənə baxırdı. –Necəsən? – deyə soruşdum. Başının işarəsiylə və gözləriylə "yaxşıyam" – dedi. Üzündə gördüyüm son ifadə idi bu. Sonra gözləri axmağa başladı, indiyəcən heç vaxt gözlərinin belə axdığını görməmişdim. Həkimlərdən biri qolumdan yapışıb məni kənara çəkdi. –Vəziyyəti çox ağırdır, – dedi, – hər şeyə hazır olun.
125 Otağa başqa həkimlər, tibb bacıları da gəldilər, qaçır, tələsir, oksigen balonlarını dəyişir, ora-bura vurnuxurdular. Birdən-birə hamısı elə bil süst düşdü, bütün hərəkətlər, ora- bura qaçmalar, tələsmələr dayandı. Hər şeyi başa düşdük. Ələkbər İsmayılov qapıda durub başını bulayırdı. –Keçindi, – dedi. Saat ikiyə yaxın idi. Bir sükut, bir qaranlıq kəsir qarşımı. Dur! Qurtar! Deyirəm axı bitməmiş işlərim, nə qədər ümidim, arzum var. Soyuq bir səs yandırır beynimi: Möhlət bitdi. Qurtar. O sözləri deməyə, bu sözləri eşitməyə belə macal olmayacaq. Nə qədər vaxt keçdi? On dəqiqəmi, bir saat, iki saatmı, uzun aylar, illərmi? Vaxt donub qalmışdı. Zaman – yox idi. Nə edirdim, nə danışırdım, ya danışmırdım, bilmirəm. Nə isə həblər, dərmanlar verirdilər mənə, deyəsən. "Niyə, axı niyə? Biz kimə nə eləmişik ki, tale belə amansız cəzalandırır bizi", – deyə düşünürdüm, başımı divara döyürdüm, "biz indiyəcən çox xoşbəxt yaşamışıq, indi tale bunun əvəzini çıxır", – deyə düşünürdüm, özümə yer tapa bilmirdim, anamı düşünürdüm, düşünürdüm ki, indi necə olacaq anamın yeganə xilas ümidi – Moskvaya getməsi necə
126 olacaq və onu da düşünürdüm ki, indi bunun nə əhəmiyyəti, nə mənası var, onların bir-birindən ayrı ömür sürmələrini heç cür təsəvvür edə bilmirdim. Heç cür ağlıma sığışdıra bilmirdim ki, yarım saat, ya da bir əsr bundan qabaq bizimlə bax burda, bu otaqda, bu masanın arxasında oturan, danışan, təzə kitabını vərəqləyən, Nigarı soruşan, pencəyini geyinən, çəkməsinin bağını bağlayan adam – məninçün dünyada kişilərin ən kişisi, ataların ən yaxşısı mənim atam – artıq yoxdur, həmişəlik yoxdur, bir daha heç vaxt olmayacaq. Heç bir qüvvəylə geri qaytarıla bilməyəcək heçlikdədir artıq, bir də heç vaxt, heç vaxt mənimlə danışmayacaq, dərdləşməyəcək, hirslənməyəcək, sevinməyəcək, mənə nə isə tapşırmayacaqdır. Birinci Rauf özünü ələ alır: –Anar, denən, neyləmək lazımdır, hara, kimə zəng vurmaq, kimə xəbər vermək. –Zemfiraya zəng vur, qızlara o desin Ənvərə zəng vur, Yazıçılar İttifaqına, Elçinə xəbər versin. Nə qədər vaxt keçdi – bir saat, on saat, bir əsr? Otaqda indi ikimiz qalmışdıq – atam və mən... Həkimlər, xidmətçilər harasa getmişdilər. Mən üzü ağla örtülmüş cənazəyə baxırdım və düşünürdüm ki, uzun illərin xəstəlikləri boyu anam onun çox əziyyətini çəkdi, nazıyla oynadı, yuxusuz qaldı, amma indi – bu qəfil ölümüylə atam istər-isəməz verdiyi bütün əzab-əziyyətlərin "günahını" sanki yumuşdu. Hərənin Öz ömrü Öz taleyi olduğu kimi, Öz ölümü, yəni öz təbiətinə münasib ölümü də var. Məsələ əcəldə deyil, məsələ ondadır ki, insanların ölümləri də onların xarakterlərini, şəxsiyyətlərini tamamlayan son nöqtədir. Atam yalnız belə ölə bilərdi – emosional sarsıntıdan, daxili çılğınlıqdan, narahatlıqdan, hövsələsizlikdən, Nigarının nigarançılığından. Ömrünün müxtəlif çağlarında onun təbiəti
127 də müəyyən dərəcədə dəyişirdi. Orta yaşlarında və xüsusilə də, cavanlığında, qaynar həvəsli, coşğun, ağına-bozuna baxmayan bir dəliqanlıymış, əsəbi, kür, köntöy vaxtları da olub. Amma elə sakit, mülayim, yavaş, kimsəni incitmədən öldü ki. Fəryadsız, haraysız, səssiz-səmirsiz... Elə bil gur bir musiqi ahəstə, həzin bir akkordla tamamlandı... Ömrünün axır illərində atam nədənsə mənə qədim əlyazmasını, çox qiymətli bir perqamenti xatırladırdı, İllərin ağırlığından saçları çallaşmışdı, sifəti solğundu, bütün vücudu qədim əlyazması kimi nazilmiş, kövrəkləşmişdi. Qədim əlyazması kimi yavaş-yavaş didildi, ovxalandı, soldu getdi. Sonralar bibim Sarə: –Elə bil tələsdi, – dedi, – tələsdi ki, Nigardan qabaq ölsün, onun müsibətini görməsin...
Nə qədər vaxt keçdi. Bir il? Beş gün? Üç saat? Birdən qapılar taybatay açıldı, otağa Ənvər, Elçin, Fikrət Qoca, Fikrət Sadıq, Hüseyn Abbaszadə, Qabil, Sabir Azəri, Aleksandr Qriç, Ələkbər Salahzadə, Vaqif Cəbrayılzadə, Əhəd Muxtar, Allahverdi və başqa yazıçılar daxil oldu. (Kimin adını unutmuşamsa, üzürlü bilsin) Sonralar Fikrət Qoca bu gəlişi "Rekviyemdə" təsvir elədi: 128 Xəbər ilan kimi çaldı qulağımı, Telefonun dəstəyi əlimdə boğuldu. Ölüm nə ucuzdu... nə boldu... Bu Mərdəkan yolu nə uzaq oldu. Bu, deyəsən, dünyada ən uzaq yoldu... ...Bir andaca göyə hopmuşdu mavi gözlərinin rəngi. Dənizi yun kimi didirdi mübarizəsi-cəngi. Balacalanıb taxta çarpayıya sığmışdı şerimizin nəhəngi… …şair qocalmır, ömrü bir yaz olur qurtarır. Şair ölmür, qara qələm kimi yazılır qurtarır. Nə qəribədir insan hafizəsi – o günün bir çox təfərrüatını sanki yuxu tək xatırlayıram, cizgiləri süd dumanı içində əriyib itir, amma bəzi şeylər dupduru, apaydın qalıb. Yadımdadır Qabil siqaret çıxartdı, sonra birdən cənazə olan otağa tərəf baxıb:
–Burda çəkmək olar? – deyə soruşdu. –Nə qəribə söz danışırsan, indi onunçün nə təfavütü var çəkdin, çəkmədin. Qabil:
–Bağışla, Anar, sən Allah, bağışla, – dedi, – heç fikirləşmədim. Yadımdadır, xidmətçi qadın atamın şeylərini yığışdırırdı. Sarı papkasını, tranzistorunu, bir ovuc dava-dərmanı – bu dərmanlar daha ona gərək deyildi. Yadımdadır ki, uzun müddət Mərdəkandan çıxa bilmirdik. Baş həkim deyirdi ki, xüsusi icazə kağızı olmasa, cənazəni buraxa bilmərəm. Elçin Səhiyyə Nazirliyinə, MK-ya, Nazirlər Sovetinə zəng eləyir, heç kəsi tapa bilmirdi, hamı Elmlər 129 Akademiyasında hansısa iclasda idi. Nəhayət, baş həkim bizi buraxmağa bir şərtlə razı oldu: cənazəni təcili yardım maşınında, həm də evə yox, Bakıdakı Leçkomissiya xəstəxanasına aparmaq şərtilə. Yola çıxdıq. Mən Hüseyn Abbaszadə və Elçinlə bərabər Sabir Azərinin maşınına mindik. Bakıda Nərimanov prospektindəki xəstəxananın qabağına gəldik. Darvazanın ağzında dayandıq. Atamın cənazəsi – darvazanın qabağında dayanmış təcili yardım maşınında, anam isə ondan yüz metr masafədə, binanın içində üçüncü mərtəbədə idi. Tapşırdıq ki, xəstəxanada xəbər yaymasınlar, anam hələ bilməsin. Cənazəni evə aparmaq üçün icazə kağızı gözləyirdik. Heç kəs bu problemi həll edə bilmirdi. Elçin Akademiyaya getdi ki, məsələni həll edə biləcək adamlarla danışsın. Acı külək əsirdi. Maşında oturmuşdum – nə göz yaşım qalmışdı, nə sözüm. İçərimdə sonsuz bir boşluq hiss edirdim. Ürəyim elə bil daşlaşmışdı. Heç nə duymurdum – nə təəccüb, nə ağrı, nə dərd... Yalnız gözləyirdim, bir saat – saat yarım gözlədik, amma o gün –həyatımın ən uzun günü (doğrudan da, "gün var, əsrə bərabər") sanki bir neçə gün uzunluğundaydı, hər dəqiqə, hər saniyə elə bil olduğundan üç dəfə, beş dəfə uzun çəkirdi. Nəhayət, Elçin qayıtdı. Lazımi göstərişlər verilmişdi. Atamgilin evlərinə yollandıq. Bu ev üç dəfə yas yeri olmuşdu – iki nənəm və Turə rəhmətə gedəndə. İndi dördüncü dəfə burda hüzr başlanırdı – çöl qapısı taybatay açılmışdı, qonşulardan stul daşıyırdılar, güzgülərin üstünə örtük çəkilmişdi, qapının ağzında, pilləkanda, dəhlizdə çoxlu adam vardı, amma bütün bu kişi sifətləri içində o an mən yalnız oğlum Turalın sifətini gördüm; həyatında ilk və qəfil sarsıntıdan quruyub-qalmış sifətini... Cənazəni həmin o böyük otaqda qoydular, o otaqda ki, orda haçansa, yox haçansa niyə, cəmisi bir neçə gün bundan qabaq, kresloda, televizorun qarşısında oturmuşdu, əynində pijama
130 şalvarı, yaşıl yun cemper. Ekranın qabağında oturmuşdu, gözlərini yummuşdu. Adamlar gəlirdilər. Hər gələn – anımlar zənciriylə bağlı idi, neçə-neçə xatirəni dartıb çıxarırdı yaddaşımdan. Balaca cürübbəz bir kişi daxil olur otağa. Mürvətdir, atamın ensiklopediyada sürücüsüydü... …bir dəfə Mürvət mənə təklikdə şikayətləndi ki, atam onunla pis rəftar edir, yeri gəldi-gəlmədi acıqlanır... …Bir də o yadıma düşür ki, Mürvət həmişə deyərdi: təki bircə bu kitabımız çıxsın (Ensiklopediyanın birinci cildini nəzərdə tuturdu)... …bir də yadımdadir, Təranənin toyunda Mürvət içib sərxoş olmuşdu, tullana-tullana oynayırdı, ortalıqdan çıxmaq bilmirdi, elə hamıya xəbər verirdi ki, "mənə də "Cin Mürvət" deyərlər", atam da əsəbləşirdi, "bədbəxtin oğlu lap özünü biabır elədi" – deyirdi... ...və o zamandan, ensiklopediya illərindən sonra Mürvəti görməmişdim, neçə ildi qapımızı açmamışdı, indi ölüm xəbərini eşidib gəlmişdi. Mənə yaxınlaşdı, əl verdi, için-için ağladı, "çox xozeyinim olub, – dedi, – amma əsl kişi bir onu gördüm"... Abbas Zamanov gəldi. ...1942-ci ildə Kerç yolunda, gəmilərini alman təyyarələri bombalayanda atam ona deyib ki, bir butulka tap. –Butulkanı neynirsən? –Sənin işin deyil, dedim tap, tap! "Tapdım gətirdim, bir kağız yazdı, şüşənin içinə qoydu, sonra butulkanın ağzını bərk-bərk bağlayıb dənizə atdı, yəni ki, bizim başımıza bir iş gəlsə, bəlkə haçansa kimsə bu butulkanı tapdı... Amma kağızda nə yazmışdı, bilmirəm"... Müharibə illərində, sonrakı illərdə də (və bu gün mən əlavə edə bilərəm – 81-ci ilin 1 aprel günündən sonrakı aylarda, illərdə də!) Abbas Zamanov atama etibarlı dost idi. Atam da onu çox istəyirdi, amma bəzən onunla kobud da danışırdı,
131 sözünü kəsirdi, acılayırdı. İndi Abbas Zamanov oturub yanımda, ağlayır, cənazəyə baxır:
–Kaş bircə dəqiqəliyə duraydı, – deyir, – əvvəlki kimi məni acılayaydı... Teymur Əliyev gəlir. Teymur müəllimin radio komitəsində sədr olduğu illər və mənim orda işlədiyim o bir il yadıma düşür. Onün təşəbbüsüylə yaranan "Axşam görüşləri" verilişi – bu verilişin redaktoru mən idim, atamın bu verilişə başlıq kimi "Axşam görüşləri" adlı şer yazması, Tofiq Quliyevin həmin şerə mahnı bəstələməsi, Şövkət Ələkbərovanın ifasında həmin mahnını ilk dəfə Teymur müəllimin kabinetində dinlədiyimiz gün yadıma düşür. O gün atamın üzünün ifadəsi gözümün qarşısında dayanır. Təzə-təzə adamlar gəlir, onların arasında atamın sevmədikləri və atamı sevməyənlər də var, amma qəribədir ki, bu dəqiqələrdə onlar da mənə əzizdir, onlar da qəlbimi titrədirlər... Səbəbini anlayıram; axı onlar da atamla əlaqədardırlar, onlar da anımlar zəncirinin hələqələridir, hər biriylə əzablı, ya əyləncəli xatirələr bağlıdır. Onlar da atamın həyatının, taleyinin müəyyən səhifələri, saatları, günləridir, əsəbilikləri, inciklikləri, narazılıqlarıdır. İndi bütün bu sifətlər – dost sifəti də olsa, yad sifəti də – keçmişin qəlpələridir. O keçmişin ki, orda atam diridir, sevinir, dalaşır, atışır, barışır. O biri otağa keçirəm. Fidan qəribə söz deyir. –Mən eşidəndə elə bildim ki, siz yanına gələnəcən keçinib. Tək, özgə, yad adamların içində. Sonra biləndə ki, siz yanındaymışsınız, elə bil bir balaca təsəlli oldu mənə… Bu fikri sonralar mənə Ənvər Məmmədxanlı da dedi: – Nə yaxşı, axır dəqiqələrində sən yanında olmusan. "Nə yaxşı" – nə acıdır bu söz… Soruşurlar: –Ölüm qabağı bir şey dedimi? Yaxın adamlar da soruşur, uzaqlar da...
132 –Yox, – deyirəm, – heç nə demədi, heç nə deyə bilmədi. Yalnız ölümündən beş-altı dəqiqə qabaq başıyla, gözləriylə işarə elədi: yaxşıyam... –Nigara nə deyiblər, Moskvaya niyə getmədiyimizi necə izah ediblər? –Deyiblər ki, sənin təcili işin çıxıb, gedə bilmirsən. O da deyib ki, "bu Anarın heç ipinə odun yığılası deyil, səhər başı alovlu gəlir ki, axşam gedirik, sonra da fikrini dəyişib; ilim- ilim itir...". –Kim var indi yanında? –Sənubər. Sənubər anamın dayısı qızıdır, ona tapşırıblar ki, gözdə- qulaqda olsun, Nigar Rəsulun vəfatından xəbər tutmasın. Təranə: –Bəs indi neyləyək? – deyir, – haçan, necə getsin Moskvaya? –İndi bunun heç bir əhəmiyyəti yoxdur, – deyirəm, – hər şey bitdi... Fidan kəskin şəkildə: –Niyə onu vaxtından qabaq basdırırsan? –deyir, – Nigar hələ sağdır və onu xilas etmək lazımdır. Əlbəttə, haqlıdır Fidan. Bu günün sarsıntısından sonra birinci özünü ələ alan odur, mənim bütün fikirlərim, hisslərim keyləşib, donub, buz bağlayıb və məndən beş yaş kiçik bacım məni bu vəziyyətdən çıxarır, silkələyib ayıldır sanki; anam hələ sağdır, onu yaşatmaqçün mümkün olan hər şeyi eləməliyik. Amma əlbəttə, o da var ki, nə Fidan, nə Təranə, ümumiyyətlə heç kəs, mən biləni bilmir – Elmira Rəfibəylinin heç bir güman yeri qoymayan sözlərindən, həkimlərin qəti diaqnozundan, Nacarovun bu diaqnozu yüz faiz təsdiq etməsindən bixəbərdirlər. Gizlətmişəm hamıdan, həkimlərdən də xahiş eləmişəm heç kəsə deməsinlər... Kimsə təklif edir: –Bəlkə heç Moskvaya aparmaq lazım deyil, Moskvadan
133 həkim çağırmaq olar? ...və biz – elə atamın öldüyü gün bu istiqamətdə fəaliyyətə başlayırıq, cənazəni qoyduğumuz otaqdan müxtəlif yerlərə zəng vururuq ki, Moskvadan həkimlərin çağırılmasını təşkil edək…
Dünyada nə əcaib peşələr varmış! Allah adamı bu peşələrlə tanışlıqdan uzaq eləsin. Amma ölümsüz həyat mümkün olmadığı kimi, bu peşələrsiz də insanlar keçinə bilməzlər. "Keçinmək" sözünün hər iki mənasında.
Tabut düzəldən, qəbir qazan peşələri məlumdur, amma sən demə, cənazəyə qulluq eləyən, ona iynə vuran, onu neçə gün saxlayan peşəkar da varmış. Ölünün üzündən maska çıxarmaq da hər adamın işi deyilmiş, bunun da xüsusi mütəxəssisi varmış.
Bütün bu adamları hardansa tapırlar, gətirirlər; bu "ölüm xidmətçilərinin" nə qəribə sifətləri var, ya bəlkə mənim nəzərimdə elədir, onların nə peşə sahibi olduqlarını biləndən sonra özlərinə də, üzlərinə də ayrı gözlə baxıram. Mənə elə gəlir ki, bu adamların sifətində nə isə başqa bir dünyanın nişanələri, işarələri var, elə bil batıq, çuxur gözlərinə, solğun bənizlərinə – ayrı bir aləmin, yoxluq, heçlik aləminin soyuq işığı düşüb. Elə bil bu adamlar – bizim, dirilərin arasında ölülər dünyasının elçiləridir. Bunu, bildiklərindənmi, ya da elə belə, sadəcə olaraq peşələrinin insanı eyməndirən tənhalığını çoxdan dərk etdiklərindənmi – heç kəslə qaynayıb-qarışmırlar, kirimişcə bir qıraqda dayanıb gözləyir, işlərini görüb qurtarandan sonra haqlarını alıb elə beləcə də səssiz-səmirsiz qeyb olurlar. Elə bil bu adamlar həyat və ölüm haqqında bizim heç birimizin agah olmadığı mübhəm və müdhiş bir sirri bilirlər... Gecənin gec saatıdır, hamı dağılışıb, ancaq özümüz qalmışıq. Hamımızın başında bir fikir dolaşıb-neyləyək, anama necə deyək, nə sayaq çatdıraq. Aydındır ki, dəfndə iştirak edəsi
134 halda deyil – iki addım atmağa taqəti yoxdur. Beləysə, dağın üstünə dağ çəkəkmi? Öz ağır xəstəliyinə bu itkinin çəkilməz yükü də əlavə olunsun, həm də dəfn gününün vaxtını, saatını bilib ərini basdıra bilməsin, yasını, matəmini xəstəxanada, yad adamların içində tutsun? Əgər sağalmasına cüzi bir ümid varsa, bu dərdin acı ruzigarı o zəif çırağı da keçirməzmi? Yaxşı, ona deməsək, ondan gizlətsək necə? Və gizlətsək nə müddət gizlədə biləcəyik? Necə, nə sayaq? Bir gün – gec-tez – biləndə bunu bizə bağışlayarmı? Qoca qarılar xeyir-dua verəndə bəzən belə ifadə işlədirlər "görüm səni neyləyim, necə eləyim deməyəsən" – Məhz bu vəziyyətdə idik indi. Bilmirdik neyləyək, necə eləyək. Nigar xala niyə demədim sənə: –Rəsul öldü Niyə aldım əlindən neçə il bir yastığa baş qoyduğun acıdil, alagöz ərinin üstündə dil deyib, diz döyüb ağlamaq haqqını? Eh, Nigar xala... eh, Rəsul əmi... Fələk də ayıra bilməzdi sizi bu dünyada bir-birinizdən. İndi o dünyada Necə tapacaqsınız bir-birinizi! Necə tapacaqsan, Nigar xala, sən onun ölümündən, o sənin ölümündən xəbərsiz! Necə necə Nigar xala? 135 Bəlkə gəldiyimiz bir dünyada unutduğumuz tək getdiyimiz dünyada da unuduruq gəldiyimiz bu dünyanı? Hələ soyumamış meyitinin yaddaşından çıxmayıb ki, Rəsul əmi? Yerişi ağır, ayağındakı yaradan azacıq axsaq, oturuşu xan oturuşu, ürəyi pambıq, dili bıçaq, gözləri ala Görəndə tanı, tanı, Nigar xala Nigar xala...
Vaqif Səmədoğlu bu yanıqlı misraları sonralar yazdı, amma o günlər həmin çətin problem-məhz bizim problemimiz idi: deyib-deməmək qərarını biz verməliydik. –Hər halda dəfnə qədər bilməsin, – dedik, – sonrasına baxarıq. Əgər yanına gedib-gəlməsəydik, şübhələnəcəkdi. Ömrümüzün bu çətin çağında bacılarım dözüm və rəşadət örnəyi oldular. Mən bir daha əmin oldum ki, qadınlar kişilərə nisbətən daha böyük iradəyə, gücə, səbrə malikdirlər. Həm də onlar–anasının qızları idi, ən ağır dəqiqələrdə təmkinlərini saxlamağı bacarırdılar. Atamın ölümündən elə bircə gün sonra matəm izlərini silib təmizləyib dodaqları təbəssümlü anamın palatasına girə bildilər, ona "atamdan salam" yetirdilər, mənim gəlməməyimin səbəbləri barəsində nə isə bir əfsanə uydurdular. O gecə təbii ki, gözümü yuma bilmədim. Arada bir-iki dəqiqəlik huşum yuxuya yuvarlananda, mənə elə gəlirdi ki, heç bir şey olmayıb, hər şey əvvəlki qaydasındadır, indi də yuxuda deyiləm, oyağam və atam da sağdır, ölümü-vahiməli yuxudur, məni qara basıb, vəssalam, amma dərhal, həmin andaca 136 ayılırdım, dərk edirdim ki, yox, yuxu onun diriliyi imiş, ölümü isə yuxu deyil, acı, qaçılmaz həqiqətdir, o biri otaqda, masanın üstündə atamın cənazəsidir, iki gündən sonra isə bu evdə heç cənazəsi də qalmayacaq. Qırx dörd il sahibi olduğu bu evdə keçirdiyi son iki gecədən-birincisidir. Səhərisi gün matəmlə, dəfnlə əlaqədar yüz cür işə qarışdı başımız-bəlkə də bu qədim adət-ənənə – yasla bağlı qayğılar – qalanlarçün müdrik bir xilas vasitəsidir. İtkinin ən yandırıcı ilk günlərində bütün bu cari və vacib işlər səni öz dərdinlə, fikirlərinlə, içərinlə baş-başa qalmağa qoymur... Moskvadan Əkrəm zəng elədi, başsağlığı verdi, "əlbəttə, belə bir gündə mən gərək sənin yanında olaydım" – dedi.
böyük söz ustasını və müdrik sənətkarı itirdik. Mən Rəsul müəllimi yaxşı tanıyırdım. Moskvadakı çoxillik görüşlərimiz zamanı o mənim ən yaxın həmsöhbətim idi. Onun parlaq xatirəsi önündə baş əyirəm. Çingiz Aytmatov. Böyük sənətkarın, əlçatmaz ustadın yaratdığı şer və poemalar sosialist mədəniyyəti tarixinə, minnətdar oxucuların yaddaşına əbədi həkk olub. Sizinlə birlikdə bu ağır itkiyə dərindən kədərlənirik, Kommunist Partiyasının sədaqətli oğlu, böyük yazıçı və insan Rəsul Rzanın işıqlı xatirəsi bizim qəlbimizdə əbədi yaşayacaqdır. Şərəf Rəşidov, Daşkənd.
mübarizə, məslək yoldaşımın və qardaşımın, ehtiraslı həyat vurğununun həyatla birdəfəlik vidalaşmağına inanmaq, bu ağır qüssəyə dözmək nə qədər çətindir. Rəsul Rzanın adı, Rəsul Rzanın böyük sənəti, gözəllik, mərdlik, cəsarət, həyatı idrak poeziyasının əbədi, ölməz rəmzidir. Mirzə İbrahimov, 137 Moskva.
Rəsul bizi tərk etdi. Dərindən kədərlənirəm, təəssüflənirəm ki, bu günlərdə bir yerdə olub kədərinizi bölüşə bilmirəm. Rəsul Rza ölməzdi, o əbədi dost və əbədi şairdir. Onun xatirəsini həmişə qəlbimdə yaşadacağam. Rəsul Həmzətov, Mahaç-Qala.
şairin və insanın böyük, xeyirxah ürəyi susdu. Azərbaycan xalqının mədəniyyətinə əvəzolunmaz itki üz verdi, onun dostları yetim qaldı. Əlvida, Rəsul, əlvida, əlvida... Qara Qarayev Moskva
Bizə xəbər verdilər ki, Moskva həkimləriylə danışıblar. Sabah uçurlar, dəfndən sonra, axşam Bakıda olacaqlar. Dəfn sabah – aprelin 3-də, saat 16.00-dadır. Axşam 9-da respublika televiziyası nekroloq verdi. Səhərsi gün nekroloq qəzetlərdə də çap olundu. Qəzetlərdə rəsmi bildirişdən, nekroloqdan, başsağlıqlarından başqa, bir neçə yazıçının vida sözləri də dərc olunmuşdu. Mən Rəsul Rza barədə düşünürəm, onun işıqlı simasını gözlərim qarşısına gətirirəm və təskinliyi onda tapıram ki, Rəsul Rzanın güclü istedadı bütün ömrü boyu eyni təravətlə yaşayıb-yaratdı. O, sözün əsl mənasında, novator şairdir və onun yaradıcılığı – sovet mədəniyyətinin zirvələrindən olmaqla bərabər, Azərbaycan xalqının milli koloritilə, milli poeziyamızın ən yaxşı ənənələri ilə son dərəcə sıx surətdə bağlı idi. ...Mən təskinliyi onda tapıram ki, Azərbaycan sovet poeziyasının yüksəlişində, şerimizin zənginləşməsində, saflaşmasında Rəsul Rza yaradıcılığının tarixi xidməti vardır. 138 Onun poeziyası hər cür sadəlövh fəlsəfəçiliyə, saxta xəlqiliyə, ucuz heyranlığa zidd olan, həyatın real hadisələrindən doğub mərdanə romantika ilə uzaq üfüqlərə qanadlanan poeziyadır... ...Nə qədər ki, dilimiz yaşayır, nə qədər ki, poeziyaya mənəvi ehtiyacımız var, Rəsul Rza da bizimlə olacaq. İlyas Əfəndiyev
xalqımızın yetişdirdiyi böyük şəxsiyyətlərdən biri idi. O, həm sənətdə, həm də həyatda həmişə öz yolunu getdi, həmişə öz qəlbinin sözünü dedi. Biz onda heç bir yarımçıqlıq görmədik. O, sözündə də bütöv idi, əməlində də. Nifrətində də bütöv idi, sevgisində də. Həm ölməz əsərləri, həm də şəxsiyyəti ilə ölməzlik qazanmış qüdrətli sənətkarımızın ölümü onun ölumünün deyil, ölməzliyinin təsdiqidir... Bəxtiyar Vahabzadə.
varlığının təcəssümü olan çağdaş şerimizin ən yüksək dağ zirvələrindən biridir... …Rəsul dünən, bu gün olduğu kimi, "yarın da mübarizələrin ön sırasında" dayanacaqdır. Rəsul, qardaşım! Mən sənə "əlvida" demirəm. Çünki sən bizimlə də, bizdən sonrakılarla da çiyin–çiyinə yaşayacaq, insan səadəti, insan ləyaqəti uğrunda döyüşlərini davam etdirəcəksən. Abbas Zamanov.
torpağın nadir möcüzələrindən biri idi... Xəlil Rza.
Aprelin 2-də səhər tezdən onun iş otağına girdim. ...Ölülər geri dönə bilsəydi. 139 Mən bu otağa gələrdim. Burda uzun bir dəqiqə dincələrdim... ...O otağa yığmışdıq Mərdəkandan gətirdiyimiz şeylərini. O sarı papka da burdaydı. Bilirdim ki, pasportu, sənədləri bu papkanın içindədir. Həm sənədlərini götürməliydim, həm də son kağızlarını gözdən keçirmək istəyirdim – bəlkə elə bir sözü, arzusu, vəsiyyəti var ki, hökmən indi, dəfnəcən bilməliyik. Papkanın içində qələmləri, elektrik ülgücü, odekalon, pasport, tibb kitabçası, oxuduğu son kitablar və uzunsov bir dəftər vardı. Bu dəftərə axırıncı şerlərini yazmışdı, məhz elə bu şerləri "Azərbaycan" jurnalına, Əkrəm Əylisliyə göndərmək niyyətində idi. Şerləri oxumağa başladım. Müharibə illərinə aid silsilə idi. Görən, niyə görə ömrünün bu son günlərində, yaxın adamlarından ayrı, təklik, yalqızlıq içində, xəstə arvadının nigarançılığını çəkə-çəkə, məhz o uzaq müharibə illərini yaşayırmış xəyalında, şerlərində o dövrü, Krımı canlandırırmış?
140 "Ya bəxt" – deyib, atdım dənizə... Şerləri oxuyuram və birdən öz adıma ilişib diksinirəm: Xəyalımda gözü yaşlı, sinəsi ahlı, dili gileyli anamı görürəm Analar anası! Bir də hər dərdimə, qayğıma şərik sadiq ömür sınağımı, həyanımı, Nigarımı, Şairə anasının qucağında üç yaşlı oğlum Anar, gözləri yol çəkimli. Göy öskürəkdən dodaqları qançır. Kimə yaxınlaşsa ondan uzaq qaçır... Demək, bu son günlərində, İçəri dünyasında – xatirələr, poeziya dünyasında – mən də varammış xəyalında, gözləri qarşısında, mən də dayanmışammış, amma indiki, qırx üç yaşlı mən yox, üçyaşlı uşaq. O göy öskürəkli uşaq ki, ondan hamı uzaq qaçırmış... Qəhər məni boğurdu, səhifələri bir–bir uda–uda son vərəqə çatdım.
Son vərəqə – son şeri yazılmışdı. Yarıməsrlik yaradıcılıq yolunun son yazısı. Şerin altında tarixi yazılmışdı – 31 mart 1981, Mərdəkan. Xəstələr evi. 31 mart-ölümündən bircə gün qabaq. Ölümündən bircə gün qabaq dediyi son söz: Ömrün qəmli günlərindəyəm Xəstəliyin ucundan, 141 qocalığın üzündən. Həkim deyir: yorulub ürək. Deyirəm: yorulmusan, ürəyim Keçən günlər gözümdə bir xəyal dünyasıdır. göynədir göyüm-göyüm. O günlər-doğmam idi, Bu günlərim – ögeyim. Günlər var çeşid-çeşid; inciklisi bu yanda, Fərəhlisi o yanda Belə olurmuş demək ömrün-günün sonunda. …və birdən-birə mən bütün əyaniliyiylə o günü, o axşamı, ömrünün son axşamını gördüm; bizsiz–övladlarsız, Nigarsız, yad adamların arasında, xəstələr evinin adamın ürəyini qaraldan qüssəsi içində ... Qərib Abşeron axşamının alatoranlığı, hardansa, uzaq pəncərələrdən ögey işıqlar süzülür və atam da çox aydın başa düşür ki, bu – axırdır, ömür yolunun ən son mənzili, ən son günləri, ən son metrləridir və bütün keçmiş həyatı kino lenti kimi İçəri dünyasının ekranından axıb gedir – müharibə, şerlərində həkk olunmuş dava günlərinin təəssüratı və bütün başqa günlərin anımları və o anımlar, o təəssürat, o səhnələr, fikirlər, obrazlar ki, – daha onları poeziyada əks etməyə möhləti qalmayıb. ...amma bəlkə də bütün bunları yox, keçmişi yox, ötənləri yox, gələcəyi düşünürmüş və bu gələcəkdə də ancaq heçsizlik, qaranlıq, sükut var. Sağlam, gümrah, cavan vaxtlarında tənhalığı, yalqızlığı bu qədər çətin keçirən adam ömrünün son, ən dəhşətli yalqızlığına necə dözüb, görəsən? Ömrünün son gününün bu sonsuz kədərini, qüssəsini, 142 həsrətini hansı möcüzəvi iradəylə poeziyaya çevirə bilib, həyat təcrübəsinin müdrikliyini, şerin xilasedici məlhəmini necə saxlaya bilib? Bu misralar insanın zəifliyi deyil, şairin güclülüyüdür. Fərdin məğlubiyyəti yox, sənətkarın qələbəsidir, şəxsiyyətin təslimi yox, yaradıcının yenilməzliyidir. Bədbinliyin şer ecazıyla dəf olunmasıdır. Ən ağır, ümidsiz dəqiqələrində şerə tapınan adam bədbinliyi də, ölümü də, heçsizliyi də üstələyir. Özü gedirsə də və getdiyini açıq-aydın bilirsə də, sözünü, fikrini insanlara qoyub gedir.
Nə göz yaşı var bu misralarda, nə giley-güzar, nə etiraz. Ancaq həyatın faciəvi gərdişinin sakit, müdrik təsdiqi var: "Belə olurmuş demək..." Elə bil ki, o taydan, həyatla ölüm sərhədinin o tayından, bu sərhədi keçmiş adamın o tərəfdən söylədiyi sadə, adi bir həqiqət var bu sətirlərdə: TBelə olurmuş demək…U Ölüm, sən demə, belə imiş – sakit, səssiz, qaçılmaz. "Belə olurmuş demək..." Son şerlərindən birini "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetinə göndərdim. İstəyirdim ki, rəsmi yazıların, vida sözlərinin içindən onun öz səsi də gəlsin. İstəyirdim ki, dəfnində də hələ heç kəsin bilmədiyi, eşitmədiyi, oxumadığı şeri səslənsin. Özü olmayandan sonra da adamlar onun yeni bir şerini dinləsinlər; elə bil yenə bizimlə danışır! Aprelin 3-də cənazəni Filarmoniyanın səhnəsində qoydular. Qohumlar, tanışlar, müxtəlif adamlar salonda oturmuşdular. Radiodan öz səsi yazılmış lentləri gətirdilər – şerlərini oxuyurdu, qəmli musiqi parçaları çalınırdı. Tabutun dövrəsindən dəstə-dəstə adamlar keçirdi. Tabut gül-çiçəyə qərq olmuşdu.
143 elə bil saralıb solmuşdu ölüm... Gözləri dolmuşdu qızılgüllərin, işığı sönmüşdü qərənfillərin... Səni tanıyandan bəri, belə dərdli, belə yazıq görməmişdim çiçəkləri. Səni addım-addım güdmüşdü ölüm... İndi, günorta vaxtı gül-çiçək içində itmişdi ölüm. Tünlükdən qorxub elə bil harasa getmişdi ölüm, Bir azdan... bir azdan qayıdacaqdı. Səni tanıyandan bəri Belə dərdli görməmişdim çiçəkləri… Fəxri qaravulda dayanan güllər Gizli-gizli, xısın-xısın ağlayırdı, Fəxri qaravulda dayanan Vətən Səni çiçəklərlə qucaqlayırdı. İsa İsmayılzadənindir bu misralar. Filarmoniya müdirinin kabinetinə keçdim. Niyazi məni görüb qucaqladı, ağlamsındı. –Qırx iki il bundan qabaq, bax, həmin bu kabinetdə oturmuşdu Rəsul, – dedi, – bax, həmin o stolun dalında. Filarmoniyanın direktoru idi. Mən də bədii rəhbər işləyirdim, mən də o biri – otaqda otururdum. Lap cavan idik, elə də mehriban dost idik ki, o illər... heç ağlıma gələrdi ki, bir gün onu bax bu binadan götürəcəklər? Tofiq Quliyev yanaşdı mənə... ...çox illər bundan qabaq, uşaq vaxtı, atamla Moskvadaydım. Mehmanxanadakı nömrəmizə bir gün Tofiq Quliyev gəldi. Mahnılarını çox xoşladığım bəstəkarın özünü ilk dəfə görürdüm. Özü heç mahnılarına oxşamırdı. Mahnıları şən, nikbin, gümrah idilər, özünün isə sifəti yorğun, gözləri qəmli 144 idi... Atamın xahişilə pianonun arxasına keçdi, ən yaxşı mahnısını – "Qızıl üzüyü" çaldı. Atamın sözlərinə yazmışdı bu mahnını. Sonralar da atamın sözlərinə mahnılar bəstələdi. Atam Tofiq Quliyevin təklifiylə Bakı haqqında bir neçə mətn yazmışdı. Bu mətnlər neçə il idi ki, T.Quliyevdə idi. Elə hey deyirdi ki, musiqisi hazırdır, bu yaxında ifa ediləcək. Yalnız atamın ölümündən sonra bu mahnılardan birini üzə çıxartdı. Atama həsr olunmuş verilişdə T.Quliyevin özünün pianoda müşayiəti ilə Akif İslamzadə oxudu.
Mən bu şeri bilmirdim, eşitməmişdim, oxumamışdım, amma yüz şairin şeri içindən: "Qız qalası – qulaq asır, həzin olur – bəsin olur" qafiyələrinin atamın olduğunu tanıyardım. Filarmoniyanın foyesində mənə müxtəlif adamlar yanaşır, başsağlığı verir, təskinlik sözləri deyirdilər. Bir nəfər: –Deyirlər, vəsiyyət eləyibmiş ki, Göyçayda basdırasınız, düzdür? – deyə xəbər alır. –Yox, – deyirəm, – belə vəsiyyəti-filanı olmayıb. Ümumiyyətlə, heç bir vəsiyyət-zad eləməyib. O ki qaldı Göyçayda basdırmağa, bu barədə özü yazıb da: "Demirəm Göyçayda basdırın məni...". Başqa birisi yanaşır: –Deyirlər sən içini yeyirsən ki, Nigar xanımı Moskvaya aparmağınız xəbərini niyə dedim atama. Ürəyivə salma. –Baş üstə, – deyirəm, – salmaram. Dəfn günü bir yoldaş mənə: –Matəm mitinqində o şerin oxunması məsləhət deyil, – dedi. –Niyə?
–Bədbin şerdir. 145 –Məgər matəm mitinqində nikbin şerlər oxunmalıdır? Sonra həmin adam mənə belə bir sual verdi: –Sən necə bilirsən, bu Rəsul Rzanın ən yaxşı şeridir? –Bilmirəm ən yaxşısıdır ya yox, amma bu Rəsul Rzanın son şeridir. Belə qərara alındı ki, mitinqdə Cabir Novruz çıxış edən zaman bu şeri oxusun. Oxudu da… Amma...
...Zen-buddizm fəlsəfəsinin ən əsas və mənim fikrimcə, ən dürüst müddəalarından biri belədir ki, həqiqət adama birdən- birə, qəfilcən aşkar olur, sanki bir an içində insanı öz işığına qərq edir və bütövlüklə, bütün dərinliyiylə insan tərəfindən dərhal dərk edilir. Cabir Novruz matəm mitinqindəki çıxışının axırında atamın həmin o dediyim şerini oxudu:
146 nə təyyarə, nə tren... Ömür bir küçədir ki, bir tərəfli hərəkət onun sərt qanunudur... ...Günlər onu hər qarış udur… ...və bu an birdən, qəfilcən mən amansız bir həqiqətin çılpaq sərtliyini duydum. Dərk etdim ki, cəhdlərimin hamısı əbəs imiş. Bu şer güman ki, heç kəsin qəlbini tərpətmədi. Məhz o anlarda, o dəqiqələrdə dərin və acı bir gerçəklik gözlərim qarşısında dibsiz uçurum, yarğan, girdab kimi açıldı. Atam bir şerində "anlamaq dərdi" ifadəsini işlədib. "Qınamayın İsgəndəri, yaman olur anlamaq dərdi". Amma "anlamaq dərdindən" də yaman dərd varmış: "Anlanılmamaq dərdi"... Mən güllü bir may səhəri doğulmuşam. Bəlkə getdim bir yanvar axşamı. Tabutuma ipək salmayın! Dəfnimə toplamayın izdihamı. Bir ovuc torpaq üstünə qoyun başımı. Mən o torpağı sevmişəm. Ancaq məhəbbətim nə sərgiyə qoyulan bir tablo olub nə parıltısı diqqət çəkən üzük qaşı. Mənim sevgim sevgi idi – sadə, yaxşı... ...Mən öləndə ağlamayın! Mən öləndə gülməyin. Yox, nəyə gərəkdir! Mən sağlığımda çox gülmüşəm, çox ağlamışam. Ancaq o həzin axşam, məni yalqız qoyub əbədi sükut evində, 147 qayıdanda geri açın, taybatay açın otağımda pəncərələri! Çıraq yanmasın. Səssiz çıxın otaqdan. Elə çıxın ki, sükut oyanmasın.... ... Mən xoşbəxt olardım, tabutumu özüm apara bilsəm! Adımı, xatirəmi yazılı nitqlərdən, sərin ahlardan qopara bilsəm... "Mən xoşbəxt olardım tabutumu özüm apara bilsəm!" - bu sözlərdə Rəsul Rzanın bütün təbiəti ifadə olunub – məğrurluğu, tənhalığı, hikkəsi... Yüklə 3,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|