Sosial və humanitar elmlərin müasir problemləri. Elmi əcərlər toplusu. №13 2014

ТИПОЛОГИЯ ЖЕНЩИН, УБИВШИХ СВОИХ НОВОРОЖДЕННЫЙ ДЕТЕЙ
Доц. Самандарова Айдан Фирудин к., кафедра психологии,

Бакинский государственный университет

Açar sözlər: neonatisid, infantisid, uşaq qətlinin psixoloji mexanizmi, hüquqazidd davranışın motivasiyası, qadın cinayətkarların tipologiyası, zorakı qadın cinayətkarlığı.

Ключевые слова: неонатицид, инфатицид, психологический механизм дето­убийства, мотивация преступного поведения, типология женщин-прес­туп­ниц, женс­кая насильственная преступность.

Keywords: neonatitsid, the psychological mechanism of infanticide, the motivation of criminal behavior, the typology of female criminals, female violent crime.

В структуре женских насильственных преступлений заметное место занимают детоубийства [4, с. 18]. В ходе расследования данных прес­туп­ле­ний, изучения их механизмов и личности преступниц необходимо учитывать особенности женской психологии (восприятия, памяти, акцен­туа­ций харак­тера и т. д.), а также физ­иологии (особенные периоды в жизни женщины, нап­ример беременность, роды), оказывающие непосредственное влияние на выбор способа преступления [3, c. 5].

В клинико-психологических исследованиях женщин, совершивших убийство своих новорожденных детей большое внимание уделяется мотивации этого вида преступлений. Как показано в работах К.Нидермайера, Е.Ланге и У.Шумана, среди детоубийц преобладают женщины, у которых отсутствуют признаки какого-либо психического расстройства.

Дж.Бейкер на основании обследования 286 психически больных женщин-детоубийц описал альтруистическую мотивацию агресасивных Дей­ст­вий у депрес­сивных матерей. Б.С.Маньковский выделил такие мотивы детоубийства как стыд перед окружающими(при внебрачной беременности) и материальная нужда [2, с.254]. А.О.Эдельштейн наряду с психическими заболе­ва­ния­ми большое значе­ние придавал аффекту растерянности во время родов, а также страху стыда.

В.Тутер и Г.Глотцер обнаружили у женщин, совершивших убийство ребенка, холод­ные отношения с одним или обоими собственными родителя­ми, несчаст­ли­вые браки, тревогу за свою жизнь и ощущение субъективной неспо­собности вырас­тить детей.

Психологический механизм, определяющий криминальную агрессию, направ­ленную на новорожденного ребенка схож с тем, который обус­лов­ливает преступ­ления, совершенные в состоянии кумулятивного аф­фек­та. Убийство матерью своего новорожденного ребенка чаще является следс­твием кумуляции напряжен­ности в структуре внутриличностного кон­флик­та в психотравмирующих условиях. Личностный конфликт в форме неже­ланной беременности подробно и разносто­ронне описан в работах В.И.Брутмана.

В этих работах выделены психологические особенности пере­жи­вания нежеланной беременности с такими крайними варианта­ми, как «атиофориог­нозия»- с вытеснением отрицательных переживаний и эйфо­ри­чес­ким фоном настроения и как «гиперпатия»-с негативным фоном настро­ения и поисками путей плодоизгнания. В большинстве случаев фор­мируется амбива­лентные эмоциональные переживания будущих матерей, что под­тверж­дается и данными экспертной практики: вытеснение интра­цеп­тивной сигнализации о беремен­ности сочетается с попытками избавления от плода, при этом своеобразная анозогнозия на собственную беременность у обви­няе­мых в убийстве новорож­денного превалирует, определяя пассивность и социаль­ную изоляцию беременных жен­щин [1, c.69].

Глубокий личностный конфликт между желанием родить ребенка и требо­ваниями окружающих избавиться от ребенка, а чаще - между желанием родить и собственными референтными представлениями о греховности, недо­пус­ти­мости внебрачного материнства обусловливает кумуляцию эмоц­ио­нального нап­ряжения. У таких женщин формирование психоло­ги­ческих защитных механиз­мов сочетается с попыками совладающего (копинг) пове­дения, которые оказы­ваются неэффек­тивными, главным образом из-за объек­тивного стечения обстоя­тельства. Это в свою очередь, оказывается допо­л­нительными фрустрациями, что обус­ловливает усугуб­ление внутрен­не­го конфликта и дальнейший рост эмоцио­наль­ной напряжен­ности. В сос­тоянии выраженной эмоциональной напря­жен­­ности пове­дение матери при родах определяется аффективной мотива­цией, это снижает ее возмо­жность адекватно оценивать окружающее и свои дейст­вия.

Обвиняемые, совершающие преступления по этому психологическому меха­низму, чаще всего женщины от 18 до 30 лет, забеременевшие вне брака или в резуль­тате изнасилования.

Женщины совершившие убийство новорожденного ребенка вне состо­яния эмо­циональной напряженности, вызванного психотравмирующей ситуа­цией, и не обнаруживающие признаков какого-либо психического расстрой­ст­ва, совершают преступление целенаправленно, при отсутствии каких-либо нарушений осознания своих действий. В мотивации убийства всегда можно проследить звено осознан­ного принятия решения, которое часто формиру­ется задолго до родов. Мотивы преступления обычно сводятся к реально-быто­вым причинам-материаль­ным затру­дне­ниям, нежеланию иметь ребенка вне брака и т.д. Прак­тически всегда такие женщины прила­гают усилия для сокрытия преступления [4, с.72] .

Анализ личности психически здоровых матерей-детоубийц показывает, что они часто росли в неполных семьях или конфликтовали с родителями, рано начи­нали половую жизнь, имели небрачных детей, неоднократно выхо­дили замуж. В некоторых случаях они в подростковом возрасте становились жертвой изна­си­лования.

П.Скотт на основании анализа источников агрессивного побуждения выделил 5 типов детоубийства:

1) Убийство матерью нежеланного ребенка;

2) Альтруистическое убийство;

3) Убийство, обусловленное психическими расстройствами психотич­ес­ко­го уровня;

4) Убийство как результат смещенной агрессии;

5) Убийство вследствие агрессии, обусловленной поведением ребенка.

П.Д.Орбан исследовав 89 осужденных женщин, обвиняемых в убийстве своих детей, предложил разделить их на 6 групп [5, с.280]:

1) Избивающие матери. Убийство представляло собой внезапный, импуль­сивный акт жестокости и насилия во время вспышки плохого нас­троения, а немедленный стимул к агрессии провоцировался поведением ре­бен­ка. Психические расстройства в этой группе прелставлены личностной пато­логией, реактивными депрессиями, низким интеллектом, однако влияние этих факторов было незна­чи­тельным, большую роль играли социлаьные проб­лемы и психологические стрессы, личный криминальный анамнез.

2) Психические больные. Психические расстройства включали острые реактивные депрессии, сопровождающиеся суицидальной попыткой, лич­нос­т­ные расстройства с выраженной депрессивной симптоматикой, но­золо­гически различ­ные психотические расстройства.

3) Матери, совершившие убийство новорожденного. У них редко выя­вля­лись психические расстройства, они были значительно моложе жен­щин других групп, одиноки или разведены, скрывали свою внебрачную беремен­ность и убивали детей почти сразу же после родов. Обычно убийство они совершали непреднамеренно. Степень диссоциации и отрицания бере­мен­ности времена­ми достигала выраженного истерического защитного меха­низма.

4) Мстящие матери. Агрессия была направлена на мужа и перено­си­лась на ребенка. Выявлялись тяжелые личностные расстройства, сопрова­ж­дав­шиеся агрессивным или импульсивным поведением, в анамнезе были частые суици­даль­ные попытки и стационирования в психиатрические кли­ники.

5) Женщины, убивающие нежеланных детей. Они отличались импуль­сив­ным антисоциальным поведением, криминальным прошлым, упот­реб­ляли нарко­ти­­ки, убивали детей путем активной, продуманной, пред­на­меренной агрес­сии. Либо это были пассивные, незрелые личности, раз­веден­ные с мужь­ями и «осаждаемые» социальными проблемами. Они уби­вали детей путем небреж­ного отношения (например, голодом).

6) Матери, совершающие убийство из милосердия. В этих редких слу­ча­ях инструментальная агрессия была обусловленя реальными стра­да­ния­ми жерт­вы.

Следует отметить, что типология детоубийц является в любом случае доста­точ­но условной. В каждом виновном можно найти в той или иной мере выражен­ные черты определенного типа с преобладанием некоторых свойств. Основная цель типологии состоит в попытке описать и объяснить харак­тер­ные для того или иного типа личности способы убийств, причины подобных действий, так как на всех стадиях работы с такими лицами необходимость учета особенностей мотива­ционно-причинной сферы очевидна.

В связи с тем, что в большинстве случаев детоубийства совершаются незамужними женщинами, сам факт беременности может быть для неко­торых неожиданным, странным, выходящим из привычной колеи. Ребенок воспри­нимается такой женщиной как нечто враждебное, вносит полную сумятицу, изменяющую всю ее жизнь. У нее накапливаются отрицательные эмоции, посто­ян­но мучают вопросы о будущем. С этого момента у женщины образуется крайне нега­тивное отношение к плоду, который воспринимается как источник бед и несчастий. Поэтому она стремится уничтожить объект, требующий от нее жертв и прино­сящий страдания. Она не хотела беременности, из-за которой у нее должен измениться весь уклад жизни. В связи с этим весь запас гнева и ненависти направ­ляется против беспомощ­ного, беззащитного существа – против еще не рож­ден­ного ребенка. Умение женщин принимать решение и способность делать пра­вильный выбор в сложных жизненных обстоятельствах – реальная возможность предотвра­ще­ния подобных преступлений.
ЛИТЕРАТУРА

1. Дмитриева Т.Б.. Иммерман К.Л., Качаева М.А., Ромасенко Л.В. Криминальная агрессия женщин с психическими расстройствами. М., 2003.

2. Маньковский Б.С. Детоубийство // Убийство и убийцы. М., 1982, с 249,-272

3. Кирюшина, Л. Ю. Личность женщины в механизме преступления и ее значение для криминалистической методики расследования преступлений отдельного вида : дис. ... канд. юрид. наук:12.00.09 / Л. Ю. Кирюшина. – Барнаул, 2007. – 240 c.

4. Сафуанов Ф.С. Психология криминальной агрессии. М., 2003

5. Эдельштейн А.О. К психопатологии детоубийства // Убийство и убийцы. М., 1982. с 273-282.

<sub>YENİ DÜNYAYA GƏLMİŞ KÖRPƏLƏRİNİ QƏTLƏ YETİRMİŞ QADINLARIN TİPOLOGİYASI

Хülasə
Bu məqalədə yeni dünyaya gəlmiş övladını qətlə yetiən qadınların davranış motivi, psixoloji xüsusiyyətləri və tipologiyası nəzərdən keçirilir. Qadınların bu hüquqazidd davranışının motivasiyasında psixi travma vuran şəraitin rolu xüsusi vurğulanır.</sub>
TYPES OF WOMEN WHO KİLLED THEİR NEWBORN BABİES

Summary

The article considers the motivation and psychological characteristics of infanticide. The special attention is paid to the psycho-traumatic situation and its role in the motivation of women’s criminal misbehavior.

YENİYETMƏLİK DÖVRÜNDƏ MEYDANA ÇIXAN AQRESSİVLİYİN TƏZAHÜR XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Vəliyeva Y.Ə., baş müəllim, İsmayıllı N.F.,

Psixologiya kafedrası, Bakı Dövlət Universiteti

Açar sözlər: yeniyetmə, identifikasiya, aqressiya, miflər, həyəcanlanma, emosiya, motivasiya, motiv, tələb, vəziyyət.

Key worlds: teenager, identification, aggressive, myths, excitation, emotion, motivation, motive, demand, situation.

Ключевые слова: подросток, идентификация, агрессия, мифы, возбуждение, эмоции, мотивация, мотивы, спрос, ситуация.
Müasir dövrdə yeniyetmələrdə aqressiv davranışın öyrənilməsi məsələsi aktuallıq kəsb edən mövzulardan biridir. Statistika göstərir ki, müasir dövrdə xüsusilə yeniyetmələr arasında zorakıllıq və cinayətkarlıq halları geniş yayılmışdır. Çünki yeniyetməlik yaş dövrü ən çətin və böhranlı dövr olduğu üçün ətrafdakıların ən adi səhvi belə cəmiyyət üçün sağlam düşüncəli insan itkisinə gətirib çıxara bilər.

Aqressiv davranışın xarakteri daha çox insanın yaş xüsusiyyətləri ilə müəy­yənləşir. Hər yaş dövrü spesifik inkişaf situasiyasına malikdir və şəxsiyyətə müəyyən tələblər verir. Xüsusilə də, yeniyetməlik yaş dövrü kəskin dəyişiklik­lərlə xarakterizə olunur. Yeniyetmədə şəxsiyyət inkişaf etdikcə mürəkkəb hadisələr, əxlaqi dəyərlər, özünə münasibət, insanlara münasibət və s. haqqında yeni sosial təsəvvürlər əmələ gəlməyə başlayır.

Yeniyetməlik dövründə şəxsiyyətin strukturunda nəzərə çarpan əsaslı dəyişikliklərdən biri yeniyetmədə yaşlılıq hissinin meydana gəlməsidir. Yeniyet­mədə yaşlılıq hissinin meydana gəlməsi onun yaşlılarla olan münasibətində də müəyyən dəyişikliklərin təzahürünə səbəb olur. [3, s.158]

Yeniyetmə yaş dövründə aqressiv davranışın spesifik xüsusiyyəti böyüklərin nüfuzunun dağıdılması fonunda öz həmyaşıdlar qrupundan asılılığıdır. Bu yaş dövründə aqressiv davranmaq adətən “güclü olmaq və ya güclü görünmək” deməkdir. Hər bir yeniyetmə qruplarında lider tərəfindən müdafiə edilən ritual və miflər vardır. Məsələn, qrup üzvlərinə yeni gələn şəxsin tanış edilməsi (və ya yeni gələnlərin sınanılması) ritualı. İnsanı dəhşətə gətirən qrupun geyimi (yeniyetmə modasında) ritual xarakter daşıyır.

Rituallar yeniyetməyə qrupa aid olma hissi və təhlükəsizlik duyğusu bəxş edir, miflər isə onun həyat fəaliyyətinin ideya əsasına çevrilir. Miflər qrup tərəfin­dən onun qrupdaxili və xarici aqressiyasına bəraət qazandırmaq üçün geniş istifadə olunur. Beləcə, məsələn “qrupun üzvü olmayanlara” qarşı zorakılığın istənilən təzahürünə- “onlar satqınlardır. biz özümüzküləri qorumalıyıq. biz hər kəsi bizə hörmət etməyə məcbur etməliyik” kimi inandırma tipləri vasitəsilə bəraət qazandırılır. Qrup miflərində ilahiləşdirilmiş zorakılıq yeniyetmələrdə güclərinin təsdiqi, qəhrəmanlıq və qrupa sadiqlik kimi yaşanır. Eyni zamanda müxtəlif hallarda aqressiv davranışın təşəbbüskarları müxtəlif yeniyetmə-autsayderlər, müxtəlif səbəblərdən uyğunlaşmışlar və aqressiyanın köməyilə özünü təsdiqetmə cəhdləri edənlər ola bilər.

Yeniyetməlik yaş dövrünün əsas fərqləndirici cəhəti yeniyetmənin özünü­dərk sferasında fundamental dəyişikliklərdir. Bu yaş dövründə yeniyetmələ­rin “Mən konsepsiyası” formalaşır. Refleksiya inkişaf edir, onun köməyilə yeni­yetmə özünü tanımağa öz imkanlarını xüsusiyyətlərini görməyə çalışır öz hərəkətlərinə qarşı cavabdehlik daşıdığını dərk edir, öz rəftarını və başqalarının rəftarını qiymətləndirir, insanları bir-birindən fərqləndirən cəhətlərə diqqət yetirir və onları təhlil edir.

Yeniyetmələrdə özünüqiymətləndirmə sabit deyil. Bu onunla izah edilir ki, məhz bu mərhələdə fraqmentli və kifayət qədər adekvat olmayan davranışdan nisbətən tamamlanmış “Mən konsepsiyasına” keçid müşahidə olunur.

Müxtəlif tədqiqatlarda yeniyetmələrin özünüdərkinin tərkibində əsas əxlaqi keyfiyyətlərin - xeyirxahlıq, ədalətlilik, düzgünlük - ön plana çıxdığı qeyd edilir. [3, s 153-154]

Yeniyetməlik dövründə həmyaşıdlar arasında özünütəsdiqetmə, böyüklərə qarşı qəti etiraz, güclü emosiya və həyəcanlanma əlamətləri açıq görünür. İnkişafın bu mərhələsi çox sürətlə gedir. Yeniyetmənin başlıca xüsusiyyəti şəxsiyyətin qeyri-sabitliyidir.

Həyəcanlı anlarda aqressivlik, qəddarlıq, yüksək narahatçılıq yeniyetm­lə­rin bəzi davranışlarında, kollektivdaxili kortəbii ünsiyyətlərində, adətən sabit xarakterə malikdir.

Yeniyetmələr təkcə həmyaşıdları arasında deyil, həm də böyüklər arasında müəyyən sosial rol oynamağa çalışırlar. Yeniyetmədə yaşlılıq hissinin meydana gəlməsi onun yaşlılıarla olan münasibətlərində müəyyən dəyişikliyin və onlara qarşı aqressiyanın təzahürünə səbəb olur. Yeniyetmələrin şəxsi xarak­teristikasında aqressivlik əsasən onları başa düşməyən yaşlılara qarşı qəti etiraz kimi formalaşır. Yeniyetmələrin aqressiv davranışlarının mahiyyətini ən yaxşı halda onların motivasiyasının təhlili açır. Bu motivasiyada qəzəb, qorxu, qisas, düşmənçilik və s. neqativ xarakterli hiss və emosiyalar əsas rol oynayır.

Yeniyetmələrin aqressiv davranışının psixoloji xüsusiyyətləri bir çox tədqi­qat­çılar tərəfindən geniş şəkildə öyrənilmişdir. Burada yeniyetmələrin anomallıq, əxlaqsızlıq, ibtidai tələbatlara üstünlük vermə, vaxtı ürəyi istədiyi kimi keçirmək, münasibət və dəyərlərin dəyişdirilməsi sabit xüsusiyyətləri əks olunur. Eqoistlik, yolagetməzlik, başqalarının yaşantılarına laqeydlik, nüfuzun olmaması kimi tipik xüsusiyyətlər bu yeniyetmələr üçün xarakterikdir. Onlar hədsiz eqoist, utanmaz, qəzəbli, tez özündən çıxan, kobud və dalaşqan olurlar. Onların davranışında fiziki aqressivlik üstünlük təşkil edir.

Bununla yanaşı yeniyetmələr üçün dəyişmiş dəyər və tələbatlar xarak­te­rikdir. Onlar daha çox fərdiyyətçidilər, az və ya çox dərəcədə geniş maraq dairəsinə malikdirlər, özlərindən kiçikləri və zəifləri sıxışdırmaq hesabına həmişə yuxarılarda yer tutmağa can atırlar. İmpulsivlik, əhvalın tez dəyiş­məsi, yalançılıq, tez hirslənmə onlar üçün xarakterikdir. Yoldaşlıq haq­qın­da təhrif olunmuş təsəvvürləri olur. Kiminsə əzab çəkməyi onlara həzz verir. Situasiyadan asılı olaraq onlara qarşı çıxanlara və özlərindən zəiflərə güc tətbiq etməyə çalışırlar.

Bu cür yeniyetmələri dəyişmiş dəyərlər, pozitiv tələbatlar, münasibət və baxışlar arasındakı konfiliktlər xarakterizə edir. Onlar müəyyən situasiyalarda rola girirlər, yalançılığa əl atırlar və birtərəfli maraqları ilə fərqlənirlər. Bu tip yeniyetmələr süstlük edirlər və nailiyyətə, müvəffəqiyyətə can atmırlar. Onların davranışında dolayı və verbal aqressiya üstünlük təşkil edir. Bir qrup yeniyetmələr zəif dəyişən tələbatları ilə fərqlənirlər, onlarda müəyyən maraqlar olmur və son dərəcə ünsiyyət dəyərləri məhduddur. Onlar iradəsizdirlər hər şeydən şübhələnirlər və güclü insanların qabağında yaltaqlanırlar.

Belə yeni­yetmələr üçün qorxaqlıq və qisasçılıq xarakterikdir. Onların davranışlarında neqativizm və verbal aqressiya üstünlük təşkil edir. Araşdırmalar göstərir ki, yeniyetmələrdə konfiliktlər haqqında desturiktiv təsəvvürlərin formalaşmasında aqressiya xüsusi yer tutur. Yeniyetmənin şəxsiyyəti öz-özünə deyil, ətraf mühitin təsirilə formalaşır. Ailədə olan münasibətlər, valideynlər və uşaqlar arasında olan yaxınlıq, qardaş və bacı münasibətlərinin xarakteri, ailəyə rəhbərlik tərzi və s. hallar da yeniyetmələrdə aqressivliyin formalaşmasını şərtləndirən əsas amillərdən biridir.

Qeyd etmək lazımdır ki, yeniyetmələrin aqressiv reaksiyalarının əsas səbəblərindən biri də qarşılıqlı münasibətlərdə pozulan rol gözləmləridir. Bu da yeniyetmələrin yoldaşlıq haqqında təsəvvürləri ilə bağlıdır. Yeniyetmələrin yoldaşlığı tədricən seçici istiqamətdə inkişaf edir. Bu yaşda yoldaşa sadiq qalmaq, düzgünlük və doğruluq, bərabərlik, qarşılıqlı münasibət kimi keyfiyyətlər ön plana keçir. Eyni zamanda yeniyetmə həmyaşıdlarının rəy və qiymətləri ilə razılaşır tədricən özünü dərk edir. Əks təqdirdə isə özünə qeyri-adekvat həddən artıq yüksək qiymət verən yeniyetmə gözdən düşür, yoldaşlıq kodeksinin etik məzmununu dərk edə bilmir və nəticədə qarşılıqlı müna­sibətlər pozulur. [3, s.159].

Yeniyetmə aqressiyasının səbəbinin araşdırılması müxtəlif istiqamətlərdə aparılır. Bəzi tədqiqatçılar yeniyetmələrdə aqressivliyin səbəbinini fizioloji dəyişikliklərdə görür. Cinsi yetişkənlik dövründə endokrin vəzlərdə olan dəyişikliklər nəticəsində yeniyetmənin davranışında emosianal reaksiyalar üstünlük təşkil edir. Həqiqətən də, cinsi yetişkənlik dövründə qanda testes­teronun səviyyəsi aqressiv davranışı korrelyasiya edir. Əgər qanda testes­tronun miqdarı yuxarıdırsa, səbirsizlik, əsəbilik, aqressivlik müşahidə olunur. Lakin bu yanaşmadan çıxış edərək yeniyetmənin davranışındakı bütün neqativ halların və aqressiv davranışların səbəbini izah edə bilmərik.

Yeniyetmələrdə aqressiyanın təzahürü həm də situativ ola bilər. Məsələn, başqalarının yeniyetməyə verdiyi qiymət, qisas almaq və ya nəyin isə qarşı­lığını vermək arzusu.

Qeyd edim ki, yeniyetməlik yaş dövrlərindən biri olsa da, bir sıra xüsu­siy­yətləri ilə həm əvvəlki, həm də sonrakı yaş dövrlərindən fərqlənir. Bu dövr həm yeniyetmələr, həm də valideynlər üçün çətin dövr hesab edilir. Bu dövrdə yeniyetmələr aqressiv davranışa daha çox meyilli olurlar. Beləliklə, yeniyetməlik dövründə aqressivliyin yaranmasında bioloji, sosial və psixoloji amillər başlıca rol oynayır.

Başqalarının gözünün qabağında alçaldılmaq bəlkə də, hər bir insanın həyatında heç olmasa bir dəfə baş verən bir situasiyadır. Hər bir insan öz şəxsi təcrübəsindən də çıxış edərək qeyd edə bilər ki, bu zaman onları alçaldan şəxsin hərəkəti başqalarının yanında ifadə olunduğuna görə onlara daha çox təsir göstərir və öz ləyaqətlərini qorumaq üçün verbal və ya fiziki hücum edirlər.

Aqressiya insan cəmiyyətindən kənarda deyil, onunla birlikdə mövcüd­dür. Məhz şəxsiyyətlərarası qarşılıqlı təsirin müxtəlif aspektləri onun yaranmasına səbəb olur və onun forma istiqamətini müəyyənləşdirir.
İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT SİYAHISI
1.Bayramov Ə.S.Əlizadə. Ə.Ə Sosial psixologiya. Bakı: Çinar çap, 2002, 602 s.

2. İsmayılov N, İsmayılov F. Tibbi psixologiya və psixoterapiya, Bakı: 2008, 415s.

3. Vəliyev M., Mustafayev A. İnkişaf və yaş psixologiyası. Bakı: Elm 2013, 297 s.

4. Vəliyeva Y.Ə., Əhmədova E.Ə. Aqressiv davranışın tədqiqi istiqamətləri // ”Psixologiya jurnalı” , 2009, N 13

5. Şəfiyeva E.İ Anomal inkişafın psixologiyası, Bakı: 2012 400 s.

6. Şəfiyeva E. İ. Yeniyetmələrdə aqressiv davranış və sui-qəsd, // “Psixologiya” jurnalı,2000, N 1-2.

7. Cücəloğlu E. İnsan və davranışı İstanbul: Remzi kitap evi , 2007, 591s.

8. Kayaoğlu A., Gökdağ R., Kırel Ç. Sosial psikoloji. Anadolu Üniversitesi: 2011, 154s.

9. Бандура А.,Уолтерс Р.Подростковая агрессия. М.: 2000, 520 с.
Abstract

Aggression is one of the social psycological problems of our modern era. Occurance of aggressive behavior of teenagers is reflected in this article. Such an example formation of sense of getting older it shown in the research that it caused some changes in their relations with old people. The essence of the aggressive behaviors of teenagers is best explained wiht their motivation aspects. Negative senses and emotions such as anger fear sense of revenge and hostility plays a main role in this motivation.

Абстракт

Агрессия является одной из социальных психологических проблем нашего современной эпохи. В данной статье. Рассматриваются проблемы сущности агрессивного поведения подростков. Исследования показали, что агрессия вызывает некоторые изменения в их отношениях со старшими людьми Суть агрессивного поведения подростков лучше всего объясняется в их аспектах мотивации. Негативные чувства и эмоции, такие, как гнев, страх чувство мести и вражды играют главную роль в этой мотивации.

SOSİAL PEDAQOGİKA
ŞƏXSIYYƏTIN INKIŞAFINDA MÜHITIN ROLU
Məmmədova Tünzalə Ramazan qızı,

Bakı Dövlət Universiteti,Sosial elmlər və Psixologiya

Fakültəsinin Sosial pedaqogika üzrə magistrantı
Açar sözlər: Şəxsiyyət,mühit,şəxsiyyətin inkişafı,sosial mühitin təsiri

Ключевые слова: личность, среда, развитие личности, влияние социальная среды

Key words: personality,environment, personality’s development, the effect of environment.
Günümüzdə dünya miqyasında iqtisadiyyatda, siyasətdə, dində, ailədə, təhsildə, qisacası bir cox sahədə ciddi böhranlar yaşanmaqdadır.Şübhəsiz bu böhranlar insan qaynaqlıdır. İnsan digər canlılardan fərqli olaraq, illər alan uzun bir təhsil nəticəsində həyatda təsirli və rol sahibi bir fərd olaraq yer ala bilir. Hər sahədə böhranlar yaşandığına görə,insana verilən təhsildə ciddi yalnışlıqlar və eksikliklər mövcuddur. Bilindiyi kimi, təhsil; ailə, ən geniş mənası ilə mühit və məktəb üçlüsünün əsəridir. İnsan aldığı təhsil nəticəsində bir şəxsiyyətə sahib olur və həyatda o şəxsiyyətlə rolunu oynayır. Vəziyət belə olduqda insan şəxsiyyətinin necə formalaşdığı, hansı mərhələlərdən keçdiyi, hansı mövzuların daha cox təsirli olduğu kimi məsələlərin lupa altına alınması lazım gəlir.

Şəxsiyyət dedikdə, sosial keyfiyyətlərə,mənlik hissinə malik olan şüurlu və fəal fərd başa düşülür. Şüurluluq və fəallıq şəxsiyyətin əsas atributlarını təşkil edir. Şəxsiyyətin inkişafı dedikdə, insanın müəyyən keyfiyyətlərə (zehni, psixi, mənəvi və.s) yiyələnməsi və özünü təkmilləşdirməsi başa düşülür. Şəxsiyyət birdən-birə inkişaf edib formalaşmır; o, müəyyən səviyyələrdən keçir (aşağı, orta, yüksək, ideal səviyyə). Psixoloqlar 3-5 yaşlı uşaqların da şəxsiyyətin müəyyən keyfiyyətlərinə malik olduqlarını qeyd edirlər.

Şəxsiyyətin inkişafının cox mühüm göstəricisi onun əxlaqi yetkinlik dərəcəsidir.Hələ insan uşaq ikən insan “yaxsı” və “pisin”nə olduğunu anlamağa başlayır. Bu prosesdə əvvəlcə şəxsi fəalliq üstün yer tutsa da, bir müddət keçdikdən sonra onda başqalarının bəyəndiyi əməllərə, təriflənən hərəkətlərə meyl güclənir. Yetkinləşdikdən sonra şəxsiyyətdə mənəvi borc anlayışı formalaşır. Bu onun öz davranışının cəmiyyət tərəfindən qəbul olunmuş əxlaqi normalar və qaydalar ilə uyğunlaşdırılmasında ifadə olunur. Borcun başa düşülərək edilməsi şərəf anlayışını,özünə hörmət hissini əmələ gətirir.

Beləliklə, şəxsiyyət inkişaf etdikcə o, öz davranışının və daxili aləminin subyekti kimi çıxış edir.Bu proses birdən birə baş vermir, öz inkişafında müəyyən mərhələlərdən keçir.

İnsan şəxsiyyətinə müxtəlif dərəcələrdə bərabər zamanda təsir edən amillər ayırd edilir: irsiyyət, mühit, və iradə.

Bu amillərdən birincisi olan irsiyyət inkişaf edib yetkinləşərkən , temperament, xarakter, xasiyyət, eqo(mənlik) və fərdiyyət təbii olaraq inşa edilir. İrsiyyətin ünsürləri içərisində ruh,ağıl, qəlb,nəfs, vicdan, iradə, şüuraltı, şüur, duyğular, istəklər, vərdişlər, bağlılıqlar yer alır. İnsan təbiətində yaxşılıq, gözəllik, ədalətlə yanaşı, pislik, zülm, öfkə, kin, nifrət, həsəd, paxıllığ kimi mənfi duyğularda mövcuddur.

İnsana təsir edən ikinci amil içində doğulduğu sosial-iqtisadi və mədəni sistemi təyin edən mühitdir. Zamanın ruhunu əks etdirən sosial-iqtisadi və mədəni ünsürlər, şüuraltının, xarakterin və eqonun inkişafına birbaşa təsir edir.

İnkişaf prosesində şəxsiyyət xarici şərait ilə münasibətlərində öz yerini düzgün müəyyənləşdirməyi bacarır. Bu halda şəxsiyyətin yüksək şüurluluğu, onun həyat yolunun təşkili, tənzimetmə, bütövlüyünü təminetmə funksiyaları yerinə yetirilir. Şəxsiyyət öz həyatının subyektidir, yəni həyat dinamikasının mənbəyi və hərəkətverici qüvvəsidir. İnkişafetmiş şəxsiyyətin mühüm bir xüsusiyyəti odur ki, o həyatda qarşıya çıxan problemləri həll etməyi bacarır. Bu isə çox mühümdür. Çünki insan həyatı daim müəyyən problemlərlə bağlıdır.

İnsan şəxsiyyətinin inkişafında ən önəmli və təsirli ünsür isə iradədir. Bir başqa ifadəylə, iradi və şüurlu seçim və qərarlarıdır. Çünki insan hər an şüursuz və şüurlu, avtomatik və iradi olaraq secim edən və qərarverən dinamik bir varlıqdır.

İnsan şəxsiyyətinin inkişafında mühitin roluna nəzər yetirək.

Mühit anlayışı məzmunca geniş olub, insana təsir göstərən xarici amillər sistemini –insanın həyat və fəaliyyəti üçün zəruri olan təbii və ictimai şəraiti əhatə edir.

Aparılan bütün tədqiqatlarda şəxsiyyətin, millətin, xalqın formalaşmasında mühitin, etnogenin və tərbiyənin rolu göstərilmişdir. Q.Lebon, Z.Freyd və başqalarının fikrincə irsiyyət əsas, aparıcı təsir və əhəmiyyətə, mühit və tərbiyə isə ötəri, keçici, ikinci dərəcəli rola malikdir.V.Bexterev, Q.Tard, E.Stouns və digərləri isə mühitin həlledici rol oynadığı fikrini ön plana çəkirlər. İnsan yalnız cəmiyyətdə təbiətin ona bəxş etdiyi mövqeyi tuta bilər. Sivilizasiya olmasaydi, o, ən miskin,ən düşüncəsiz heyvandan fərqlənməzdi.

Mühit insanı, əlbəttə, fiziki və mənəvi cəhətdən dəyişdirir.Bütün bunlar isə tərbiyə ilə birgə insanin həyat tərzindən asılı olaraq az təsir gücünə malikdir.Mühit o zaman real təsir gücünə malik olur ki,irsiyyətin təsiri uzun müddət eyni istiqamətli olsun.

Qustav Lebonun şəxsiyyətin həyat tərzinin, ictimai quruluşun ,yəni mühitin təsirini azaltmağa çalışan fikirləri ilə tamamilə razilaşmaq qeyri-mümkündür.

Gəldiyi nəticələr barədə Lebon yazır:” Xalqin taleyini dirilər yox, ölmüş nəsillər həll edir”.

“Bizim bütün həqiqi və ya saxta fikir və biliklərimiz, pis və ya yaxşı arzu və hisslərimizin hamısı öz mənbəyini təcrübədən götürür” deyən Mixaylovski mühitin insana təsirini qeyd şərtsiz qəbul edir.

“Mənə ictimai mənşəyini de,deyimki sənin əşya,hadisələrə münasibətin necədir” fikrini əsaslandırarkən irsiyyətin rolunu qəbul edir. Lakin bütün hallarda o, mühit və irsiyyəti bir-birindən ayırmır.

Kütlə və şəxsiyyətdən bəhs edən Mixaylovski göstərirki, tənha insan və kütlə icərisində insan bir-birindən tamamilə fərqlənən varlıqdır.

Mühit dedikdə,həm təbii-coğrafi,həm də sosial mühit başa düşülür. Təbii-coğrafi mühitə insanı əhatə edən atmosfer, biosfer, hidrosfer, habelə müxtəlif növ fiziki amillər, istilik, maqnit, kosmik təsirlər daxildir. İnsanın fiziki, əqli, estetik inkişafında hava, günəşi, su, iqlim, relyef, bioloji ritm təsirsiz qalmır. Dağ yerlerində, eləcə də şəhər mühitində böyüyən insanlarla, aran və kənd yerlərində yaşayanlar arasında müəyyən fərqlər (məs., fiziki, cinsi, estetik, sosial yetkinlik baxımından) vardır. Kosmik amillər də canlılara, o cümlədən insana təsirsiz qalmır. Belə təsiri öyrənən elm sahələri də vardır (heliobiologiya, astropsixologiya və b.). Hazırda insanlarda astroloji təqvimlərə, ulduz fallarına müəyyən maraq yaranmışdır. Eyni bürcdən olan adamlarda ümumi cəhətlər, keyfiyyətlər müşahidə olunur.

Mühit insana müsbət və ya mənfi təsir göstərə bilər.İnsanlar üçün yaradılan əlverişli mənzil-məişət şəraiti, mədəni-maarif, fəhsil və sağlamlıq ocaqları, əmək və istirahət şəraiti, insanların bir-birinə münasibətləri şəxsiyyətin inkişafına güclü təsir göstərən sosial mühit amillərinə daxildir.

İnsanın fərdi sosial inkişafı, tərbiyəsi və fəaliyyəti mühitdən asıllıdır.Mühit insanın özünüreallaşdırdığı yerdir.Yəni insanın inkişafının səviyyəsi bilavasitə mühitdən asılıdır. Mühit insanın daxil olduğu münasibətlər məcmusudur. İnsan bu münasibətlər məcmusunu məhz mühitdə əxz edir. Düzdür, tədqiqatlar göstərir ki, iki insan eyni mühiti eyni cür mənimsəmir. İnsanların mədəniyyəti, inkişaf və tərbiyəlilik səviyyəsi arasındakı fərqlər də məhz bunun nəticəsində yaranır. Müxtəlif mühitdə böyümüş insanların da mədəniyyəti,inkişaf və tərbiyəlilik səviyyələri arasındakı fərqlər mövcud olur. Mühit amili sosial tərbiyə prosesinə stimullaşdırıcı təsir göstərə, məzmunlaşdıra, neytrallaşdıra və hətta əks təsir göstərə bilər. Şəxsiyyətin inkişafında mühiti nəzərə almaq üçün mühitin təsirini qabaqcadan müəyyənləşdirməyi bacarmaq, müsbət təsirlərdən yetəri qədər çox istifadə etmək və eyni zamanda mənfini neytrallaşdırmağa və ya maksimum dərəcədə aşağı salmağa çalışmaq, mühit amilinin fasiləsiz olaraq hər bir insana təsir göstərəcəyini daim diqqət mərkəzində saxlamaq, mühitin təsirinin xarakterini müəyyənləşdirmək və sosial-pedaqoji işdə ondan məqsədyönlü şəkildə istifadə etmək lazımdır.

İnsanın şəxsiyyət kimi formalaşmasına sosial mühit daha cox təsir edir.Sosial mühit iki cürdür: mikro və makro mühit.

Mikromühit insanı bilavasitə əhatə edən mühitdir (ailə, məktəb, əmək, məhəllə, yoldaşlıq mühiti ).

Ailə şəxsiyyətin inkisafına təsir edən mikromühit amilləri arasında xüsusi yer tutur. N.Smelzerin fikrinə görə ,uşaqlar yaşlı rolu üçün zəruri olan əsas bilikləri məhz ailədə mənimsəyirlər. Hər bir ailə öz təcrübəsində yazılmamış tərbiyə konsepsiyasına söykənir. Bu konsepsiya Azərbaycan Xalq Pedaqogikasının prinsiplərindən faydalanır və hər bir ailə özünəməxsus xüsusiyyətlərlə meydana cıxır.

Ailədə uşaqların sosiallaşması prosesində valideynlərin rolu önəmlidir. Mütəxəssislər bu prosesdə imitasiya və identifikasiya mexanizmlərinin əhəmiyyətini xüsusilə qeyd edirlər.Uşaqlar insan münasibətlərini ata və ananın vasitəsilə mənimsəyirlər, xüsusilə müəyyən yaşa qədər dünyaya onların gözü ilə baxır, insan münasibətlərini onların dəyərləri ilə qavrayır, mənimsəyirlər.

Qız anadan görməyincə, öyüd almaz,

Oğul atadan görməyincə, süfrə acmaz.

“Kitabi-Dədə Qorqudda əks olunmuş bu bənzərsiz həqiqətlər əsrlərin, qərinələrin qovşağında Azərbaycan xalq pedaqogikasının başlıca qanunları kimi səslənmişdi.

Ayaq tutub yeridikcə uşaqların sosial əlaqələri də genişlənir.Onların sosiallaşmasında yaşlılarla birgə həmyaşıd uşaqlar da mühüm rol oynamağa başlayırlar. Həmyaşıd uşaqlar əslində özünəməxsus “cəmiyyətdir”.Hələ kiçik məktəbli yaşı dövründə formalaşan bu “cəmiyyəti” yeniyetməlik və gənclik yaşı dövrlərində yeni xüsusiyyətlərlə xarakterizə edirlər. Bu dövrlərdə onların dünyaya baxışı ferqli aspektdən olur.Kücə mühitində yaxud daxil olduqları qruplarda ozlərini sübut etməyə çalışır, bu proseslər onların özünüdərk etməsində köklü rol oynayır.

N.Smelzerin tədqiqatlarında məktəbdə və evdə sosiallasmaya təsir edən amillər köklü surətdə fərqləndiyi vurğulanır.

S.Manigeymin fikrincə məktəb mahiyytcə, uşağa yad olan rəsmi şəraiti ilə fərqlənir.Sinifdə 30 və ya 40 şagird olanda, müəllim valideyn kimi zərif və gülərüz ola bilmir.Uşaqlar gərək buna alışsınlar ki, onlar sinifə daxil olan kimi artıq bir yerdə oynayan 3-4 uşaqdan ibarət kiçik qrup deyil, böyuk bir kollektivin üzvü olurlar.Nəhayət, sinifdə şərait ailədə şəraitdən kəskin fərqlənir.Sinifdə partalar sərt qaydalarla cərgələrə düzülüb.Uşaqlar dərs vaxtı nə istədikdə müəllimdən icazə almalıdırlar.Onlar ancaq tənəffüs vaxtı oynaya bilərlər.Sosioloqların fikrincə, evlə məktəb arasındakı bu fərqlərə adaptasiya sosiallaşma prosesinin və böyük sosiumda-cəmiyyətdə yaşamaq üçün hazırlaşmağın önəmli vəsiləsidir.

Uşaqlıq və məktəb illərində şəxsiyyətin inkişafı və sosiallaşmasında bilavasitə ətraf mühit-mikro mühit güclü təsir göstərir. Körpəlikdən heyvan sürüsunə düşən uşaqların həmin heyvanın xüsusiyyətlərini götürməsi faktları məlumdur.Mikromühit geniş sosial mühitin tərkib hissəsidir.Cəmiyyətdə gedən proseslər ailədə,məktəbdə, əmək kollektivlərində də özünü göstərir. Cəmiyyətin demokratik xarakteri, hüququn aliliyi,ədalət prinsipləri şəxsiyyətin inkişafı üçün böyük əhəmiyyətə malikdir.Valideynlərdən biri məhşur fizik Pifaqordan soruşmuşdu: “Övladımı tərbiyəli böyütmək üçün mən nə etməliyəm?” Böyük alim demişdi: “Əgər övladınız ədalətli cəmiyyətdə yaşayarsa, heç nədən narahat olmayın, əks halda verdiyiniz tərbiyənin də müsbət nəticəsi olmuyacaq”.

Makromühit isə cəmiyyət həyatıdır,geniş sosial mühitdir. Cəmiyyət həyatı,onun maddi və mənəvi sərvəti tərbiyə işində həlledici şərtdir.Şəxsiyyətin tələbatlarını, mənəvi sərvətlərini də cəmiyyət müəyyən edir.

Müasir elmi texniki inqilabın törətdiyi əsaslı texnoloji çevriliş təkcə iqtisadiyyatda deyil, ictimai həyatın bütün sahə və tərəflərində hiss olunur. Bu mənada elmi-texniki inqilab bəşəriyyətin ümumi yüksəlişinin , gələcək inkişafının çox mühüm amili kimi çıxış edir. Təsadüfi deyildir ki, gələcək cəmiyyətdə humanist idealların həyata keçirilməsində sosial və siyasi dəyişikliklərlə yanaşı, elmi-texniki amillərə də böyük yer verilir.

Elmi-texniki inqilabın ictimai həyatdakı, o cümlədən şəxsiyyətin inkişafındakı rolu xüsusilə böyükdür. Elm və texnikanın tərəqqisi ilə insanın özünün inkişafı arasında dialektik qarşılıqlı əlaqə mövcuddur. Onun mexanizmi aşağıdakı kimidir:

Bir tərəfdən insan öz fəaliyyətində elmi-texniki inqilabın müxtəlif istiqamətli təsirini getdikcə daha çox hiss edir.Digər tərəfdən isə elmi-texniki tərəqqinin maddi istehsala və mənəvi həyat sferalarına nüfuzu dərinləşdikcə bu prosesin yaradilmasında bilavasitə iştirak edən insanların da sayı durmadan çoxalır. Sonra elmin texnoloji tətbiqi artdıqca, əmək prosesində insanın mənəvi əxlaqi keyfiyyətlərinin rolu yüksəlir. Yüksək şüurluluq, əməyə vicdanlı münasibət, intizam və məsuliyyət işçinin uğurlu əməyinin çox vacib şərtinə çevrilir.

Mühitin təsiri insana çox zaman birbaşa yox,vasitəli şəkildə -onun ətrafdakılara ,başqa adamlara ,həmyaşıdlara,müxtəlif uşaq qruplarına münasibəti vasitəsilə özünü göstərir.Bu sahədə sosial tərbiyə müəssisə və təşkilatlarının rolu böyükdür.

İnsan şəxsiyyətinin formalaşmasında mikro və makro mühitlə yanaşı mezamühit (etnomədəni amillər,yaşayış məskəninin tipi,kütləvi kommunikasiya vasitələri ) də mühüm rol oynayır. Şəxsiyyətin inkişafina təsir edən bu amillərdən yaşayış məskəninin tipi, onlar üçün yaradilan əlverişli mənzil-məişət şəraiti, mədəni-maarif, təhsil və sağlamlıq ocaqları, əmək və istirahət şəraitini də göstərə bilərik.

İnsan şəxsiyyətinin formalaşmasında mühit və irsiyyətin təsiri kifayət qədər elmi, nəzəri, həm də inandırıcı şəkildə sübut etmişlər.Biz hər iki istiqaməti qəbul edirik. Lakin etno-amillərin (ictimai – siyasi mühitin, dövlət quruluşunun, xüsusilə ideologiyanın insan şəxsiyyətinə, onun formalaşmasına təsirini qeyd etmək istərdik.

Sovet ideologiyasının başlıca məqsədi ideologiyaya uyğun, ona xidmət edən insanəar formalaşdırmaqdan ibarət idi.Bu ideologiya həyat və fəaliyyətin bütün sahələrini əhatə edirdi.70 il ömür sürmüş sovet hakimiyyəti illərində yaşayan adamları aşağıdakı qruplara ayırmaq olar:

a) quruluş və ideologiyaya ürəkdən inanan və qeyd-şərtsiz ona qulluq edənlər;

b) Stalinin ölümünə qədər ona inanalar və onun ölümündən sonra sosializmdən uzaqlaşdığına inananlar;

c) bu quruluşa qarşı çımağa çalışanlar;

d) tamamilə inanib sonradan aldadildiqlarına inananlar, peşimançılıq çəkənlər;

e) inanıb aldananlar və özünə sui – qəsd edənlər.

Karel Çapek yazır ki, ideallar, mənəvi dəyərlər, prinsiplər – bütün bunlar əxlaqi, mən deyərdim ki, dini kateqoriyadır. Lakin onlar insana, onun şəxsi həyatına xidmət etmirsə, puç bir şeydir. Mən insanın sosialist inam və əqidəsinə inanmıram, əgər onun ətrafdakı adamlara münasibəti təmiz deyilsə.

Sosialist ideologiyası insanın təbiətinə yad idi.Bu ideologiya insanı yalnız sosial varlıq kimi görür, qəbul edir və bütün fəaliyyətini bu əsasda qururdu.

Hələ 1931-ci ildə SSRİ-də olmuş məhşur yaziçi Bernard Şou yazırdı ki, bu ölkənin vətəndaçları üçün vəzifə tutmaq böyük müvəffəqiyyət hesab olunurdu.Vəzifə tutan şəxs rüşvət almaq və insanlarla istədiyi şəkildə davranmaq səlahiyyəti qazanır.

Beləliklə vəzifə hər şeydən, hətta, insanın canından da şirin olur.Çünki vəzifədə qalmaq xalqa xidmət etmək üçün canını, zəkasını qabiliyyətini fəda etmək yox, xalqın hımin şəxsə və ya şəxslərə xidmət etməsinə cevrilir.Beləliklə, həmin şəxs həyatını, sağlamlığını belə təhlükə qarşısında qoymaqdan çəkinmir.

Göründüyü kimi yalnış ideologiyalar cəmiyyətdə faydasız, əxlaqi cəhətdən xəstə insanların yaranmasına yol aça bilir.

Mezo-amillər sırasında kütləvi informasiya vasitələri mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Uşaqlar cəmiyyətdəki davraniş qaydalarını və sosial rolları həm də televiziya verlişləri, qəzetlər, filmlər və b. Kütləvi informasiya vasitələri ilə mənimsəyirlər. Kütləvi informasiya vasitələri müuəyyən dəyərlərin və davranış nümunələrinin formalaşmasında mühüm rol oynayır, özlərinin simvolik məzmunu ilə sosiallaşma prosesinə dərin təsir göstərirlər. Hətta bəzi tədqiqatçılar belə hesab edirlər ki, sosiallaşma vasitəsi kimi televiziyanın təsiri valideynlərin təsiri qədər böyükdür. Televiziya kütləvi informasiya vasitələrinin nisbətən geniş yayılmış formasıdır.Hal-hazırda kommersiya və kabel televiziya şəbəkəsi vüsətlə inkişaf edib.N. Smelzerin sosioloji araşdırmalarına görə, 2 yaşda 11 yaşına qədər uşaqlar həftədə orta hesabla təxminən 27,6 saat televiziyanın qarşısında olurlar.Orta səviyyəli məktəb məzunu televerlişlərə baxmağa orta hesabla 15 min saat sərf edir.

N.Smelzerin tədqiqatlarından aydın olur ki, televiziya verlişləri informasiyanın mühüm mənbəyidir.Bəzi proqramlar – elmi kütləvi filmlər, ədəbi verlişlər, sənədli filmlər həm yaşlıların, həm də uşaqların dünya haqqında biliklərini genişləndirir və onlar üçün eyni dərəcədə faydalıdır. Bu verlışlərin sayəsində uşaqlar onlara tanış olmayan mühitdə rol modellərini qavrayırlar.

Mühitin insana təsirini mütləqləşdirmək olmaz; mühit insanın inkişafını öz-özünə, mexaniki surətdə müəyyən etmir.Mühitin təsirləri insanın özünün inkişaf səviyyəsindən, psixoloji xüsusiyyətlərindən asılı olaraq dəyişilir. Müxtəlif inkişaf səviyyəsində olan iki adam hətta eyni şəraitdə böyüsələr belə,onu eyni şəkildə başa düşmürlər. Deməli, mühit onlar üçün eyni məna kəsb etmir. Bu zəmində də insanla ətraf mühit arasında özünəməxsus münasibət formalaşır. Eyni mühitdə (ailədə,məhəllədə ) yaşayan, eyni məktəbdə oxuyan bacı və qardaşların fərqli inkişafı bununla izah edilə bilər.

Odur ki, insanın daxili mövqeyi,tələbatları, meylləri nə qədər düzgün formalaşarsa, mühitin mənfi təsirinə onun müqavimət gücü bir o qədər artar.

Ədəbiyyat:

1) M.İsmixanov. Ali məktəb pedaqogikası. B.: 2011

2) H.Əlizadə. Sosial Pedaqogika. B.: 2010

3) Z.Hacıyev. Fəlsəfə. B.: 2009
SUMMARY:

Personality development environment plays a major role in developing a sense of respect, which corresponds to the quality of social active life position. No doubt the influence of natural and geographical environment on the physical, mental and aesthetic development of the person.

Micro- (family, school, employment, etc..) and macro- (social environment in the broad sense) environment in the formation of personality influences on the development of knowledge and skills. But man is not a passive object environment. It can have an impact on the real possibilities of the medium, and education, and even heredity.
РЕЗЮМЕ:

B развитие личности среда играет большую роль в формировании чувства уважения, что соответствует социальному качеству активной жизненной позиции. Несомненно также влияние природно-географической среды на физическое, умственное и эстетическое развитие человека.

Микро- (семейное, школьное, трудовое и др.) и макро- (социальная среда в широком смысле) среда в формировании личности влияет на становление знаний, умений и навыков. Но человек не пассивный объект среды. Он может оказать влияние на реальные возможности среды и воспитания, и даже на наследственность.