Sonli ta’riflarga ko‘ra fan bilim, faoliyat va ijtimoiy hodisa sifatida namoyon

Internalizm va ekstemalizm. Ilmiy bilimning o‘sish yo‘llari va yo‘nalishlarini qaysi omillar belgilaydi? Fanning rivojlanish mantiqi nima bilan belgilanadi? Bu savollarga javob topish yo'lidagi harakatlar ikki tarixiy-metodologik yondashuv - internalizm va ekstemalizm o'rtasida bahs-mimozaralarga sabab bo‘ldi. Ingliz fizik va fanshunos olimi J.Bemal (1901-1971) ≪Fanning ijtimoiy funksiyalari≫, ≪Fan va jamiyat≫, ≪Jamiyat tarixida fan≫ kabi maqolalarini nashr qiladi va ekstemalizmga asos soladi. Bu yo‘nalish namoyondalari E.Silzel, R.Merton, A.Krombi, S. Lippi va h.k. fan taraqqiyoti va ijtimoiyiqtisodiy o'zgarishlar orasida o'zaro bog 'liqlik borligini asoslashga harakat qilganlar. Ya’ni ekstemalizm tamoyiliga ko ‘ra fanning rivojlanishi tashqi determinatsiya bilan tavsiflanadi, y a ’ni tashqi, ijtimoiy-tarixiy omillar ta ’siri bilan belgilanadi Fan tarixi haqidagi ekstemalizm konsepsiyasi ba’zi fanshunos olimlar orasida norozilikni uyg‘otadi va unga qarama-qarshi internalizm, ya’ni immanent konsepsiya shakllanadi. Internalizm vakillari A.Koyre, Dj.Prayz, R.Xoll, Dj.Rendell, Dj.Agatstsi va boshqalar fikriga ko‘ra, fan ijtimoiy voqelikdagi tashqi ta ’sir vositasida emas, balki о ‘zining ichki evolyutsiyasi, tafakkur uslubining ijodiy salohtyati natijasida rivojlanadi.
Demak, internalizm tamoyiliga ко 'ra: fanning rivojlanishi ichki determinatsiya bilan tavsiflanadi, y a ’ni ilmiy bilishga ichdan дcos bo ‘Igan qonimiyatlar bilan belgilanadi. Intemalistlar g‘oyalar faqat g‘oyalardan kelib chiqishini ta’kidlaydilar. Ulaming fikricha, g'oyalar paydo bo'lishining tadrijiy ketma-ketligi mavjud. Bu ketma-ketlikni buzishga hech qanday tashqi ta’sirlar qodir emas. Fan rivojlanishining ichki determinatsiyasi yana shu bilan ham belgilanadiki, eksperimental tadqiqotlar uchun maxsus apparatura talab etiladi, uni yaratish uchun esa metallar va boshqa xil materiallaming xossalari, ularga ishlov berish usullari, mexanik, kimyoviy, elektrik, optik va boshqa jarayonlar haqida ilmiy bilimlaming zaruriy darajasiga erishish talab etiladi.
Internalizm ijtimoiy sharoitlar fanning rivojlanish jarayoniga ta ’sir ко ‘rsatishini, albatta, inkor etmaydi, lekin bu ta ’sirni ahamiyatga molik emas deb hisoblaydi.
Eksternalistlar esa, aksincha, fan rivojlanishining ijtimoiy sharoitlariga tayangan holda mazkur rivojlanish sabablarini tushunish mumkin emasligini ta ’kidlaydilar. Ulaming fikricha, fan jamiyat faoliyatining mahsulidir, u ijtimoiy mehnat tarmoqlaridan bin hisoblanadi. Har qanday ijtimoiy mehnat kabi, ilmiy faoliyat ham jamiyat ehtiyojlarini qondirishga qaratiladi. Fan o‘z rivojlanishining alohida qonuniyatlariga ega ekanligini eksternalistlar tan oladilar.
Ammo uning rivojlanish jarayonini harakatlantiruvchi kuchlar – bu ijtimoiy ehtiyojlardir. Olimlami turli-tuman muammolar qiziqtirishi mumkin, lekin har bir tarixiy davrda fan rivojlanishining umumiy yo‘nalishi oxir-oqibatda jamiyat ehtiyojlari bilan bog‘liq vazifalami yechishga qaratilgan.
Masalan, qadimgi Misrda geometriyaning rivojlanishi har yili Nil daryosining toshqinidan so‘ng yer maydonlarining chegaralarini o‘rnatish zaruriyati bilan belgilangan (≪geometriya≫ so‘zining o‘zi aslida ≪yer o‘lchash≫ degan ma’noni anglatadi). Yangi davrda matematika va mexanikaning taraqqiyoti mashinada ishlab chiqarishning vujudga kelishi bilan bog‘liq bo‘lgan. Siyosiy iqtisod bozor iqtisodiyotining rivojlanish ehtiyojlarini qondirish uchun yaratilgan fan sifatida e’tirof etiladi.
Intemalistlar ilmiy bilimning kumulyativistik talqinini qo'llabquvvatlashga moyil bo‘lsalar, ekstemalizmga antikumulyativistik qarashlarning tarafdorlari moyildirlar. Kun va Feyerabend g‘oyalarida ilmiy hamjamiyat qarashlarining shakllanishida va uning yangi ilmiy nazariyalar va paradigmalarga o‘tishini asoslashda ijtimoiy-tarixiy va psixologik omillar birinchi darajali ahamiyat kasb etadi.
Eksternalistlar intemalistlami fanga jamiyatning ijtimoiy buyurtmasi rolini kamsitishda ayblaydilar. Ulaming fikricha, internalizm ilmiy bilimlaming o‘sishiga ≪shaxssiz≫ jarayon sifatida qaraydi, aslida bu jarayonga tarixan konkret jamiyat a’zolari sanalgan fan bunyodkorlarida shakllanuvchi ijtimoiy-siyosiy, madaniy va dunyoqarashga doir mo‘ljallar hamda ulaming individual shaxsiy-psixologik fazilatlari, aql va iste’dod xususiyatlari kuchli ta’sir ko‘rsatishini e’tiborga olmaydi.
Fanga internalistik yondashuv nima uchun ilmiy bilimlaming o'sishi tarixan mutanosib emasligini, nima sababdan u ayrim mamlakatlarda jadal sur’atlarda kechishi va ayni vaqtda ba’zi mamlakatlarda hech qanday ilmiy yutuqlar qo‘lga kiritilmasligini tushunish imkoniyatini bermaydi.
Masalan, antik Gretsiyada ilmiy-falsafiy tafakkuming misli ko‘rilmagan darajada rivojlanishini nima bilan tushuntirish mumkin?
Nima uchun algebra xristian mamlakatlarida emas, balki arab dunyosida paydo bo‘lgan? Nima uchun XVI-XVH asrlardagi ilmiy inqilob Sharqda emas, balki Yevropada yuz bergan, axir Xitoy, Hindiston, arab davlatlari o‘z vaqtida madaniy rivojlanishda Yevropadan ancha oldinda bo‘lganku?
Bunday savollarga internalistlar javob bera olmaydilar, chunki bu yerda sabablarni fan ichida emas, balki fan mavjudligining ijtimoiy sabablaridan izlash kerak. Bunga javoban internalistlar ekstemalizm fan yutuqlarining noilmiy omillarga bog‘liqligini bir yoqlama va yuzaki talqin qilishini vaj qilib ko‘rsatadilar. Ular fan yutuqlarining o‘zi ham ijtimoiy ehtiyojlaming shakllanishiga ta’sir ko‘rsatishini e’tiborga olmaydilar. Ular ilmiy g‘oyalaming rivojlanish mantiqini hamda o‘zi yechayotgan vazifalar doirasini o‘zi tanlaydigan olimning ilmiy tadqiqot erkinligini e’tibordan soqit etadilar.
Ijtimoiy ehtiyojlar fanni o‘z imkoniyatlari chegarasidan chetga chiqishga majbur eta olmaydi. Ijtimoiy buyurtma fan faqat u tabiat qonunlariga zid bo‘lmagan va ilmiy bilim rivojlanishining ichki mexanizmlari uni mazkur buyurtmani bajarish uchun zaruriy holatga olib kelgan taqdirdagina bajarishi mumkin.
Masalan, o‘rta asrlar Yevropasida o‘latga qarshi kurash vositalariga ehtiyoj juda kuchli bo‘lsa-da, fan bu ijtimoiy ehtiyojni qondirishga ojiz bo‘lgan. Suv toshqini va zilzilalarni bashorat qilish va ulaming oldini olish asrlar mobaynida muhim ijtimoiy vazifa bo‘lib kelmoqda. Fan bu vazifani ham hanuzgacha yecha olgani yo‘q.
≪Intemalizm - ekstemalizm≫ jumbog‘i yechib bo'lmaydigan jumbog4 emas. Uni faqat mazkur yo‘nalishlar doirasida ilgari surilayotgan g'oyalar mutlaqlashtirilgan holdagina yechib bo‘lmaydi. Ammo ikkala oqim vakillari o‘rtasidagi munozaralarda fan rivojlanishi ichki va tashqi determinatsiyasining dialektik birligi manzarasi namoyon bo‘ladi. Bular fanning qo‘shimchalilik munosabatida bo‘lgan harakatlantiruvchi kuchlaridir.
Ichki determinatsiya ilmiy g ‘oyalaming rivojlanishi va ilmiy bilimlaming bir arajasidan boshqa darajasiga o ‘tish mantiqini, fan rivojlanish bosqichlarining tadrijiyligini, ilmiy tadqiqotlar (kashfiyotlar, loyihalar, empirik та ’lumotlar, nazariy tizimlar) natijalarining obyektiv mazmunini belgilaydi. Tashqi determinatsiya и yoki bu ijtimoiy sharoitlarda ilmiy bilimlar rivojlanishining yetakchi tendensiyalarini, fanni rivojlantirishning ustuvor yo ‘nalishlarini tanlashni, uning rivojlanish sur 'atlarini, fan maqsadlari va ideallarini, uning madaniyatdagi о ‘mi va ahamiyatini qanday talqin qilishni belgilaydi.
Bunda ichki va tashqi omillar bir-biri bilan birikishi va o'zaro aloqaga kirishishini, fanning rivojlanish jarayonining tarixan belgilangan rangbarang stimullari, shakllari va mexanizmlarini yaratishini e’tiborga olish zarur.E kstemalizm va internalizm yo ‘nalishi namoyondalari uchun umumiy bo ‘Igan flkrga ко ‘ra, fan о ‘rta asrlardan Yangi davrga о ‘tish jarayonidagi madaniyat tarixidagi olamshumul voqeadir.
Pozitivizmning fan haqidagi fikrlariga qarshi o‘laroq, ular ilmiy metod insonda obyektiv voqelikni idrok qilishning tabiiy vositasi emas, balki har xil omillar ta’sirida shakllanishini ta’kidlaydilar, biroq bu omillami ular turlicha tushunadilar. Masalan, ekstemalizm vakillari E.Silzel va Dj.Nidam bu omillami kapitalizm paydo bo‘lishi hamda shakllanishi davrida hunarmandlaming yuqori tabaqalari va universitet olimlari faoliyati o‘rtasidagi ijtimoiy to‘siqni bartaraf etish bilan bog‘liq, deb hisoblaydilar. R.Merton ilmiy metodning alohida jihatlari ratsionalizm va empirizmni protestant etikasi ta’sirida shakllangan, deb hisoblaydi.
Fransuz faylasufi, fanshunos olim, internalist A.Koyre (1892-1964) tafakkur uslubini tubdan qayta qurish fan paydo bo‘lishinmg omili, deb hisoblaydi. Bu qayta qurishni u ierarxik tartibli dunyo sifatidagi kosmos haqidagi antik tasawurlaming parchalanishida ko‘radi. U kosmos g‘oyasi barcha narsalar, aynan bitta reallik darajasiga tegishli bo‘lgan noaniq va cheksiz Universum (umumiylik) g‘oyasi bilan almashinadi deb hisoblaydi. A.Koyre fikricha, kosmos haqidagi bunday antic tasawurlaming parchalanishi inson aqlida yuz bergan buyuk ilmiy inqilobdir. Fan taraqqiyotiga ta’sir qiluvchi keyingi omil sifatida olim borliqning geometrizatsiyasini tushunadi, ya’ni Galileygacha bo‘lgaii davr fizikasidagi borliqni Evklid geometriyasidagi gomogen borliq bilan almashtiradi. Uning fikricha, kuzatish va eksperiment emas, (zero, ulaming fan taraqqiyotidagi ahamiyatini inkor qilmasada), balki aynan maxsus fan tilining yaratilishi eksperimentlar uchun zaruriy sharoit hisoblanadi (u uchun bu til matematika, xususan, geometriyadir). Koyre, fan shakllanishi davrigacha bo‘lgan ilmiy fikmi uch davrga bo'lish mumkin, deb izohlaydi.