Sosial və humanitar elmlərin müasir problemləri. Elmi əcərlər toplusu. №13 2014

Ədəbiyyat siyahısı:

1)  http://www.naar.org/aboutaut/whatis_hist.htm 
 2) http://www.nimh.nih.gov/publicat/autism.cfm?Output 
 3) Kırcaali-İftar, G. (2003). Otistik özellik gösteren çocuklara iletişim becerilerinin kazandırılması. İstanbul: Ya-Pa.

4)    Koegel, R. L. ve Koegel, L. K. (2005). Pivotal response treatments for autism: Communication, social, and academic development. Baltimore: Paul H.Brookes. 
5)  Scheuermann, B. ve Webber, J. (2004). Autism: Teaching does make a difference. Australia: Wadsworth
Резюме

Нарушением психического развития, которое характеризуется расстройствами моторики и речи и приводит к нарушению социального взаимодействия, является аутизм. Это заболевание оказывает сильное влияние на ранее развитие ребенка и на всю жизнь человека в дальнейшем. Не существует медицинских анализов, которые смогли бы диагностировать аутизм. Только наблюдая за поведением ребенка и его общением с окружающими можно поставить диагноз «аутизм».

Summary.
Impaired mental development, which is characterized by motor disorders and speech and leads to disruption of social interaction, is autism. This disease has a strong influence on the early development of the child and to the whole of human life in the future. There are no medical tests that could diagnose autism. Only by observing the behavior of the child and his communication with others can be diagnosed "autism".
ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ПРИНЦИПОВ ГЕШТАЛЬТПСИХОЛОГИИ В РЕКЛАМЕ
Дадашева Мясьма , магистрант II курса,

Бакинский Государственный Университет

«Единое целое — гораздо

больше суммы его частей»

– Дэвид Хозерсолл

Ключевые слова: реклама, гештальтпсихология, зрительное восприятие, целостность, симметрия, эффективность.

Açar sözlər: reklam, geştaltpsixologiya, görmə qavrayışı, bütövlülük, simmetriya, səmərəlilik.

Keywords: advertising, Gestalt psychology, visual perception, integrity, symmetry, efficiency.
Природа рекламы неоднородна, она объединяет в себе законы искусства и, науку, выросшую на стыке психологии, математики, статистики, логики, социологии и ряда других наук.

Слово «реклама» произошло от латинского гесlаmаге, что означает «кричать». Как термин, определяющий конкретный вид деятельности, он появился во второй половине XVIII в.

Технические и научные достижения человечества; изобретение книгопечатания, открытие электричества, радио, полеты человека в космос, компьютерная революция и др., стали основой средств распространения современной рекламы.

Реклама не просто создает рекламные обращения, которые пробуждают внимание покупателя, ее главной целью является обеспечение ее эффективного восприятия.

Принципы же визуального восприятия окружающего пространства лежат в основе гештальтпсихологии.

Гештальтпсихология — направление в психоло­гии, разрабатывающее программу изучения психики с точки зрения целостных струк­тур (гештальтов), которые первичны по отношению к собственным компонентам.

Основной идеей является то, что внутренняя системная организация целого определяет свойства и функции образующих его частей .Таким образом, гештальтпсихология изучает то, как люди организуют или комбинируют стимулы в значимое целое.

В процессе развития человек открывает для себя различные принципы организации мира - ритм, симметрию, контраст, пропорции и т.п. Это порождает в его сознании устойчивые образы, сопровождаемые определенными эмоциями. И по своей сути этот процесс является неосознанным.

Существуют определенные принципы или правила, согласно которым люди организуют поступающую информацию. Рекламисты используют эти принципы, чтобы создать наиболее эффективную рекламу, которая, в свою очередь, выполнит целевую задачу.

В качестве первичного в восприятии выступает целое, где единицей считается зрительный образ, фигура на фоне. Элементы зрительного поля объединяются в структуру в зависимости от ряда факторов (близость элементов друг к другу, сходство элементов, замкнутость, симметричность и т.д.)

Гештальт фактор близости подразумевает совместное восприятие объектов, расположенных рядом. Сгруппированные элементы являются более значимыми, чем когда они находятся в отдельности друг от друга. Близость связывает элементы по смыслу, это заставляет нас воспринимать их в качестве логических групп, а не отдельных деталей, а также определять степень их значимости. Даже если предметы имеют отличия, но расположены близко друг к другу, визуально они воспринимаются вместе.

Экспериментально было доказано, что внимание зрителя привлекают места плотного скопления элементов, создающие впечатления массы; внимание акцентируется на близко расположенных и как бы влияющих друг на друга элементах; в случае преобладания аморфного размещения элементов внимание привлекается, в первую очередь, пространственно выделенными точками ("отлетевшими" в сторону, отделенными от других небольшими промежутками); на первых этапах восприятия четко выделяются сочетания точек, образующих правильные геометрические фигуры или их фрагменты.

Фактор близости требует соответствующих правил, где информационные блоки визуально группируются, а не связанные с ними элементы находятся на определенном от них расстоянии.Основная цель заключается в том, что связанные и несвязанные между собой элементы не должны сливаться друг с другом.

"Симметрия"- от греч. "соразмерность" неких взаимосвязанных элементов. Симметрию создают равновесие и пропорциональность. все мы стремимся к гармонии. Что бы мы ни делали, мы во всё стараемся привнести порядок и эстетику. Симметрия - ключевой фактор достижения любым рекламистом внешней привлекательности товара и обеспечения его благосклонного восприятия потенциальным покупателем.

Симметрия создаёт ощущение порядка и является очень практичной. Симметричные элементы упорядочивают общую картину, кажется, что всё находится строго на своём месте. Асимметрия же должна применяться в рекламе осторожно, поскольку порой она искажет визуальное восприятие, тем самым, отвлекает внимание от прочих компонентов рекламы.

Существуют разные виды симметрии: трансляционная, осевая (зеркальная) и вращательная (вращение).

а) Трансляционная симметрия воспринимается нами бессознательно. Ее можно встретить повторяющиеся фрагменты, например, фоны из дублирующихся элементов и т. п. Примеры трансляционной симметрии часто попадаются на веб-сайтах электронной торговли и онлайн-магазинов.

б) Осевая симметрия создаёт "зеркальный" эффект - отражение элемента по вертикали, по горизонтали или по диагонали. Здесь мы наблюдаем естественную симметрию, которая является самой популярной в создании образа рекламы.

в) Вращательная симметрия наблюдается при вращении объекта вокруг своей оси. Симметрия объекта задаётся по его центральной точке. Примеры вращательной симметрии часто встречаются в природе: цветы, снежинки, морские звёзды, медузы и т.п.

г) Фактор схожести можно наблюдать в супермаркетах, видя огромное количество одинаковых рядов с полками и товарами. При правильной расстановке товаров на полках, довольно скоро можно увидеть эту продукцию в тележках покупателей.

В соответствии с законом гештальта, наш разум склонен воспринимать схожие элементы, как единое целое. Мы стремимся объединять их в группы и категории, которые логически и визуально похожи между собой. Одним словом, в совокупности форм объектов мы выделяем цвета, размеры, очертания, яркость и т.д. Люди склонны организовывать свое восприятие в «простые» схемы. Это означает, что простое восприятие стимула предпочтительнее, даже при наличии возможности сложного восприятия. Мозг склонен концентрироваться на простых и стабильных формах. Данный фактор лишний раз подчеркивает важность основных форм (квадратов, окружностей, треугольников и т.д). Например, ряд с алмазами мы воспринимаем, как ряд с алмазами и не рассматриваем каждый камень в отдельности.

Наиболее важные графические элементы очень важно подчеркивать и выделять для более точного восприятия. Человек склонен замечать цвета, линии и формы, которые упорядочены и соответствуют один другому. Так определенные элементы узора выглядят приятней, если они сгруппированы, взаимосвязь между схожими элементами проглядывается значительно быстрее. Это все является причиной того, что нам нравятся рекламы с повторяющимися текстурами, формами и цветовыми гаммами.

Таким образом, целостный образ является динамичной структурой, образующейся по специальным законам организации.

Целостность композиции характеризует подчиненность второстепенного главному, увязки всего изображения в единое произведение. Малозначительное (второстепенное) не должно бросаться в глаза, выделен должен быть основной объект. Человеческое зрение устроено так, что при восприятии окружающей действительности, из рассматриваемой группы выделяется тот объект, который привлекает наше внимание. Он находится в центре поля зрения, и его мы видим с подробностями и четко. Остальные предметы, находящиеся вне зрительного центра, воспринимаются обобщенно, без деталей. То есть получается так, что они подчиняются главному предмету. Выделение такого композиционного центра также может быть достигнуто светотенью, величиной фигур, расстоянием между ними и цветовыми сопоставлениями.

Мы организуем свое восприятие по двум основным схемам. Пер­вая — это фигура - элемент поля восприятия, который привлек внимание. Оставшиеся менее значимые элементы, составляющие окружение, и называются фоном. Фигура кажется феноменально ближе и больше, чем фон, а фон непрерывно простирается за фигурой. Прошлый опыт оказывает сильное влияние на то, что в глазах потребителя будет образом, а что – фоном. Знакомое лицо, например, обычно узнается в тол­пе. Подобно этому, знакомый фирменный знак будет выделяться, что подчерки­вает значение повторяющейся рекламы.

Важность принципа фигура-фон, с точки зрения рекламы, иллюстрируется примером телерекламы фирмы Polaroid с участием Джеймса Гарнера и Мари­этт Хартли. Ролики были основаны на устном споре между мужем и женой, и несомненно людям они понравились. Однако в ходе опроса многие зрители назвали в качестве рекламируемой марки не “Polaroid” , а “ Kodak” . Для них Гарнер и Хартли стали узнаваемым образом, тогда как сам продукт стал фоном, хотя от рекламы требовалось совсем противоположное [1].

При размещении рекламы в изданиях с объявлениями разного размера нужно помнить про явление контраста - большое объявление воспринимается как фигура на фоне из маленьких. Об этом стоит помнить рекламодателям, размещающим небольшие объявления. Сами того не желая, они "работают" на своих конкурентов, поскольку читатель чаще всего обращает внимание на рекламу большого размера.

Таким образом, гештальтпсихология позволяет рекламистам глубже вникнуть в суть процесса понимания потребителем рекламы, предназначенной для него. Для рекламистов всегда остаются важными вопросы: понял ли потребитель рекламу так, как задумывалось и углубляется ли в её содержание. Дать ответы на эти вопросы помогают существующие в гештальт-психологии понятия цели понимания и степени субъективности понимания.

В заключении можно сказать, что принципы гештальтпсихологии необходимы при создании рекламы, так как они демонстрируют рекламистам, каким образом потребители интерпретируют рекламу, и если не так как ожидалось, то каковы причины; позволяют рекламистам проникать в человеческое сознание; учитывать особенности психики при разработке рекламы, что помогает им сэкономить немалые средства на рекламных кампаниях.

Использованная литература

1. 
   Волкова А.И., Пижугийда В.В. Основы психологии рекламы для студентов колледжей. М.:2005
   
2. 
   Зазыкин В.Г. «Психология в рекламе» - М.: 1992
   
3. 
   Капевский Е.М. «Эффект рекламы» - М., Экономика,1980
   
4. 
   Котлер Ф. «Основы маркетинга» - М., Прогресс,1999
   
5. 
   Шейнов В.П. «Эффективная реклама. Секреты успеха.» — М., 2003. — 448 с.
   
6. 
   Методичка «Реклама и Маркетинг» (РГГУ)
   

Резюме

В данной статье я попыталась затронуть один из видов использования гештальтпсихологии. Были раскрыты основные рычаги, с помощью которых рекламисты пытаются продать потребителям свой товар, используя теории гештальта.

Rezüme

Bu məqalədə mən geştalt psixologiyasının istifadə növlərinin birinə toxunmaq istədim. Geştalt nəzəriyyəsinin hansı əsas üsullarından istifadə edərək, reklamçılar öz mallarını istehlakçılara satmaq istədiyləri, açıqlanmışdır.

Resume

In this article I tried to touch one of the uses of Gestalt psychology. Were disclosed principal levers by which advertisers are trying to sell their goods to consumers using the Gestalt theory.

AUTİZMİN SPEKTR POZUNTULARI

Ağamirova Nərmin, BDU-nun Psixologiya

kafedrasının, III kurs magistrantı

[e-mail]
Açar sözlər: özünə qapanma, real həyatdan uzaqlaşma, stereotipik davranışlar, exolaliya, nitq pozuntusu, Asperger sindromu, atipik autizm, Rett sindromu.

Ключевые слова: замкнутость, отдаление от реальной жизни, стереотипичное поведение, эхолалия, расстройство речи, синдром Аспергера, атипичный аутизм, синдром Ретта.

Key words: isolation, alienation from the real life, stereotypical behavior, echolalia, speech disorder, Asperger syndrome, atypical autism, Rett syndrome.

Autizm müasir dövrümüzdə tez-tez təsadüf olunan bir problem olub, özünə qapanma, real həyatdan uzaqlaşma, sosial münasibətlərdən yayınma ilə özünü bü-ruzə verir. Autizm üç yaşından əvvəl başlayan və ömür boyu davam edən ,sosial münasibətlərə və ünsiyyətə ziyan vuran, məhdud və təkrarlanan davranışlara gətirib çıxaran, beynin inkişafını məhdudlaşdıran problemdir. Autizm kifayət qədər geniş yayılmış haldır. Belə ki, təxminən min uşaqdan beş nəfərində müşahidə olunur. Hal –hazırda autizmin yaranmasının dəqiq səbəbləri məlum deyil. Lakin autizmin nədən yaranmasına fikir bildirən mütəxəssislər belə hesab edirlər ki, autizmin yaranması həm irsi, həm də doğuşdan əvvəlki, doğuş zamanı və sonradan qazanılmış bir sıra inkişafa təsiredici faktorlarla, hamiləlik zamanı baş verən narahatlıqlar, eləcə də uşaqlıqda edilən peyvəndlərlə əlaqədar ola bilər.

Bu xəstəlik ilk dəfə 1943-cü ildə Amerikalı uşaq psixiatrı Leo Kanner tərəfindən "Erkən Uşaq Autizmi" olaraq dünyaya tanınmışdır.

Autizm-özünə qapanma, real həyatdan uzaqlaşma kimi təzahür edir.Bu problemin bəzi spektr pozuntuları vardır ki, onu çox zaman autizmin özü ilə qarışdıra bilirlər.

Autizmin spektr pozuntuları aşağıdakılardan ibarətdir:

1. Autizm

2. Asperger sindromu

3. Uşaqlıq dezinteqrativ pozuntusu

4. Rett sindromu

5. Atipik autizm

Autizmin spektr pozuntuları arasında ən maraqlı və qeyri-adi, diqqət mərkəzində olanı məhz Asperger sindromudur.Asperger sindromu ilk dəfə 1944-cü ildə Hans Asperger tərəfindən müəyyən edilmişdir. Bu səbəbdən də bu sindrom onun adı ilə adlandırılır. Aspeerger sindromu həyat boyu davam edən bir narahatlıqdır. Bu çox nadir sindromdur. 10.000 nəfərdən birində rast gəlinə bilər. Asperger sindromu ümumiyyətlə 3 yaşında və ya daha sonra üzə çıxa bilər. Uşaqdan uşağa fərqlilik göstərir.

Asperger sindromu olan uşaqlar :

Başqaları ilə əlaqə qurmaqda çox çətinlik çəkirlər. Hər hansı bir dəyişiklik onlara çox çətin gələ bilər. Qəribə üz ifadələri , bədən duruşları və əl-qol hərəkətləri ola bilər.

Asperger sindromunun autizmdən fərqi ondan ibarətdir ki, bu sindromda nitqin inkişafında ciddi problemlər müşahidə edilmir. Asperger sindromu olan uşaq nitqin normal inkişaf dövründə, iki yaşında olarkən danışmağa başlayır.Bu uşaqların böyük əksəriyyəti danışa bilir, sadəcə problem əsasən bundan ibarət olur ki,onlar exolaliya və robotik nitq nümayiş etdirə bilərlər.Həmçinin asperger sindromlu uşaqların intellekti öz yaşına uyğun və ya öz yaşından daha yüksək səviyyədə olur. Asperger sindromunda da ünsiyyət sferasında ciddi problemlər müşahidə edilir.

Autizmli uşaqlarda müşahidə olunan stereotipik davranışlara asperger sindromlu uşaqlarda demək olar ki, rast gəlinmir. Onların özünəməxsus maraqları olur. Məsələn, bəziləri bütün maşın markalarını bilir, bəziləri dünya ölkələrinin bayraqlarını tanıyır və s. Bu uşaqların böyük əksəriyyəti kolleksiya toplamağa meyilli olur. Həmin uşaqların qeyri-adi riyazi qabiliyyətləri olur və bir dəqiqənin içində elə bir riyazi əməliyyat apara bilərlər ki, ən yaxşı riyaziyyatçı belə heyran qala bilər.Asperger sindromlu uşaqların çox güclü fotoqrafik yaddaşları olur.Ona görə də brend,marka və iri şirkətlərinin loqosunu dəqiqliklə təsvir edə bilən asperger sindromlu uşağa tez-tez rast gəlmək mümkündür.

Uşaqlıq dezinteqrativ pozuntusu uşağın 2 yaşından sonra başlayır. Pozuntunun başlanması ilə əvvəlcədən qazanılmış bacarıqlar sürətlə itirilir. Uşaqlıq dezinteqrativ pozuntusu diaqnozu qoyulmuş uşaqların əksəriyyətinin əqli bacarıqları ağır dərəcəli əqli geriliyə qədər geriləyə bilər. Uşaqlıq dezinteqrativ pozuntusuna çox nadir hallarda rast gəlinir. Bundan başqa, uşaqlıq dezinteqrativ pozuntusu diaqnozlu uşaqların böyük bir qismi oğlanlardır.

Autizmin digər spektr pozuntusu isə Rett sindromudur. Rett sindromu ilk dəfə Dr.Andreas Rett tərəfindən müəyyənləşdirilmişdir. Pediatr Andreas Rett 1964-cü ildə 22 qız uşağında 6 aylıq normal inkişafdan sonra inkişafın birdən –birə dayandığını və bundan sonra sürətlə geriləməsini müşahidə edib və sonradan bu xəstəlik onun şərəfinə Rett sindromu olaraq adlandırılıb. Rett sindromu əsasən “qız xəstəliyi” kimi qəbul edilir. Müəyyən olunub ki, xəstəlik X xromosomu üzərində olan MECP2 geninin qüsurlu olmasından irəli gəlir.

Rett sindromu uşağın inkişafının 6-18 aylığından başlayır. Bu zamana kimi normal və ya normala yaxın inkişaf gedir. Bu prosesdən sonra uşaq keçici durğunluq və ya geriləmə prosesini yaşayır, ünsiyyət qurma, nitq bacarığını itirir və əllərini sanki dua edirmiş kimi bir-birinə keçirir. Bunlardan dərhal sonra stereotipik əl hərəkətləri, yerimə pozuntuları və başın inkişafında nəzərə çarpan ləngimə müşahidə edilir. Qıcolma, oyanıq ikən nizamsız nəfəs alıb-vermə kimi problemlərlə də qarşılaşa bilirik.

Rett sindromuna demək olar ki, yalnız qızlarda müşahidə edilir. Bu sindrom irsidir. Elm bu sindromun oğlanlarda da rast gəlindiyini inkar etmir. Lakin bu sindromlu oğlanlar adətən ananın uşağı itirməsi, doğuş zamanı ölüm və ya ana bətnində ikən erkən ölüm kimi hallarla nəticələnir.

Sindrom genetik deyil. Yəni bir ailədə bir dəfə ortaya çıxma vəziyyəti 99,5 faizdir.

Autizmin spektr pozuntularından olan Atipik autizmdə isə autistik simptomlar bir qədər daha yüngüldür. Tipik autizmdə problemlər və pozuntular daha dərindən olduğuna görə əlamətlərin qalıcılıq faizi daha yüksəkdir. Lakin atipik autizm sindromlu uşaqlarda isə bəzi yüngül əlamətlər müəyyən müddətdən sonra aradan qaldırıla bilər.Bu diqnozlu uşaqlarda daha tez və çox nəticə almaq mümkündür. Autizmə məxsus 3 sferada pozuntudan hər hansı birinin olmaması və ya hər 3 sferada əlamətlərin yüngül olması halında atipik autizm diaqnozu qoyulur. Atipik autizmli uşaqlar yaşıdları ilə daha tez ünsiyyət qura bilirlər.

Atipik autizmi Asperger sindromundan fərqləndirən ən əsas cəhət ondan ibarətdir ki, asperger sindromlu uşaqlarda nitqin inkişafında problemlərə rast gəlinmir. Lakin aitipik autizm sindromlu uşaqlarda isə nitq ilk illərdə demək olar ki, olmur. Lakin sonrakı illərdə nitq inkişaf edə bilər.
ƏDƏBİYYAT

1. К. Гилберт Т. Питере “АУТИЗМ - Медицинское и педагогическое воздействие” Книга для педагогов-дефектологов. Москва,”ВЛАДОС”2005.

2. “Otizme çözüm var” , Prof. Dr. Ahmet Aydın – Uz.Dr. Cem Kınacı. İstanbul,2013.

3.” Ранний детский аутизм” , Лебединская К.С., 2001 г.

4. “ Yalnızlık ülkesine yolculuk” , Çetin Özbey , İstanbul , 2000.
РЕЗЮМЕ

Аутизм – это пожизненное нарушение развития, которое влияет на коммуникацию и отношения с другими людьми, а также на восприятие и понимание окружающего мира. Дети с аутизмом испытывают трудности как с вербальным, так и с невербальным языком. У аутистов медленно развивается речь, они часто вместо слов используют жесты и не отвечают на улыбки. Люди с синдромом Аспергера имеют гораздо меньше проблем с речью, чем другие люди с аутизмом.

SUMMARY

Autism - a lifelong developmental disability that affects communication and relationships with other people, as well as the perception and understanding of the world. Children with autism have difficulty with both verbal and non-verbal language. Does autistic speech develops slowly; they often use gestures instead of words, and do not respond to a smile. People with Asperger syndrome have fewer problems with speech than other people with autism.

PSIXOANALIZ VƏ SIYASƏT
p.ü.f.d. Piriyeva E.A, p.ü.f.d. Məmmədli İ.M.,

Sosial və pedaqoji psixologiya

kafedrası, Bakı Dövlət Universiteti
Acar sözlər: siyasət, psixoanaliz, şüursuzluq, analitik psixoloqiya.

Ключевые слова: политика, психоанализ, бессознательное, аналитическая психология.

Key words: politics, psychoanalysis, unconsciousness, analytical psychology.
Siyasi psixoanaliz uzunmüddətli ənənəyə malik olub, özündə həm Freydin kulturoloji məqalələrini, həm onun yazışmalarını (məsələn, A. Eynşteynlə - “Niyə müharibə?”), həm də Fenixel (Fenichel О.), Райх (Reich W.), kimi alimlərin müasir analitik psixologiyanın da qəbul etdiyi elmi işlərini özündə birləşdirir. [1]

Özünü “dünyəvi işlərdən uzaq bir nəzəriyyəçi” adlandıran Freyd real siyasətdən kənar durmağa çalışırdı və məhz siyasi problematikaya onun nisbətən az sayda işləri həsr edilmişdir: “Zamanın nəbzi: müharibə və ölüm haqqında” (1915), “Nədən müharibə?” (1933). Bu səbəbdən də siyasətin sonrakı psixoanalitik tədqiqatlarının əksəriyyəti Freyd metodikasının siyzsi-psixoloji hadisələrin adoptasiyasi üzərində qurulurdu. Freydin milli xarakteri analiz etmək üsülunu nümayiş etdirdiyi “Moisey (Musa) adlı insan və monoteistik din” (1937) adlı əsəri, sonrakı sosial və siyasi psixologiyaya böyük təsir göstərmiş “ Kütlə psixologiyası və insan “Mən”-nin analizi” elmi işi bu qəbildəndir [2].

Klassik psixoanalizin strukturunda inkişaf edən siyasi psixologiya problemlərinin məntiqini Z.Freyd və U.Vilsonun “Tomas Vudro Vilson. ABŞ-ın 28-ci prezidenti. Psixoloji tədqiqat” (1938) əsərində izləmək mümkündür [2]. İlk psixoanalitik siyasətçi bioqrafiyası olan bu əsər bu istiqamətdə aparılan gələcək araşdırmaların təməli olmuşdur. Freyd U.Bullitlə olan birgə elmi işində siyasətçinin şəxsiyyətini psixoanaliz mövqeyindən dərk etmək, siyasi baxışların və qəbul edilən qərarların formalaşmasına qeyri-şüuri proseslərin göstərdiyi təsiri qiymətləndirmək yolunda cəhdlər etmişlər.

Bizim fikrimizcə, psixoanalizə misal kimi bu nümunəni daha geniş şəkildə araşdırmaq məqsədə uyğun olardı.

Z.Freyd və U.Vilson gələcək Amerika prezidentində yüksək dərəcədə narsisizm əlamətləri olduğunu, yəni libidonun xarici obyektlərdən yayındırılaraq öz üzərinə çəkilməsini, reallıq prinsipinin pozulmasını qeyd edirdilər. Zəif, xəstəhal, atası, anası, bacıları tərəfindən qorunan, sevilən, ərköyün böyüdülən Tommi üçün öz üzərində hədsiz marağın cəmlənməsi qaçılmaz olmuşdu. ”O həqiqətən özünü həddindən artıq sevirdi. Əlimizdə olan bütün dəlillər ondan xəbər verir ki, o hər zaman özünə və ya öz böyük planlarına valehliklə yanaşırdı”.

Ümumiyyətlə, Z.Freyd narsisizmi siyasi liderlərin ayrılmaz əlaməti hesab etmişdir. Hökmlük, özünə qürrələnmə, müstəqillik, digər insanlar yalnız ona lazım olduqları məqama qədər sevilən olurlar, qorxu hissi doğurmaq – bütün bunlar Z.Freydə görə hər bir siyasətçinin malik olduğu keyfiyyətlərdir. Məhz belə keyfiyyətlər siyasətçiyə onu eyni dərəcədə sevən və nifrət edən, qorxan və tabe olan kütləni idarə etmək və ona hakim olmaq imkanı verir. Əsərdə Vilsonun atasının onun uşaqlığında oynadığı mühüm rol təsdiqlənir: ata onun üçün vacib məhəbbət obyekti olmuşdur.

Ailəsində və rəhbərlik etdiyi dini icmanın üzvləri arasında böyük nüfuza malik olan, oğluna qarşı diqqətli və mehriban olan, Həqq – təalanın seçilmiş bəndələrindən olub Allahın sözünü dini icmaya (prixoda) məxsus insanlara çatdıran pastor, mömin oğul üçün uşaqlığının nəhəng fiquruna çevrilir. “ Bir çox oğlanlar atalarına valeh olurlar; lakin balaca Tommi Vilson kimi atasına belə hədsiz və qeyd-şərtsiz olaraq valeh olanlar çox deyil” [1].

Bu, Vilsonda Edip kompleksi probleminin həlli spesifikasını müəyyən etdi. Onun atasına qarşı olan aqressivliyinin bir hissəsi saxışdırılıb kənarla­şdırıldığın­dan və buna görə də yetkin vaxtlarında həmin aqressiya atası ilə az-çox hər hansı bir oxşarlığı olan obyektlər üzərində özünə çıxış yolu tapırdı. Onun digər hissəsi isə yüksək və tələbkar fövqəl – Mən yaratmış oldu. Belə psixoloji instansiyaya malik insan xakakteri haqqında artıq danışılmışdı.

Tommi Vilson atasının direktivləri ilə düşünürdü: onun ritorikaya olan ehtiraslı bağlılığı da buradandır, o atasının sözlərinin təkrar edir, onu təqlid edirdi: gəncliyində atası kimi geyindiyindən onu səhvən pastor kimi qəbul edirdilər, o da eynilə atası kimi presvitorian pastorunun evində doğulub, tərbiyə almış qadınla evlənir. Vilsonun xarakterində atasına qarşı bir passivlik müşahidə eilirdi, bu da onun siyasi fəaliyyətində passiv metodların üstünlüyünə gətirmişdi. O müttəfiqlərin liderləri ilə, - kitabda oxuyuruq, - kişi metodları ilə deyil, qadın metodları ilə: çağırışlar, yalvarışlar, güzəştlər, tabeçiliklə mübarizə aparırdı.

Atası ilə identifikasiya hədsiz dərəcədə dini xarakterdə idi, bu isə Vilsonda nəinki yerdəki atasına, hətta Göydəki Atasına bənzəmək kimi qarşısıalınmaz bir istək doğururdu. Bu isə Amerika prezidentinin Birinci Dünya müharibəsi dövründə və Paris Sülh Konfransında “bəşəriyyətin xilaskarı” rolunu oynamasına, Amerika xalqını “sülh uğrunda xaç yürüşünə çıxması” çağırışlarına gətirib çıxarmışdı. Təsadüfi deyildir ki, Fransanın Baş Naziri Jorj Klemanso Vilsonu təsvir edərkən qeyd edirdi; “O hesab edir ki, insanları islah etmək üçün Yerə enmiş növbəti İsa Məsihdir”.

Onun kiçik qardaşı ilə münasibətləri onun dostları ilə münasibətləri üçün bir modelə çevrilmişdi. Vilson həmişə kiçik qardaşa ehtiyac duymuşdur, yəni gənc, fiziki cəhətdən daha zəif olan kişi yanında ata rolunu oynamaq onun xoşuna gəlirdi. Lakin bu hisslərə düşmənçilik və “xəyanət” (valideyn hissləri uğrunda rəqabət) hissləri də qarışırdı. Həmmüəlliflər belə hesab edirlər ki, məhz belə emosiyalar prezidentin vaxtılə Prinston üzrə sevimli dostu olan və sonralar unudulmuş Con Q.Gibbenlə, polkovnik M. Edvardla, öz katibi Jozef P.Tyumalti ilə olan münasibətlərinə təsir göstərmişdi.

Freydin yanaşmasına görə, insan bütün həyatı boyu qeyri-şüuri olaraq doğmaları ilə münasibətlərinin “dramında” oynayır və onu başqalarının üzərinə proyeksalayır. Bütün bunlar Vilsonun təkcə səxsi həyatında deyil, professional həyatında da baş verirdi. Qeyri-şüuri baş verənlər xarici aləmlə kontaktlara malik deyildir, və deməli, uşaqlıqda qeydə alınan insanlarla qarşılıqlı münasibət modelləri dəyişilə bilməz, belə çıxır ki, real beynəlxalq vəziyyət, ABŞ-ın Avropa siyasəti 28-ci prezidentin əməlləri və qərarlarını anlamaq üçün heç bir əhəmiyyət daşımır. Birinci Dünya müharibəsi dövründə dövlət və millətlərin siyasi dramı bir insanın qeyri-şüuri dramı fonunda baş verir. Həmçinin Freydə görə, sonuncu aşkar şəkildə baş verən proseslərin anlaşılmasında əsaslı rol oynayır.

Baxmayaraq ki, Vilson xarici görünüşcə cəlbedici deyildi, bədəncə zəif quruluşlu və nevrotik olsa da, güclü fövqəl-Mən onu Prinstona daxil olduğu zamandan bir uğurdan digərinə doğru aparmışdır. Qladsonla identifikasiya ona atasının oğlunu din xadimi görmək istəyini dəf etməkdə yardımçı oldu və onu ictimai və siyasi fəaliyyətə təhrik etdi.

Prezidentin atası tərəfindən ritorikaya, nitq söyləməyə aşılanmış olan məhəbbəti hamıya məlumdur. Atası ilə eyniləşdirmə ona gətirirdi ki, o öz natiqlik fəndlərini atasının ürəyinə yatan moizələrində olduğu kimi – dinləyici üçün xoş, ümimiləşdirmələrini isə parlaq etməyə çalışırdı. Bu ümumiləşdirmələrin faktlara uyğun olmaya biləcəyi isə onu az narahat edirdi. “Onlar yalnız özləri üçün, onun özünü atası ilə eyniləşdirməsi üçün mövcud idilər”. Və onun özü üçün yadda saxlamaq münasib olmadıqda, faktları ununmaq adəti heç də təəccüblü deyil. O, müttəfiqlərin müharibədən sonra dünyanı bölüşdürmək haqqında gizli razılaşmaya gəlməsi haqqında ona xoş gəlməyən fakta etinasızlıq göstərirdi. Bu səbəbdən də onun Parisdəki “ədalətli və möhkəm sülh” uğrundakı mübarizəsi uğursuzluğa məhkum idi.

Prezidentin İ Dünya müharibəsinin gedişatındakı fəaliyyəti, Versal Sülh müqaviləsinin imzalanması və Millətlər Liqasının təsis edilməsi ya onun İsa Məsihlə eyniləşdirmə prizmasından, yaxud da xasiyyətindəki passivliyin və aktivliyin nisbəti ilə izah olunur. Belə ki, Allahın-oğlu (İsa –Məsih) ilə identifikasiya onun döyüşkən meyllərini çəkib saxlayır, İngiltərəyə olan simpatiyanı tarazlaşdıraraq, Almaniyaya müharibə elan etməkdən çəkinməyə məcbur edir.

Vilsonun müvəqqəti barışığı bərqərar etmək üçün irəli sürdüyü 14 maddədən dramatik geridurma və açıq –aşkar ədalətsiz olan sülh müqaviləsinin bağlanmasına razılıq verməsi yenə də onun uşaqlığının inkişafının xüsusiyyətləri ilə izah olunur. Amerika prezidenti dünyada hakim olmaq və müharibədən sonrakı Avropada ədalətli “Allah qanunlarını” təsdiqləmək arzusunda idi, lakin siyasi reallıqlarla (müttəfiqlərin gizli bağladıqları müqavilələr) və öz dövlətlərinin maraqlarını təqib edən Lloyd Corc, Klemanso və Orlandonun müqaviməti ilə üzləşir.

Bir çox müəlliflərin fikrinə görə, səbəb ondadır ki, öz atasına qarşı dərin şəkildə passiv olan Vilsonun “naturasının qadın əsası” ona Avropa liderləri ilə güc vasitəsilə mübarizə aparmağa imkan vermədi. Vaxtaşırı olaraq qəti qararlar qəbul etmək məqsədi ilə, o gizli danışıqların gedişatı boyunca, nə cür olursa olsun, mümkün dərəcədə tez bir zamanda Avropada sülhü təmin etmək üçün daima öz mövqelərindən geri çəkilirdi.

Freydin əsərlərində siyasi psixologiyaya münasibətdə psixoanalizin iki funksiyası mövcuddur:

1) Spesifik strukturlar kimi nəzərdən keçirilən və əsas funksiyalarından biri sosiumdakı asosial davranış tendensiyalarının yatırılmasından ibarət olan sivilizasiya və mədəniyyətin analizi məqsədi ilə psixoanalizin tətbiqi;

2) Psixanalizin konkret tarixi və ictimai personların öyrənilməsi metodu kimi istifadə olunması. Eləcə də (variant kimi) fərdi analiz üçün bu və ya digər siyasi liderlərdəki qeyri–şüuri faktorlarla şərtlənən simptomları və münasibətlərdəki pozulmaları aradan götürməyə imkan verir.

Siyasətçinin psixoanalitik portreti uğurlu sublimasiya tapmış nevrotik kimi nəzərdən keçirilir. Siyasətçi şəxsi (fərdi) və kütləvi nevrotikliyin təmas nöqtəsidir. Siyasi aktivliyin və davranışın dərin motivasiyasında siyasətçinin uşaqlıq dövrü həlledici əhəmiyyətə malikdir. Cəmiyyətin siyasi quruluş formalarının təkamülü psixoseksual inkişaf mərhələləri haqqında nəzəriyyənin mərhələləri ilə assosiasiya olunur, siyasi ideologiya isə kastrasion qorxunun müdafiə rasionallığının növlərindən biri kimi nəzərdən keçirilir.

Yeni siyasi anlayışların formalaşmasına psixoanaliz xüsusi töhvə vermişdir, məsələn, “qarşılıqlı zəmanət” konsepsiyası. Bu konsepsiyaya görə, konflikt iştirakçılarından heç biri digər konflikt tərəfinin hesabına məmnunluq ala bilməz və konfliktin həqiqi həlli yalnız digər insanın (sosial və ya milli qrupun) qorxu və həyəcanlarının empatik aydınlaşmasını nəzərdə tutan qarşılıqlı zəmanət şəraitində mümkündür.

Elmi biliklərin bu sahəsində bir çox hallarda subyektiv “fanatizm” şəklində reallaşan “düşmən obrazı” kimi fenomenin yaranması və onun funksionallığının özəllikləkəri ilə əlaqədar olan problemlərin analizi əhəmiyyətli rol oynayır.

Bu və bir sıra digər psixoanalitik konsepsiyalar israillilər və ərəblər arasında Kemp – Devid razılaşmasına hazırlıq zamanı uğurla sınaqdan çıxarılmışdır. ABŞ-ın bir sıra aparıcı psixiatrp və psixoanalitiklərinin iştirak etdikləri bu iş prosesində müəyyən edilmişdi ki, millətlərarası konfliktlər bir sıra hallarda “paranoyal” ssenarilər üzrə inkişaf edir, lakin onların qarşısının alınması və korreksiyası isə yalnız müasir psixoterapevtik texnikalardan məharətlə istifadə etməklə və yalnız uzunmüddətli sosial terapiya (digər “terapevtik faktorlarla”, o cümlədən iqtisadi də olmaqla) tətbiq etməklə mümkündür.

Dünyaya baxışları Z.Freydin ideyalarının güclü təsiri altında formalaşan Q.Lasuell siyasətdə qeyri-şüurinin roluna, ümumiyyətlə insanın varlığının, onun mövcudluğunun irrasional aspektlərinə xüsusu maraq göstərirdi. Və məhz onun "Psychopathology and Politics" adlı elmi əsəri sayəsində siyasət elminin sonrakı inkişafı üçün siyasətin institusional tərəfinin öyrənilməsindən davranışın analizinə tərəf çox vacib olan dönüş baş vermişdi. Amerika siyasətçilərinin şəxsiyyətlərinin analizi üçün tədqiqatçı onların tibbi kartlarından istifadə etmişdi. Bu zaman o heç də elə mövqe tutmamışdı ki, siyasətçilər də bütün insanlar kimi məhz bioqrafların marağı hədəfində olan bu və ya digər kənaraçıxmalara malik ola bilərlər.

Q.Lasuell ilk növbədə siyasət xadimlərinin əməli hərəkətlərinin gizlin, aşkarda olmayan qeyri –şüuri motivlərini axtarır və onları uşaqlıq inkişafının özəlliklərində, gələcək siyasətçinin psixoloji travmalarının səbəbi olan konfliktlərdə tapırdı. Hakimiyyət isə Q.Lassuel və onun sələfi olan A.Adlerə görə, həmin travmaları kompensasiya edən vasitədir və onun belə cazibədar olması da bununla izah olunur.

Müxtəlif siyasi davranış üslublarını tədqiq edən Q.Lassuel belə bir hipotez irəli sürmüşdü ki, nitq üslubu, şəxsi münasibətlər üslubu və liderlərin digər özəllikləri ümumi şəxsi xüsusiyyətlərlə əlaqədardır. Beləliklə, o üç tip siyasətçi seçib ayırmış: ”təşviqatçı”, “inzibatçı” və “nəzəriyyəçi” və bu tipik əlamətlərin konkret daşıyıcılarını təsvir etmişdir. Məsələn, tipik təşviqatçı belə görünüşə malikdir. Bu, kütləvi çıxışlara qarşısı alınmaz meylliyi olan bir insandır. O, əqidəsinə görə sosialistdir. Təsvir olunan siyasətçi tipinin bu ideoloqiyaya tərəfdarlığını onun sırf ailə vəziyyəti ilə izah edir, konkret olaraq onun öz qardaşına qarşı hiss etdiyi qibtə hissi ilə izah edir. Belə hisslər adətən cəmiyyət tərəfindən yaxşı qarşılanmadığından çox səylə gizlədilir, lakin gizlin formada olan qibtə hissi də ona əzab verməkdə davam edirdi, o özünü günahkar hiss edirdi və yaşadığı günah hissi gələcəkdə bərabərlik və qardaşlıq ideyalarının sosialistik interpretasiyasına tərəfdaşlığa transformasiya edir.

Psixoanaliz siyasətin və siyasi psixologiyanın öyrənilməsinə çox vacib təsir göstərmişdir. Psixoanalizin bir sıra müddəaları siyasi davranışın motivasiyalarının və individ üçün direktiv göstərişlərin sonrakı tədqiqatları üçün, müharibə və sülh məsələlərinin, aqressiya və milli xarakterin xüsusiyyətlərinin öyrənilməsinə əsas olmuşdur. Psixoanalitik metodika Q.Olport tərəfindən irqi və etnik mövhümatların öyrənilməsində istifadə edilmişdir. T.Adornonun psixoanalitik tədqiqatları faşizm və totalitarizmin psixoanalitik əsaslarının işıqlandırılmasına yardımçı olmuşdur.

Ədəbiyyat:

1. В.В. Козлов, В.В.Новиков, Е.В.Гришин Политическая психология. М.: 2010, с. .240

2.Фрейд З. Очерки по психологии сексуальности, М.: Попурри, 1997, 480 с.

3. Фрейд З. Психологические этюды, Минск: 2001, 608 с.

Rezüme

Psixoanaliz siyasətin və siyasi psixologiyanın öyrənilməsinə çox vacib təsir göstərmişdir. Psixoanalizin bir sıra müddəaları siyasi davranışın motivasiyalarının və individ üçün direktiv göstərişlərin sonrakı tədqiqatları üçün, müharibə və sülh məsələlərinin, aqressiya və milli xarakterin xüsusiyyətlərinin öyrənilməsinə əsas olmuşdur.

РЕЗЮМЕ

В статье показано влияние психоанализа на политические процессы. Ряд положений психоанализа стали определяющими для национального характера. Психоанализ оказал большое влияние на формирование некоторых понятий в политике.

SUMMARY

The article shows the influence of psychoanalysis on political processes. Several provisions of psychoanalysis were decisive for the national character. Formation of certain concepts in politics had a great influence of psychoanalysis.