Sotsiologiyasi

Kalvin asos solgan kalvinizmda esa amuman buning aksini
ко ‘rish mumkin: dunyoviy olam va diniy olam yagona, bir bu-
tundir. Unga ко ‘ra, aynan dunyoviy olam muqaddas hisoblani-
ladi. Agar katolitsizmda inson о ‘z umri davomida biron narsaga
erishishi mumkinligiga bo'lgan ishonchni olib q o ’yib, uning
о ‘rniga barcha umid va maqsadlarni cherkov uchun, diniy olam
uchun bag'ishlashi lozimligi aytilsa, kalvinizmda esa ikkala ha­
yot (olam) birlashtiriladi.
Olam ning o ‘zi - bu cherkovdir (ya’ni 
m uqaddas dargoh), dunyoviy olam dan voz kechm asdan, uning 
barcha qiyinchiliklariga chidab yashash - bu Xudo y o ‘lidagi 
toat-ibodat va xizm atlardir, ruhiy panoh izlash esa dunyoviy 
olam ning barcha talab va qoidalariga rioya qilgan holda (to‘g ‘ri 
va halol) yashashga intilishdir.
M asalaga bunday yondashuv ikki xil natija berdi. Birinchisi: 
cherkovlar, toat-ibodatlar, ruhoniylar, turli rasm -rusum larning 
barchasi ortiqchadir. Ularning birontasi ham inson ruhini qutqara 
olm aydi. Demak, cherkov va diniy tashkilotlarga joy yo‘q! Ikkinchi 
natija mafkuraviydir. Vebeming tili bilan aytganda, olamning “j odudan” 
ozod qilinishi m agiyaga ishonib ish k o ‘rishdan, irm -sirim larga 
rioya qilishdan qutulishidir. M asalan, “maxsus form ulalar”ning 
(bu yerda qofiyaga solingan duolam ing o ‘qilishi nazarda tutil- 
yapti) takrorlanishi natijasida olamni yaxshilay olish m um kin-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ligi fikridan butunlay voz kechish lozim. Shunda olam soddaroq, 
tushunarliroq, to ‘g ‘riroq va donoroq bo‘ladi.
Bir qarashda, yuqoridagi fikrlarda bir-biriga zid b o ‘lgan ho- 
latlar m avjuddek tuyuladi: inson Xudoni ham isha olqishlaydi, 
X udo esa unga ham isha e ’tibor berm aydi. A m m o kalvinizm
tam oyilida bunday ziddiyat k o ‘rinmaydi. To‘g ‘ri, kalvinizm da 
ham inson X udoni olqishlaydi, faqatgina toat-ibodat y o ‘li bilan 
emas, balki X udoning bergan taqdiriga binoan inson tirik yur- 
ganligi, unda k o ‘rsatilganidek barcha qoidaga rioya qilib yasha- 
yotganligi va hayotliligi bilandir. A garda bu jum lani sotsiologiya 
tili bilan aytsak, kishi o ‘ziga berilgan ijtim oiy rolini1 to ‘g ‘ri baja- 
rayotganligi bilan Xudoni olqishlaydi. Ruh uchun panoh izlash - bu 
maxsus faoliyat yuritish, degani emas. Inson o ‘z ruhini o ‘z ish 
jo y id a qutqaradi. 0 ‘ziga berilgan vazifa va m ajburiyatlam i baja- 
rar ekan, u ilohiy ko‘rsatm alarga rioya qilgan b o ‘ladi.
Shuning uchun pulni qadrsizlab, unga faqatgina ehtiyojlarni 
qondiradigan bir vosita sifatida emas, balki unga hurm at yuzasi- 
dan yondashish, uni qadrlash va uni k o ‘paytirishga harakat qili- 
shi lozim. Sababi bu X udoga m a’qul b o ‘lgan harakatdir. Xalq 
orasida “Badavlat b o ‘lsang, X udoga ham yoqasan”, degan naql 
yuradi. X udoga badavlat inson yoqishining, m a’qul kelishining 
asosiy sababi bu insonning boy b o ‘lganligi yoki eng yaxshi, 
shirin hayot kechirayotganligi uchun emas, balki u o ‘ziga shun- 
day rohatni loyiq k o ‘rmasligidadir. Chunki uning shirin hayotga 
vaqti y o ‘q. U hayotning barcha lazzatlaridan voz kechgan holatda, 
o ‘ziga berilgan muqaddas vazifa - davlatini ko‘paytirish burchini 
bajarish bilan band. M ehnatdan dam olishga bo‘lgan har qan­
day intilish, “qilgan m ehnatim ning evaziga”, deb o ‘yin-kulgiga 
berilish - muqaddas burchni bajarishdan chetga o g ‘ishdan, uni 
tan olm aslikdan o ‘zga narsa emas. M ehnatga va boylikka bunday 
yuzaki yondashuv yuqorida k o ‘rsatib o ‘tilgan an ’anaviy yon-
1 D ogm atizm -a q id a p a ra s tlik , biror-bir fikrga, ta ’lim otga k o ‘r-k o ‘ro n a ishonish. 
U nga yo p ish ib olish v a undan hech qachon voz kechm aslik.
69
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

dashuvning o ‘zginasidir. H ayotdagi barcha rohat-farog‘atdan 
voz kechish evaziga o ‘z burchini vaqtida bajarish va dam olish 
im koniyatlaridan voz kechish — protestantizm etikasiga xos 
bo‘lgan xususiyatdir. Aynan shu xususiyatni V eber dunyoviy 
asketizm, deb ataydi. Balki shuning uchun ham V eber o ‘z asa- 
rini “Protestantizm etikasi va kapitalizm ruhi” deb nomlagandir. 
U protestantizm ta ’limotidagi insonga berilgan yagona hayot 
g ‘oyasini m a’qullaydi. Lekin u protestantizm dan farqli o ‘laroq 
hayotni faqat toat-ibodat bilan o ‘tkazish em as, aksincha, dunyoni 
gullatish, m ehnat qilish va shuning evaziga boyish, qashshoqlik 
va ishsizlikdan qutilish, jam iyatni taraqqiyotga yetaklash lozim, 
deb hisoblaydi.
V eber o ‘z izlanishlarini olib borishda faqatgina protestantizm
bilan cheklanib qolmagan. Olim boshqa k o ‘pgina dinlarni ham 
o ‘rgangan va tahlil qilib chiqqan.
X ulosa qilib aytish m um kinki, sotsiologiyani m adaniy-tahli- 
liy jihatdan k o ‘rib chiqib, unga tabiiy fan sifatida emas, balki 
m adaniy fan sifatida yondashilsa, u m adaniy-tahliliy jihatdan 
o ‘rganib chiqilsa, bizga qorong‘i b o ‘lgan k o ‘pgina savollarga 
javob olish m um kin ekan. Ya’ni bunday yondashuvda sotsi­
ologiya nafaqat kishilik jam iyatining kelib chiqish va rivojlanish 
qonuniyatini (tabiiy fanlar asosida, II. 2-§ ga qarang) o ‘rganadi, 
u m adaniyat haqidagi, m adaniyatning jam iyatdagi o ‘rni va jara- 
yonlari haqidagi, ularning kelib chiqish vaziyatlari haqidagi fan 
sifatida nam oyon b o ‘ladi. M adaniyatga b ag‘ishlangan boshqa 
fanlardan farqli ravishda sotsiologiya faqatgina m adaniyat soha- 
siga tegishli b o ‘lgan badiiy ijod, dunyoqarash, turli mafkuralar- 
ning o ‘zaro aloqasi va hokazo bilan cheklanib qolm asdan, balki 
m adaniyatshunoslik fani o ‘rganm aydigan aspektlarni ham, y a’ni 
global ijtim oiy-iqtisodiy tizim ning shakllanishi va rivojlanishi 
jarayonlarini ham chuqur tahlil qilib o ‘rgana oladi. Bunday ja- 
rayonlam i ilmiy tahlil qilib, sotsiologik jih atd an o ‘rganish esa 
m adaniyatni o ‘rganuvchi hech qaysi fanning q o ‘lidan kelmaydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---