Sotsiologiyasi

II. 5. K alvinizm - V eb er talqinida
K o‘pgina faylasuf olim lar ijodini o ‘rganar ekanm iz, ularning 
ayrim lari olib borgan tadqiqotlarda XVI asrda yashab ijod etgan 
faylasuf Kalvinning qarashlarini uchratishim iz mumkin. Kalvin 
qarashlarida V eber ta ’lim otiga mos tushadigan va kelajakda 
“kapitalizm ruhi”ga aylanishi m um kin bo ‘lgan ayrim g ‘oyalar 
m avjud edi. 0 ‘z davrining kuchli siyosatdoni va buyuk sotsiolo- 
gi b o ‘lgan M aks Veber bu elem entlam i payqam asligi m um kin 
emas, albatta.
“Jan Kalvin (1509 - 1564) - kalvinizm asoschisi, ilohiyot- 
chi, huquqshunos. Luter g ‘oyalari ta’sirida katolitsizm dan yuz 
o ‘girib, protestantlik harakatiga q o ‘shilgan. “X ristianlik dinida- 
gi k o ‘rsatm alar” nomli asosiy asarida Luter, Svingli va boshqa 
islohotchilam ing g ‘oyalarini o ‘ziga xos tarzda tizim ga solgan. 
U “k o ‘rsatm alar”ni butun hayoti davom ida kengaytirib va tako- 
m illashtirib borgan, ayniqsa, butun protestant teologiyasi asosi 
b o ‘lgan “M utlaq azaliy taqdir” ta ’limotini izchil tarzda rivoj-
1 Q arang: В ебер М . И зб ран н ы е п роизведения. - М .: П р о гр есс, стр. 1990. 82
66
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

lantirgan. Kalvinning fikricha, Xudo olam ni yaratgunga qadar 
barchaning taqdirini oldindan belgilab q o ‘ygan, insonning hech 
bir harakati buni o ‘zgartira olm aydi. Kasbiy faoliyatdagi yutuq- 
lar esa Xudo tom onidan tanlanganlikning oqibatidir” 1.
Shuni unutm aslik lozimki, V eber Kalvin qarashlarida qan­
chalik “kapitalizm ruhi”ga mos keladigan g ‘oyalarni uchratgan 
b o ‘lmasin, u baribir kapitalizm ning kelib chiqishida kalvinizm 
yoki shu davrda o ‘tkazilgan islohotlar sababchi b o ‘lgan, deb 
hisoblamaydi. Agar chuqurroq tahlil qilib k o ‘rilsa, kapitalizm n­
ing ijtim oiy-iqtisodiy sohadagi ayrim elem ent va jihatlari islo­
hotlar boshlanishidan ham a w a l shakllana boshlagan edi. Gap 
shundaki, islohotlar ta’siri ostida norm ativ tom oni kapitalistik 
xarakterga o ‘xshash bo‘lgan kapitalizm m adaniyati paydo b o ‘la 
boshladi. Bu normativ jihatning kelib chiqishini V eber asketik2 
protestantizm bilan bog‘laydi.
Protestantlik oqim ining asosiy dogm atik3 xususiyati shun- 
dan iboratki, unda inson taqdiri oldindan belgilab beriladi, deb 
hisoblaniladi. Uning mohiyatida: inson olam ga Xudo tom oni­
dan o ‘zi uchun a w ald a n ajratilgan va o ‘ziga mos deb topilgan 
hayotga tushuriladi. Bu hayotda a w a ld a n ko‘rsatilgan y o ‘ldan 
og ‘m asdan to ‘ppa-to‘g ‘ri yashash inson uchun X udoni olqish- 
lash bilan teng b o ‘ladi, degan g ‘oya yotadi. B u - insonning Xu- 
doga b o ‘lgan shukuronasi va tirikligining yagona maqsadidir. 
H ech qanday harakatlar, xizmatlar, toat-ibodatlar inson hayotini 
o ‘zgartira olmaydi. Inson o ‘ziga bitilgan hayotdan og‘ishmay 
yashashi bu uning X udoga nisbatan bo‘lgan m ehr-m uhabbatini 
bildiradi.
1 Q arang: В ебер М . И збран ны е п роизв еден и я. - М .: П р о гр есс, 1990. 82 стр.
2 F alsafa qom u siy lug‘at. (T uzuvchi v a m a s’ul m u h arrir Q. N azaro v ). - Т.: 
Sharq, 2004. 187-bet.
3A sketizm (biron narsa bilan m a sh g ‘ul b o ‘lis h ) - z o h id ! ik , qan o at qilib yashash, 
m oddiy boyliklardan im koni boricha kam roq foydalanish tu y g 'u s ig a asoslangan 
g ‘oya.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bu tam oyil an ’anaviy katolitsizim dan tubdan farq qiladi. 
Katolitsizmda, boshqa k o ‘pgina din va oqim larda bo‘lgani 
kabi, inson hayoti ikkiga b o ‘linadi. Chin olam bu diniy, dinga 
va cherkovga bag‘ishlangan, abadiy olam uchun tayyorgar- 
lik k o ‘rishga bag‘ishlangan hayot b o ‘lsa, ikkinchisi - chin 
bo‘lm agan, vaqtinchalik, dunyoviy hayot va olamdir. Chin hayot- 
ga kirish uchun diniy olam shartlarini cherkovda k o ‘rsatilgandek 
to ‘liq bajargan, o ‘z vaqtida toat-ibodatini qilgan, qurbonliklar 
qilib, X udoni olqishlagan kishilar ruhlarigagina panoh beriladi. 
D unyoviy olam esa ikkinchi darajalidir. U nga ko‘p e ’tibor 
berganlar, uni e ’zozlaganlar X udoni unutadilar va, tabiiyki, 
ularning ruhlari panoh topish im koniyatini y o ‘qotadi.