Sosial və humanitar elmlərin müasir problemləri. Elmi əcərlər toplusu. №13 2014
РАЗРЕШЕНИЕ МЕЖДУНАРОДНЫХ КОНФЛИКТОВ
Yüklə 1,08 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- PEDAQOGİKA ORTA MƏKTƏBDƏ RİYAZZİYATIN TƏDRİSİ METODİKASINA DAİR
- ADPU-nun mətbəəsi Bakı, Ü.Hacıbəyov, 14 Tel. (+912) 497 74 10 E.mail: ADPU©Box.az
|
РАЗРЕШЕНИЕ МЕЖДУНАРОДНЫХ КОНФЛИКТОВ МИРНЫМ ПУТЁМ Мамедова Ирана, магистрант I I курса, кафедра международных отношений и экономики, БГУ Açar sözlər: konfliktlər, beynəlxalq və diplomatik danışıqlar, vasitəçilik, beynəlxalq təşkilatların fəaliyyəti Key words: conflicts, international and diplomatic negotiations, mediation, international organizations’ activities Ключевые слова: конфликты, международные и дипломатические переговоры, посредничество, деятельность международных организаций В международных отношениях, как в теории, так и на практике существует различные методы разрешения конфликтов. События последних лет показывают, что к понятию «конфликт» приходится обращаться намного чаще, чем этого хотелось бы на самом деле. Что же такое конфликт? Данное понятие употребляется в международном праве неоднозначно, так как нет четких определений понятий урегулирования, разрешения конфликтов и его видов. Но в этой статье я рассмотрю методы разрешения международных конфликтов мирным путем. Особенно актуальным в XX веке стали региональные конфликты, характеризующиеся высокой военной масштабностью и переходом на более глобальный уровень. В годы «холодной войны» эти конфликты занимали второстепенное значение, считались локальными, тогда как сейчас достигли эскалации своего развития. Особенно остро на передний план вышла деятельность международных организаций по «мирному» разрешению локально-региональных конфликтов, пути и методы урегулирования и посредническая деятельность и прочее в этом роде. Пользуясь уставом ООН о праве народов на национальное самоопределение, эти этнические меньшинства позже выдвигают права на свои территориальные притязания (1952 год, резолюция ООН №637 "Право народов и наций на самоопределение"). Сюда же можно отнести Армяно-Азербайджанский Нагорно-Карабахский конфликт, где сепаратистская Армения ссылаясь на данную декларацию всячески пытается оправдать собственную захватническую политику. Таким образом, стирается тонкая грань между самоопределением наций и принципом нерушимости границ. Деятельность Большой Восьмерки занимает здесь лидирующее положение. Так например, США своею деятельностью не только всячески поджигает, но и подталкивает к «принужденному установлению демократии» в различных регионах мира: в Ираке в результате религиозных столкновений между суннитами и шиитами практически весь Ближний Восток вовлекается в этот вооруженный конфликт. Под лозунгом гуманитарной помощи США создает плацдармы. Поддерживая политику Si vis pacem, para bellum «хочешь мира — готовься к войне» США поддерживает внутренние интернационализированные конфликты, которые приобретают международный характер. В последнее время процесс переговоров занимает определенную позицию как мирное средство разрешения международных конфликтов. Переговоры представляют собой более целостный, системный подход в отличие от других видов урегулирования конфликтных ситуаций таких как, например, консультаций, дискуссий, которые не обязательно требуют совместного принятия решений. В международной политике возрастает роль переговоров как средства установления и регулирования международных отношений, когда активизация событий переговорного процесса сменялась полосой отчуждения и обострения проблем. Переговоры становятся не только ведущим средством разрешения международных споров, но и действенным инструментом построения и регулирования международных отношений, что особенно проявилось во второй половине XX столетия. Вопросы дипломатии как способ реализации внешнеполитического решения представляет собою особый интерес. Понятие дипломатия по-разному определяется в научной литературе. В исследованиях американского профессора Б. Марти «Международное право дипломатии» дипломатические методы классифицированы как: «классические, тройственные и парламентские», а в таких известных работах, как «Дипломатия» Г. Никольсона, «Руководство по дипломатической практике» Э. Сатоу эти определения исходят из непосредственной связи дипломатии с переговорным процессом. Появился даже специальный термин – «открытая» или «публичная» дипломатия, то есть степень доступности обсуждаемого вопроса общественности. Термин появился с начала ХХ века, особенно активным стал после окончания Первой мировой войны, когда с идеей публичной дипломатии выступил президент США В. Вильсон. Переговоры, как метод разрешения международных конфликтов мирным путем являются непосредственно двусторонними или многосторонними. К первому можно отнести переговоры между Ираном и Евросоюзом в лице США по введенной санкции против Ирана в 2010 году в связи со спорами вокруг иранской ядерной программы. Санкции усилили ограничения для Ирана во внешней торговле, финансовой сфере, энергетическом секторе и технологиях, установили запрет на страхование и перестрахование европейскими страховыми компаниями государства Иран и принадлежащих Ирану частных компаний, но позже были отменены. К многосторонним международным переговорам можно отнести, например, регулярно возобновляющийся с 2003 г. поэтапные шестисторонние переговоры по ядерной программе Северной Кореи где участвуют Россия, Китай, Япония, США и Южная Корея. В конфликте США и Северной Кореи остальные страны играют роль посредников, призванных способствовать урегулированию конфликта. Сегодня самым влиятельным международным политическим клубом по урегулированию конфликтов и споров международного характера является регулярные встречи "Большой восьмерки" куда входят лидеры семи индустриально развитых государств. В 2011 году президенты США, России и Франции на 37-ом саммите «Большой восьмерки» (G8) во французском городе Довиле выступили с совместным заявлением по карабахскому конфликту. На встрече обсуждалась, что в результате усилий, приложенных сопредседательствующими странами Минской группы ОБСЕ на всех уровнях, был составлен Документ об основных принципах, предлагающий комплексное мирное урегулирование конфликта. Этот документ позволит сторонам сдвинуться с неприемлемого статус-кво. Известно, что во время саммитов "Большой восьмерки" не принимаются окончательные решения, но обсуждаются наиболее важные проблемы мировой политики и вырабатывается общее мнение о том, как их решать. Основным документом саммита является коммюнике - совместное итоговое заявление, которое оглашается на заключительной встрече. Известные американские политологи Роджер Фишер и Уильям Юри видят в переговорах, прежде всего, стремление к консенсусу: для них это совокупность практик, которые позволяют мирно сочетать антагонистические интересы, "метод достижения соглашения на дружеской основе, без поражения сторон". В сравнении с другими способами урегулирования и разрешения конфликта преимущества переговоров состоят в том, что в процессе переговоров происходит непосредственное взаимодействие сторон, что в свою очередь позволяет участникам конфликта выработать такое соглашение, которое удовлетворило бы каждую из сторон и позволило б избежать длительного судебного разбирательства, которое может закончиться проигрышем одного из них. В свое классическом труде Антуан Пеке «Рассуждение об искусстве переговоров» убежден, что для того чтобы достичь совершенства в искусстве переговоров, следовало бы родиться без единого недостатка с точки зрения как душевных, так и умственных качеств. Но поскольку такой идеал человеку недоступен, он призывал переговорщиков непрестанно учиться, совершенствуясь в теории и практике переговорного процесса. Переговоры можно рассматривать как науку и искусство достижения соглашений в процессе коммуникаций. Одним из главных факторов в урегулировании конфликта и в его результативности является переговоры с участием третьего, незаинтересованного государства, так называемые «добрые услуги» и посредничество. Посредническая деятельность по Нагорному Карабаху и безуспешные мирные переговоры, начатые с мая 1994 года, когда стороны достигли режима прекращения огня, до сих пор продолжаются под эгидой Минской группы ОБСЕ и при со-председательстве России, Франции и США. Целью стран-членов ОБСЕ является обеспечение постоянного форума для переговоров между Азербайджаном и Арменией по мирному разрешению кризиса на базе принципов, обязательств и положений ОБСЕ. Медиация как метод разрешения конфликтов сегодня признана и востребована в глобальном масштабе. Благодаря международной поддержке сфера ее применения постоянно расширяется. В качестве официальных медиаторов обычно выступают: межгосударственные организации например, ООН в лице генерального секретаря Пан Ги Муна пытается достичь перемирия между Израилем и ХАМАС в секторе Газа. Согласно Уставу ООН, международным органом, обладающим функциями мирного разрешения международных споров, является Совет Безопасности, который осуществляет: а) функцию добрых услуг, когда он «требует от сторон разрешения их спора при помощи» (ст. 33 п. 2); б) функцию посредничества, когда он рекомендует сторонам «надлежащую процедуру или метод урегулирования» (ст. 36 п. 1). и в) функцию примирения, когда он рекомендует сторонам «такие условия разрешения спора, какие он найдет подходящими» (ст. 37 п. 2). В этом отношении деятельность ООН по профилактике споров и урегулированию конфликтных ситуаций, именуемая превентивной дипломатией является совершенно новым направлением. Она включает поощрение различных форм переговоров между заинтересованными государствами. Представляет в этом плане интерес Декларация о предупреждении и устранении споров и ситуаций, которые могут угрожать международному миру и безопасности, и о роли ООН в этой области. Как средство улаживания конфликтов медиация признана Уставом Объединенных Наций. В этом плане Европейский Союз представляет собою особый интерес. Как политическое объединение европейских государств ЕС активно занимается унификацией правовых норм, регламентирующих порядок разрешения конфликтов посредством медиации, о чем свидетельствует рост числа соответствующих международных соглашений. Весьма широкое развитие получила медиация и в странах Азии. К примеру, в Китае и Южной Корее для исполнения медиативных соглашений предусмотрена возможность государственного принуждения. В Индии соглашения, достигнутые в ходе медиации, имеют одинаковую силу с третейскими (арбитражными) решениями независимо от того, была ли данная процедура возбуждена в рамках уже имеющегося судебного производства или нет. Медиация как инструмент разрешения внутренних споров распространена и в Японии, что связано с традиционно негативным отношением общества к обращению сторон для урегулирования спора к государственным органам. Так же неофициальными медиаторами обычно являются: известные люди, добившиеся успехов в общественно значимой деятельности (политики, бывшие государственные деятели). На сегодняшний день хорошая подготовка к международным переговорам означает не только тщательное подбирание переговорного досье и разработка определенных стратегий и тактик, но и проведение информационной кампании в средствах массовой коммуникации, сопровождающую переговоры. Необходимо использовать новые мягкие информационные технологии, развивать связи с общественностью, тонко влияя на мировое общественное мнение. Так, например, стартовавшая в мае 2008 года компания «Justice for Khojaly» ( "Справедливость Ходжалы") получило широкое распространение в средствах массовой информации, была представлена в более чем 20 странах мира. И в результате ряд стран, Парламенты Пакистана, Мексики, Румынии, Чехии признали и шесть штатов США приняли резолюцию о Ходжалинском геноциде.
BEYNƏLXALQ MÜNAQİŞƏLƏRİN SÜLH VASİTƏSİLƏ HƏLLİ YOLLARI Xülasə Məqalədə müasir, tarixi, beynəlxalq və regional münaqişələrin həlli yollarına baxılmış, diplomatik danışıqlara, vasitəçilik və üçünçü tərəf üsullarına xüsusi diqqət yetirilmiş, meadianın danışıqlara təsirindən danışılmışdır. Mövzu əcnəbi və yerli mənbələr əsasında araşdırılmışdır. Həmçinin məqalədə müxtəlif beynəlxalq təşkilatların Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsində göstərdiyi fəaliyyət nəzərdən keçirilmişdir. PEACEFUL RESOLUTION OF INTERNATIONAL CONFLICTS The article discusses the solution of historical, international and regional conflicts,special attention was paid on diplomatic negotiations, mediation and third-party methods, the impact of media on negotiation process was reviewed. The subject was studied on the basis of foreign and domestic sources. Moreover, the article focused on the actions of international organizations on Armenian-Azerbaijani Nagorno-Karabakh conflict. PEDAQOGİKA ORTA MƏKTƏBDƏ RİYAZZİYATIN TƏDRİSİ METODİKASINA DAİR Abdulova Səadət Yasin qızı, 3 saylı tam orta məktəbinin riyaziyyat müəllimi, Xudat şəhəri abdulova.sadet@mail.ru Açar sözlər: ortz məktəb, riyaziyyatın tədrisi, “böyük dərs”, “Kəzr ədədlər” mövzusu. Ключевые слова: средняя школа, обучение математике, «большой урок», тема «Дробные числа» Keywords: high school, learning math, "a great lesson," the theme of "Fractional numbers." Mesopotamiya (çayarası) – yunanlar Fərat və Dəclə çayları arasındakı ərazini belə adlandırırlar. Yeddi min il öncə bu çayların sahillərində ilk sakinlər məskunlaşmışlar. B.e. əvvəl 1834 ildə qədim Larsu şəhərində Varaqd-Sin hökmtanlıq edirdi. Qədim Ur şəhəri də onun tabelində idi. Şəhərdə savadlı adamlara üstünlük verilirdi, onlar əsir düşərkən sağ qalırdılar; azad olarkən dövlət işi ilə və azuqə ilə təmin olunurdular. Şəhərdə məktəblər mövcud idi. Oğlan uşaqları bu məktəblərdə gildən hazırlanmış lövhəciklər üzərində çöplə işarələr cızmaqla oxumağı və yazmağı öyrənirdilər. Partanı gildən hazırlanmış “stol” əvəz edirdi, yerdə, diz üstə əyləşirdilər. Ciddi intizam tələb olunurdu; səy göstərməyən şagird həm müəllim, həm də valideyn tərəfindən cəza alırdı. Müəllim işlədiyim dövr ərzində bir neçə dəfə belə tədbir keçirmişəm: həmin tədbirdə riyaziyyatın müəyyən bir mövzusu təkrar nəzərdən keçirilir, dərslikdə verilməyən materiallar şagirdlərin nəzərinə çatdırılır. Mövzular çoxdur: “Kəsr ədədlər”; “Ədədin modulu”; “Tənliklər”; “Kvadratik funksiyalar”; “Törəmə” və s. “Kəsr ədədlər” mövsuzu üzərində dayanmaq istəyirəm. Bu mövzuda tədbiri 6-7 siniflərdə keçirmək məqsədə uyğundur. Əvvəlcə hazırlıq mərhələsi keçməlidir. Bu mərhələdə müəllim şagirdləri bilik və bacarıqlarına, nitq qabiliyyətlərinə görə nəzərdən keçirməli, tədbirdə hansı şagirdlərin aparıcı rolunda ola biləcəyini təxmin etməlidir. Tədbir mart ayı üçün nəzərdə tutulubsa, hazırlıq işləri dekabr-yanvar aylarından başlamalıdır. İlkin mərhələdə həmin mövzu yeri gəldikcə təkrar olunmalı, bəzi şagirdlərə az-az əlavə təkrar mövzular verilməlidir. Əgər fevral ayının axırına yaxın təkrar bitibsə, tədbirin yaxşı keçəcəyinə əmin ola bilərsiniz. Növbəti mərhələdə artıq hazırladığı mühazirələri nəzərdə tutduğu şagirdlərə paylayır və bunu oxumağı və öyrənməyi təklif edir və əlavə vaxtda bu işi yoxlayır, lazımi göstərişlər verir, yönəldir. Qalan şagirdlərə isə bu müddət ərzində belə tapşırıqlar verilir: müxtəlif şəkillər, cədvəllər və s. eskizi müəllim tərəfindən təqdim olunur, şagirdlər bunları evdə boş vaxt ərzində böyük bacı, qardaş ilə, valideyn ilə, dost ilə, rəssamlıq dərnəyində və s. böyük kağızlara çəkirlər və müəllimə gətirib verirlər. Tədbir günü bunlar otağın divarlarından asılır və mühazirəçilər yeri gəldikcə istifadə edirlər ki, bu da tədbirin maraqlı alınmasına səbəb olur. “Böyük dərs”də kimlər iştirak edə bilər? Məktəbdə paralel siniflər varsa, sinif otağının həcmini nəzərə almaqla, paralel sinfin riyaziyyat fənnindən seçilən şagirdləri dəvət etmək olar. Kiçik kənd məktəblərində şagirdlər az olur. Bu halda iki və ya üç sinifi birləşdirməklə tədbiri keçirmək olar. Tədbirdə məktəb direktorunun, fizika, riyaziyyat və s. fənn müəllimlərinin də iştirakı tədbirin yüksək keçməsinə təsirini göstərir. Tədbirin gedişi barədə: Fənn müəllimi adi qayda ilə içəri daxil olur və dərsi başlayır. Əvvəlcə kəsrlərə aid bir neçə sual verərək təkrar sorğu aparır:
(Çox sual vermək lazım deyil). Verilən suallar cavablandıqdan sonra müəllim şagirdlərə deyir: kəsr ədədlərin varlığına heç də həmişə inanmırdılar. Bildiyimiz xassələr, əməllər müxtəlif dövrlərdə alimlər, məşhur riyaziyyatçılar tərəfindən təklif və isbat olunmuşdur. Bundan sonra mühazirəçi şagirdlərə bir-bir söz verilir. Müəllim bu zaman çox diqqətli olmalı, mühazirəçi şagirdin özünü itirməsinə, elmi səhvə yol verilməməlidir. Mühazirəçi şagirdlər bitirdikdən sonra fənn müəllimlərinə və qonaq çağırılmış şagirdlərə təklif olunur ki, varsa, sual versinlər (təbii ki, mövzuya aid). Dərs zamanı fərqlənən şagirdlər qymətləndirirlir. “Böyük dərs” imkanlara görə 45 dəq., yaxud 90 dəq. keçirilə bilər. İki sinfi birləşdirmək lazım gələrsə, dərs hissə müdiri dərs cədvəlində müvafiq dəyişikliklər edir, bu da başqa fənlərin keçirilməsinə mane olmur. “Böyük dərs” 2 dərsdən kənar keçirilə bilməz. Onda lazımi nəticə əldə olunmur. Dərsdən kənar vaxtda bilik yarışları, olimpiadalar keçirilə bilər. Nəticədə nə əldə olunur? ... Tələbə olduğum zaman mühazirə otağından 4-5 tələbəni, eləcə də məni dekanlınğa çağırdılar. Başqa qruplardan da tələbələr var idi, cəmi 18-25 nəfər idi. Sən demə Moskvadan Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetindən gələn professor çalışqanlığı ilə seçilən tələbələrə ali cəbrdən bir balaca mühazirə oxumaq istəyirmiş. Çox maraqlı keçmişdir, cəmi 30 dəq.; indiyə kimi yadımdadır Suallar, çoxlu suallar verildi.... Şagird ilk dəfə mühazirə oxuyur. Bu zaman o özünü psixoloji olaraq böyük auditoriyada sözünü deməyə hazırlayır. Bir daha xatırlatmaq istəyirəm ki, müəllimin məsuliyyəti böyükdür, şagirdin çıxışının uğurlu alınmasına çalışmalı; şagird özünü itirərsə, dərhal işə qarışıb, şagirdə sezdirmədən onu vəziyyətdən çıxarmalıdır. Şagirdlərə bu cür tədbir çox xoş təsiq bağışlayır, onlar uzun müddət bunu müzakirə edirlər, daha nə zaman olacağı ilə maraqlanırlar. Tədbirin sonunda məktəb direktoru yaxud fənn müəllimi tədbir barədə rəy söyləyir. “Böyük dərs” adlandırmağımın səbəbi isə budur:
Kəsr ədədlər barədə aşağıdakı materialları şagirdlərə mühazirə üçün təqdim etməyi tövsiyə edirəm. Kəsr- “kəsr” terminin yaranması haqqında müxtəlif fikirlər vardır. Bəzi mənbələr göstərir ki, “kəsr” sözü “sınıq xətt” sözünün sonrakı dəyişdirilmiş şəklidir. Avropada orta əsrlərdə tətbiq olunan “sınıq” termini Əl-Xarəzminin “Hesab” kitabından götürülmüşdür. Bu termin kəsr sözü əvəzində işlədilirdi və “qırmaq”, “sındırmaq”, “parçalamaq” və s. mənalarını verən ərəbcə “kəsərə” sözündən alınmışdır. Azərbaycan dilində isə “kəsr” sözü bir şeydən müəyyən qədər çatmadığı, onun normadan az olduğu kimi fikirləri ifadə edir. Tarixi sənədlər göstərir ki, insanlara birinci dəfə ½ kəsri məlum olmuşdur. Sonra isə ikilik say sisteminə daxil olan ¼, 1/8, 1/16, ... kəsrlərinin əmələ gəlməsi ehtimal olunur. Bundan bir qədər gec, 1/3 və onun 2-yə bölünməsindən alınan kəsrlər ardıcıllığı yaradılmışdır: 1/6, 1/12, 1/24, ... Bu deyilənləri məşhur rus riyaziyyat tarixçisi, Moskva universitetinin professoru V.V.Bobin (1849-1919) də öz öz əsərlərində şərh etmişdir. Adi kəsr (ərəb sözüdür) – vahidinin hissəsinə və ya vahidin bir neçə bərabər hissələrinə (paylarına) deyilir. Vahidin neçə bərabər hissəyə bölündüyünü göstərən ədəd kəsrin məxrəci, ondan götürülmüş hissələrin sayını göstərən ədəd isə kəsrin surəti adlanır. Burada işlənən “məxrəc” və “surət” terminləri ərəb sözləridir. Vahidlə üç münasibətdə olan kəsrləri – a/b< 1, a/b=1, a/b>1) L. Eyler düzgün olmayan və ya xəyali kəsrlər adlandırılmışdır. Bizim bu gün işlətdiyimiz adi kəsrlər VIII əsrdə Hindistanda işlənməyə başlanmışdır. Lakin hindlilər yazılışda hələ kəsr xəttini bilmədiklərini üçün onu işlətmirdilər. Məsələn, 1/3 kəsri onlarda kəsr xətti olmadan, yəni 1/3 3 kimi yazılırdı. Kəsr xətti isə riyaziyyatda yalnız XVIII əsrdən işlənməyə başladı. Orta əsar Avropa alimlərindən kəsr xəttini işlədən və adi kəsri müasir şəkildə yazan italyan riyaziyyatçısı Leonardo Fibonaççi olmuşdur. Alimlər sonralar adi kəsrin onluq kəsrə verilməsi məsələsi də düşündürülmüşdür. Bu sahədə XVIII əsrdə italyan riyaziyyatçısı B.Kavalyevi, ingilis riyaziyyatçısı Con Vallis və başqaları işləmişlər. Onlar sonsuz bölmə prosesində dövrü kəsrləri də kəşf etmişlər. Kəsrin əsas xassələri – verilən kəsrin surət və məxrəcini eyni bir natural ədədə vursaq və ya bölsək, alınan kəsr verilən kəsrə bərabər olur: a / b = a . c / b . c ; a / b = a : c / b : c. Riyaziyyat tarixində görkəmli riyaziyyatçılar tərəfindən xüsusi halda 2/3 götürülərək, a / b = a . n / b . n = a : m / b : m münasibəti həndəsi əsaslandırılmışdır. Y.Ozanam (640/1813) bu üsulla kəsrin əsas xassəsini isbat etmişlər. Onlar eyni zamanda kəsr anlayışınavahidin eyni hissələri çoxluğu kimi baxmış və göstərmişlər ki, kəsrin surətini n tam ədədi dəfə artırdıqda onun qiyməti həmin ədəd dəfə artır, məxrəcini isə o qədər artırdıqda qiyməti o qədər dəfə azalır. Bu fikir yazıda belə göstərilir: a-b=a.n. b.n. Analoji olaraq a/b=a:b b:m manasibəti də isbat olunmuşdur. Alimlər bundan sonra kəsrlərin müqayisəsi üzərində dayanmış və belə mühakimə yürütmüşlər: a/b kəsri 1/b-nin a dəfə götürülməsidir; əgər a/b ≥ c/d (a/b ≤ c/d) isə, onda ad / bd ≥ cb / ab (a/b ≥ c/d) olmalıdır. Digər tərəfdən a/b ≥ c/d (a/b ≤ c/d) olması, ad ≥ cb (ad ≤ cb) deməkdir. A.Q.Kestner (1719-1800) birinci dəfə kəsrlər üzərində yerdəyişmə qanunun doğruluğunu isbat etmişdir. O göstərmişdir ki, a.c=c.a və b.d=d.b olduğu kimi, a/b.c/d.a/b münasibətidə həmişə doğrudur. İ.Bazedov (1723-1790) isə qruplaşdırma qanununu əsaslandırmışdır. İ.Sulfts (1739-1805) 1790-cı ildə yazdığı “Xalis riyaziyyatın əsasları” adlı kitabında bu iki qanunu verməklə, bunlara paylama qanununu da əlavə etmişdir. Orada bu qanun bu qanun belə göstərilmişdir: (a+b) : n = a/n + b/n. Nisbət – iki ədədin birinin o birinin hansı hissəsi olduğunu göstərən və yaxud bir ədədin o birinə bölünməsindən alınan qismətdir. Bunu belə də söyləmək olar: hər hansı kəmiyyətini ölçü vahidi qəbul edib hər hansı a kəmiyyətini ölçsək, ölçmə nəticəsində aldığımız hər hansı c ədədinə a kəmiyyətinin b kəmiyyətinə nisbəti deyilir. “Nisbət” ərəb sözüdür və iki ədəd arasında uyğunluq və münasibət mənasın daşıyır. Onluq işarə-ədədin vergüldən sağ tərəfdə olan bütün rəqəmlərdir. Məsələn, 0,7 ədədində bir onluq işarə, 5, 324 ədədində üç onluq işarə vardır. Və s. Tam onluq hissələrdən ayırmaq üçün vergül işarəsini ilk dəfə isveçrəli Byurki (1552-1632) alman astronomu İ.Beqlerə yazdığı məktubda işlətmişdir. Hazırda işlətdiyimiz işarə isə Kellerin təkmilləşdirdiyi işarədir. Belə bir faktda məlumdur ki, XV və XVI əsrdə yaşamış Venesiya mətbəə sahibiAllo Manussi (XV-XVI) kitabların başlıqlarında vergül işlədilməsini təklif etmişdir. İtalyan astronomu G.Meçinini (1555-1617) öz əsərində birinci dəfə 1592-ci ildə vergül işarəsini, alman riyaziyyatçısı X.Mavius (1537-1612) isə öz əsərində birinci dəfə 1593-cü ildə onluq nöqtə işarəsini işlətmişdir. Məsələ: “Şüşə qab tıxacla birgə 11 sikkə təşkil edir, özü də şüşə qab tıxacdan on sikkə bahadır. Tıxac neçəyədir? Bu məsələnin ləzzəti ondadır ki, çox düşünmədən hamı: “Tıxacın dəyəri bir sikkədir” cavabını verir, və əlbəttə səhv edirlər! Bəziləri, yoxlama aparır və öz səhvinə əmin olandan sonra bildirir ki, məsələnin ümumiyyətlə həlli yoxdur. Həqiqətən, bu məsələ tam ədədlərdə həll olunmur, lakin onun həlli üçün uyğun gələn kəsr ədədlər mövcuddur: qabın dəyəri on yarım sikkə, tıxacın on yarım sikkədir. Qədim zamanlarda tam və kəsr ədədlərə müxtəlif cür yanaşırdılar. “Əgər sən vahidi bölmək istəyirsənsə, riyaziyyatçılar sənə güləcək və imkan verməyəcək”. – Afina Akademiyasının banisi Platon yazırdı. Lakin heç də bütün qədim Yunan riyaziyyatçıları Platonla razılaşmırdılar. Arximed və İsqəndəriyyəli Herakl kəsrlərlə sərbəst rəftar edirdilər. Hətta natural ədədlərə müqəddəs həyəcanla yanaşan Pifaqor musiqi şkalası nəzəriyyəsini yaradaraq musiqi intervallarını kəsrlərlə əlaqələndirirdi. Doğrudur, Pifaqor və onun şagirdləri kəsr anlayışının özündən istifadə etmirdilər. Onlar yalnız ədədlərin nisbətindən danışmağı özlərinə rəva görürdülər. Maraqlıdır ki, XVIII əsrin bir çox Avropa hesab dərsliklərində kəsrlər bölməsi kitabın sonunda yerləşirdi. İngilis maarifçisi Con Kersi Vingetin “Hesab” -ının 16-cı nəşrinin (London, 1735) girişində bu adəti belə izah edir: Riyaziyyatla onun pul haqqı-hesablarında, ticarətdə və digər oxşar əlavələrdə faydalı olduğu qədər tanış olmaq üçün... indi tam ədədlər hesabının sadə və faydalı şərhi verilir ki, bununlada kəsrlərin dik yollarına buraxılış açılır. Onlarda görən bəzi tələbələr də məyus olurlar ki, dayanır və hayqırırlar, “Non plus ultra (latınca “bundan artıq heç nə Red-in qeydi), biz oyana getməyəcəyik”. Bizə məlum olan riyazi əsərlərin birinin məhz kəsrlərlə əməliyyat çalışmalarından başlanması, bunu görə, əlamətdardır. Ixtisar: m.a m.b= a/b; əgər m≠o Toplanma və çıxım: a-b . c.d = ad+cb b .d Vurma və bölmə: a/b . b/c=a.b b.c a/b . c/d = a.d b.c Alikvot kəsrlər. Raund papirusu adlanan papirus e.ə. 1650-ci ildə katib Axmes tərəfindən üzü köçürülmüş qədim Misir riyazi mətnidir. Onda yalnız surətləri 1 olan kəsrlərə baxılır. İstisna yalnız 2/3 kəsri üçün edilib. Misirlilərin üstünlük verdiyi 1/n (n-natural ədəddir) şəklində kəsrlər müasir riyaziyyatda alikvot kəsrlər (latınca aliquot-“bir neçə” sözündən) adlanır. Hər hansı ədədi alikvot kəsrlərin cəmi şəklində təqdim etmək üçün bəzən böyük ixtisarçılıq göstərmək lazım gəlirdi. Məsələn, 2/43 ədədi papirusda belə ifadə olunub. 2 = 1 + 1 + 1 + 1 43 42 86 129 301 Əədləri hər dəfə vahidin hissələrin cəminə toplayaraq onlar üzərində hesabı əməllər aparmaq çox namünasibdir. Misirlilərin alikvot ədədlərə hərisliyinin hər hansı bir izahı varmı? Belə bir məsələyə baxaq: “7 çörəyi 8 adam arasında bölməli”. Müasir məktəbli məsələni yəqin ki, belə həll edərdi: hər bir çörəyi 8 bərabər hissəyə bölüb hər bir adama hər çörəkdən bir hissə verməli. Axmesdə isə bu məsələ belə həll olunub:
olduğundan hər bir adamı bir çörəyin yarısını, dörddə birini və səkkizdə birini vermək gərəkdir və bizim məktəbliyə 49 kəsim etmək lazım gələrdisə, Axmesə cəmisi 17-si lazım gələrdi, yəni misir üsulu, demək olar ki, 3 dəfə qənaətçildir. Altmışlıq və on ikilik kəsrlər. Altmışlıq say sistemindən istifad edən bavillilər kəsrlərlə çox incə rəftar edirdilər. Beynəlməhr (iki çayarası) əhalisinin öz ədəd sistemini yaratmalarındakı ardıcıllıq heyrət doğurur: onlar altmışlıq əsası nəinki tam ədədlərə, eləcə də kəsrlərə də tətbiq edirdilər. Onikilik kəsrlər qədim Romada yayılmışdır. Sonralar çəki vahidi olan mis sikkəni (ass) romalılar 12 bərabər hissəyə - unsiyalara bölürdülər. Qədim Roma məktəblərində kəsrlərlə hesablamalara xüsusi diqqət ayrılırdı. Horatsi “Poeziya elmi”ndə müəllimin şagirdlə belə bir dialoqunu gətirir: “Albinin oğlu! Mənə söylə: əgər biz beş unsiya götürüb birini çıxsaq, nə qalar?” -“Assin, üçdə biri”. - Çox gözəl! Lakin sən öz varidatını xərcləmə! Bəs əvvəlki beşə birini əlavə etsək, cəmi nə olar?” _ “Yarım”. Gördüyümüz kimi, gənc romalı qabiliyyətlə onikilik kəsrlər üzərində əməllər aparırdı:
Onluq kəsrlər. Bizim günlərdə adi kəsrlərdən nadir hallarda istifadə edirlər, onluq kəsrlərlərə üstünlük verirlər. Lakin heç də hər bir adi kəsri sonlu onluq kəsr şəklində təsvir etmək mümkün olmur. Belə ki, 1/7 –i onluq kəsr şəklində yazmaq üçün sonsuz sayda işarə tələb olunur: 0,1428671... Bəs niyə insanlar adi kəsrlərdən onluq kəsrlərə keçdilər? Ona görə ki, onlar üzərində əməllər, xüsusən toplama və çıxma çox sadədir. 3150 və 7/40 kəsrlərini toplayaq. Əvvəlcə onların ən kiçik ortaq bölünənini tapmaq (bu, 200 ədədidir), sonra onu 50-yə bölmək və nəticəni (4 ədədini) birinci kəsrin surət və məxrəcinə vurmaq lazımdır. 12/200 alınır. Sonra 200-ü 40-a bölmək və nəticəni (5 ədədini) ikinci kəsrin surət və məxrəcinə vurmaq lazımdır. Biz kəsrləri ortaq məxrəcə gətirdik. Yalnız indi biz surətləri toplaya və 47/200 cavabı ala bilərik. Bu kəsrləri onluq yazılışda təqdim etsək, 3150=0,06 və 7/40 = 0,175, cəm ani alınır. Əlbəttə ki, 1/7 ədədini müəyyən dəqiqliklə yazmaq lazım gəlir, məsələn, 0,143 və ya 0.14387, lakin axı həyatda hər şey öz dəqiqlik hüdudlarına malikdir. B 3 1 4 1 5 (S.Stevin), 0 ı ıı ııı ıv (Y.X.Beyer), 3 1 4 1 5 (A.Jirar). 
3 1415 Yalnız XVIII birinci çərəyində kəsr ədədləri adi onluq nöqtənin köməyi ilə yazmağa başladılar. Bir sıra ölkələrdə, o cümlədən, Rusiya və Azərbaycanda nöqtə əvəzinə vergüldən istfadə edilir. Onu 1661-ci ildə alman riyaziyyatçısı Andreas Bökler daxil etmişdir. Onluq kəsrlər sonlu və sonsuz olur. Ümumiyyətlə, rasional ədədlərin çoxşaxəli xassələri var. Onların bir sıra müəmmalarını siz –şagirdlər özünüz də aça bilərsiniz. Bundan ötrü sizə yalnız qələm, kağız və bir az da dəyanət qərəkdir. Promille-ədədin mində bir hissəsidir və ixtisar məqsədi ilə “promille” sözü əvəzinə faiz (%) işarəsinə oxşar qayda ilə % işarəsi yazılır. “Promille” latın sözüdür, “mindəbir” deməkdir və çox ədəbiyyatda % kimi işlədilir. Plyus-latın (plyus) sözündə götürülübmüş və mənası “çox” (artıq) deməkdir. Proqram-müəyyən bir məsələnin həlli üçün elektron hesablama maşınlarına verilən bütün göstərişlərin siyahısıdır. Poliqon-60 x 100 sm ölçüsündə kağız olub, üzərində certyoj kağızı çəkilmiş taxta lövhədir. Ruletka-bükmə, yumrulama mənalarını verən fransız sözündən götürülmüşdür.
102 + 112 + 122 + 130 + 142 365 (Rus rəssamı Boqdan-Belskoyun çəkdiyi şəkildən) Göstəriş: 102 + 112 + 122 + 130 + 142 = 1+1=2
2) Su donarkən həcmi 1-11 hissəsi qədər artır. Buz əriyərkən həcmini hansı hissəsi qədər azalar? (Cavab: 1- 12) 3) Şifahi 33 1/3-in 33 1/3%-ni tapın cavab: 11 1/9 (33 1/3%-ni 1/3-dür) 4) Ədədin 2/3-si onun 3/5-nə bərabərdir. Həmin ədəd hansıdır? cavab: 0 5) Hansısas ədədin 1 1/2-in 1/3-i 50-yə bərabərdir. Həmin ədəd neçədir? cavab: 100 Beləliklə, riyaziyyat dərsinin təşkilində istifadə edilən interaktiv təlim üsullarından biri olan “Böyük dərs”in təşkilində geniş tarixi icmal vermək, şagirdlərin yaradıcılıq imkanlarılndan istifdə etmək lazımdır. Təkrar verilən materialı həm də sonrakı və əvvəlki mövzularla əlaqələndirməklə şagirdlərdə “qalıq” biliklərin formalaşmasında müsbət rol oynayacaqdır. ƏDƏBİYYAT: 1. Нагибин Ф.Ф. Капин Е.С. Математическая статистика. М.: Просвещение, 1988 2. H.Nəbiyev. Məktəblinin izahlı lüğəti. Maarif, Bakı: 1983 3. Моисеева К. Учись, Сингамиль! М.: Изд. Детской лит-ры, 1988 4. Riyaziyyat ensiklopediyası. I-ci hissə. Bakı: Çaşıoğlu, 2011
Məqalədə riyaziyyatın tədrisinə dair bəzi mülahizələr izah olunur və praktik tövsiyələr verilir. Riyaziyyat fənninin tədrisində zəngin tarixi materialdan, şagirdlərin bilik və bacarıqlarından istifadə olunma yolları izah olunur. О МЕТОДИКЕ ПРЕПОДАВАНИЯ МАТЕМАТИКИ В СРЕДНЕЙ ШКОЛЕ Абдулова С.Я., преподаватель математики средней школы № 3, г. Худат Резюме. В статье рассматриваются некоторые стороны и проблемы преподавания математики в средней школе. На примере проведения «большого урока», или научной ученической конференции показываются способы интерактивного обучения математики, применения исторических научных фактов, конкретных заданий. ON THE METHODS OF TEACHING MATHEMATICS IN SECONDARY SCHOOLS Abdulova SJ, a teacher of mathematics secondary school number 3 of Khudat Summary. This article discusses some aspects and problems of teaching mathematics in secondary schools. On the example of the "big lesson", or scientific student conference shows a method of interactive learning of mathematics, the use of historical scientific facts, specific tasks. MÜNDƏRİCAT
aparılan psixoloji işin forması kimi.......................................3
tədqiqi üsulları.................. ................................................8
деятельности..................................................................13
psixo loji tərəfləri........................................................23
inkişafı və bu dövrdə yaranan mənfi halların psixoloji təhlili............................................................26
malik pozuntular, onların oxşarlıqları və fərqləri, yaranma səbəbləri....................................................32
гештальтпсихологии в рекламе...................................37
aspektləri................................................................................56
problemi kimi..................................................................73
formalaşmasında ailənin rolu.....................................78
psixosomatik komponentləri......................................85
личности террориста………………………...............90
ailəsində rollar və roldaxili struktur xüsusiyyətləri…......99
убивших своих новорожденный детей………………......108
meydana çixan aqressivliyin təzahür xüsusiyyətləri...114
inkişafinda mühitin rolu.........................................118
влияющих на развитие человеческого капитала в важнейших отраслях экономики Российской Федерации..................................................................127
və siyasi prosesin qarşılıqlı əlaqəsi..................................146
конфликтов мирным путём…………………….........150
tədrisi metodikasına dair.........................................156 SOSİAL VƏ HUMANİTAR ELMLƏRİN MÜASİR PROBLEMLƏRİ ELMİ ƏSƏRLƏR TOPLUSU BURAXILIŞ № 13 cild II
Çapa imzalanmışdır: 22 aprel 2014-cü il Format: 60 ×84 Şərti çap vərəqi – 46,5 Sifariş № 100 Tiraj – 100 nüsxə ---------------------------------------------- ADPU-nun mətbəəsi Bakı, Ü.Hacıbəyov, 14 Tel. (+912) 497 74 10 E.mail: ADPU©Box.az Yüklə 1,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|
+ 1+ 1+ 1
u gün biz onluq kəsrlərdən təbii və sərbəst istifadə edirik. Lakin bizə təbii gələn nəisə orta əsr alimləri üçün əsal əlhəd daşına dönmüşdü. Qərbi Avropada XVII əsrdə tam ədədlərin gniş yayılmış onluq təsvir sistemi birgə hesablamalarda hər yerdə hələ babillilərin qədim ənənələrinə gedib çıxan altmışlıq kəsrlərdən istifadə olunurdu. Həm tam, həm kəsr ədədlərin yazılışını vahid sistemə gətirmək üçün holland alimi Simon Stevinin işıqlı zəkası gərək oldu. Belə görünür ki, Stevin üçün onluq kəsrlərin kəşfinə onun tərtib etdiyi mürəkkəb faiz cədvəlləri təkan vermişdir. 1585-ci ildə o, onluq kəsrlərin izahını verdiyi “Onluq” kitabını nəşr etdirdi. Stevinin işarələri, onun həmkarları və xələflərinki kimi, kamilliyi ilə fərqlənmirdi. Onlar 3,1415 ədədini belə yazırdılar: