Sodda gap qolipi va uning turlari

Tayanch tushunchalar: Kesim, kesimlik kategoriyasi, gap markazi, grammatik shakllangan gaplar, semantik-funksional shakllangan gaplar, gap bo‘laklarining darajalanishi, kesimning tarkibi, kesimlik shakllari, lisoniy va nutqiy birliklar, lison va nutq, UMIS va YHVO, qolip va hosila, o‘zbekcha gap.
Nutqiy gapning belgilari. Tildan foydalanish fikrni shakllantirish va bayon qilishdan iboratdir. Bu esa gap orqali amalga oshar ekan, til yaxlit vujud sifatida sintaksisda namoyon bo‘ladi. Gap – kishilarning bir-biriga fikr, axborot uzatish uchun ishlatadigan asosiy birlik bo‘lib, fikr ifodalashning eng oddiy va tipik ko‘rinishidir. Gap so‘zlovchi uchun fikr ifodalash va axborot uzatish, tinglovchi uchun axborot qabul qilish vositasi sanaladi. Kishi ongida fikr tushunchalar asosida tiklanadi. Bu fikr nutqda gap sifatida yuzaga chiqadi. Fikr tushunchalardan tashkil topganligi kabi gap ham tushunchalarning formasi sanalgan so‘z va so‘z birikmalardan tuziladi. Gapning tashkil etuvchilari so‘z birikmalaridir.
Tilning asosiy vazifasi odamlarning bir-birlarini tushunishlari va gaplashishlarida vosita bo‘lib xizmat qilishdir. Axborot uzatish va qabul qilish vositasi bo‘lish tilning kommunikativ mohiyatidir. Kommunikatsiya jarayoni jamoani taqozo qiladi. Aniqrog‘i, muayyan tilda axborot uzatish va qabul qilish shu tilda so‘zlashish malakasiga ega kishilarni taqozo qiladi. Bu esa kommunikatsiya jarayonining ijtimoiy tabiatliligidan dalolat beradi.
Gap sintaktik yaxlitlik bo‘lib, bu uning grammatik shakllanganligi tarkibiy uzvlari bir butunlik holiga kelganligi bilan izohlanadi. Demak, gapda bir necha jihat birlashgan bo‘ladi. Birinchi jihat gapning moddiy qobig‘i bo‘lib, bu uni tashkil etuvchi so‘z va grammatik shakllardir. Masalan, har qanday gapda kesimlik ko‘rsatkichlari bilan shakllangan atov birligi (kesim)ning bo‘lishi shart. Ikkinchi jihat ana shu moddiy qobiqqa singdirilgan aqliy mahsul – fikr – axborotdir. Uchinchi jihat esa so‘zlovchining voqelikka munosabati – hissiy holatidir. Bu uch jihat tildagi triada(uchlik)ni –sintaktika, semantika va pragmatika birligini tashkil etadi.
Ma’lum bo‘ladiki, gap kommunikativ birlik sifatida o‘zida fikriy (semantik) va hissiy (pragmatik) kommunikatsiyani tashiydi. Bu barcha gaplar mutlaq ham fikriy, ham hissiy kommunikatsiyaning birligidan iboratdir degan xulosaga olib kelmasligi lozim. Chunki ayrim gaplarda hissiy munosabat sezilarsiz bo‘lsa, ayrimlarida sof hissiy kommunikatsiyagina mavjud bo‘ladi (Oh! Voy!). His-tuyg‘ularni ifodalashda tildan boshqa vositalar (musiqa, raqs, imo-ishora) mavjudligi ham hissiy kommunikatsiyaning nisbiy mustaqilligini ko‘rsatadi.
Gap, avvalo, sintaktik tugallangan qurilma ekanligi bilan xarakterlanadi. Bu u orqali ifodalanayotgan fikrning nisbatan tugallanganligi bilan belgilanadi. Sintaktik tugallanganlik gapning kesimlik ko‘rsatkichlari bilan shakllanganligi va tugal ohangga egaligidir. Gap kesimga ega bo‘lmasdan tugal fikr ifoda eta olmaydi.
Til sathlardan iborat. Til yaxlit vujud ekan, bu sathlar gapning asosiy vazifasi bo‘lgan axborot uzatish va qabul qilish jarayonida butunlik sifatida ishtirok etishi lozim. Buni biz gapda ko‘ramiz. Gapning sintaktik tugalligi uchun, dastavval, ma’lum bir mustaqil so‘z va kesimlik shakli talab etiladi. O‘qidim birligi o‘qi leksemasi va -dim kesimlik shakli birikuvidan iborat. Demak, bunda tilning tarkibiy uzvlari – leksik va morfologik sathlarining birlikdagi harakati ko‘zga tashlanadi.