Sotsiologiyasi

II. 4. P rotestan tlik etikasi va kap italizm ruhi - ja m iyatn i
“ oldinga yetak lovch i (rep rezen tativ) m a d a n iy a t” sifatida
V eber o ‘z sotsiologik tadqiqotlarida Yevropa mamlakatla- 
rini taraqqiyotga undaydigan yetuk, ratsional m adaniyat zarur 
ekanligiga va shu madaniyatni yaratish uchun qanday vazifalar 
bajarilishi lozim ligi m asalasiga to ‘xtalib o ‘tgan tadqiqotchidir. 
U shbu m asalani olim “Protestanlik etikasi va kapitalizm ruhi” 
asarida tahlil qilar ekan, u kapitalizm ning vujudga kelishi va 
rivojlanishida dinning roliga alohida aham iyat bergan. U yasha- 
gan davrda Germ aniyada kapital egalari va tadbirkorlar orasida 
protestantlar sezilarli darajada k o ‘pchilikni tashkil qilar, katolik- 
lar esa savdo-sotiq, sanoat va m oliya sohalarida unchalik muhim 
rol o ‘ynashm asdi. V eber uchun aynan ana shu fakt m asalani tad­
qiq etishiga turtki b o ‘lib xizm at qildi. U ushbu fakt ustidan mulo- 
haza yuritib, o ‘zi “kapitalizm ruhi” deb atagan narsaning shak­
llanishi uchun aynan protestantlik dini dastlabki turtki bergan, 
degan xulosaga kelgan. 
Kapitalizm ruhi 
deganda u negizida 
m ehnat etikasi yotgan o ‘ziga xos dunyoni his qilishni va shunga 
asoslanish natijasida inson hayotining asosiy m azmuni b o ‘lgan
1 Q arang: В ебер М. И збран н ы е п роизведения. - М .: П рогресс, 1990. стр 
626.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

badavlat b o ‘lish jarayonini nazarda tutadi. Ayrim vaziyatlarda 
esa Veber “kapitalizm ruhi” tushunchasining o ‘rniga “kapita- 
lizm m adaniyati” tushunchasini ham ishlatadi.1
Dinning ham da G ‘arbiy Yevropa kapitalizmi qaror topishi- 
da protestantlarning “xo‘jalik etikasi” rolini oshirib, m aqtab 
k o ‘rsatganligi uchun uni tanqid qilishgan. Biroq V eber G ‘arb 
kapitalistik jam iyatining qaror topishi ham da shakllanishi ja ra ­
yonida din mafkuraviy omil sifatida rol o ‘ynaganini yoritib bera 
olganligini tan olm ay ilojimiz yo ‘q.
V eber o ‘zining asarida Bendjam en Franklinning fikrlari- 
dan sitata keltiradi: “G ‘ayratli yoshlar darom ad topishga intil- 
ishlari lozim, ular daromadni qadrlab, oshirish va k o ‘paytirish 
y o ‘llarini izlashlari kerak. A merika pul bilan m uom ala qilishni 
biladigan, halol, boyligi va kapitalini k o ‘paytirishni o ‘z burchi 
deb o ‘ylaydigan kishilarga tayanadi” . Veber, aynan shu tamoyil 
asosida Am erika m afkurasi tuzilgan, deb hisoblaydi. Bu tamoyil 
A m erika xalqining qon-qoniga singib ketgan va etika darajasiga 
k o ‘tarilgan2. Bu etikadan chetga o g ‘ish esa nafaqat bem a’nilik, 
hattoki burchning buzulishi deb qabul qilinadi. Franklin fikri­
ni tahlil qilar ekan, V eber A merika Prezidenti individual tad- 
birkorlik g ‘ayratini yoki, boshqacha aytganda, ruhiy jihatdan 
boylikka moyillikni emas, balki etika darajasiga k o ‘tarilgan va 
axloqiy m e’yor bilan sug‘orilgan, am erikaliklarning hayot tar- 
zini m e’yorga keltira oladigan, y o ‘lga sola oladigan burchni 
nazarda tutganini a y ta d il “M en ko ‘p pul topam an va uni qaysi 
y o ‘l bilan b o ‘lsa ham k o ‘paytiraman. M en haqim da kim nima
1 V eber “ kapitalizm ruhi” yoki “ kapitalizm m ad an iy ati” d eg an d a boyishga 
aso slan g an va jam iy atn i farovonlik sari yetak lay d ig an y an g ich a m adaniyatni, 
b o sh q ach a aytganda, y an g ich a fikrlaydigan kishilar hayoti tarzini y aratishni 
n azard a tutgan edi.
2 E tik a d arajasig a k o ‘tarilgan bu tam oyil bajarilishi shart b o ‘lgan q a t’iy qonun, 
m e ’yor, a n ’ana v a q ad riy atg a aylangan.
3 Q arang: В ебео М . И збран ны е произведен и я. - М .: П р о гр есс, С тр. 1990. 
73.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

deb o ‘ylasa, o ‘ylayversin, bu meni qiziqtirm aydi” toifasidagi 
aqida ham g ‘ayratli tadbirkorlar uchun m e ’yor hisoblansa-da, 
lekin etika darajasiga k o ‘tarilgan va m a’naviy qiym ati bilan 
tubdan farqlanadigan quyidagi m e’yordan ajralib turadi: “Pul 
topish — bu mening burchim , vazifam. M ening yaxshiligim va 
m ehribon ekanligim shu harakatlarim da k o ‘rinadi. M en o ‘z 
xatti-harakatlarim dan faxrlanadigan y o ‘ldan borishim lozim, 
shunda vatandoshlarim ning ham menga b o ‘lgan ishonchi va hur- 
m ati oshadi” .
A n ’anaviylik nuqtayi nazariga binoan, inson o ‘z xususiyatiga 
ko ‘ra k o ‘p va undan ham ko‘p pul topishga em as, balki ya- 
shashga, o ‘zi k o ‘nikib qolganidek yashashga ham da jism oniy 
va m a’naviy talablarini qoniqtirishga yetadigan pul topishga 
intilishi lozim, xolos. A n ’anaviy fikrlash nuqtayi nazarida kapi- 
talni va ishlab chiqarishni oshirish istagi yetishm aydi, unda 
“keragidan oshig‘ini olm a” aqidasidagi m adaniyat yashaydi. 
A n ’anviylikda “k o ‘p pulga ega b o ‘lish yom on holat emas, lekin 
unga k o ‘p e ’tibor berish, uni hayotning asosiy m aqsadiga ay­
lantirish yom ondir”, qabilidagi (eskicha) etikaga roiya qili- 
nad i.1 “Kapitalizm ruhi”dagi m e’yorlar (yangicha) etikasi va 
shu ruh bilan sug‘orilgan kapitalizm shakli qayerga borsa, al- 
laqachon m adaniyatga va qadriyatga aylanib bo ‘lgan eskilikka, 
a n ’anaviylikka, ularning yashirin va to‘g ‘ridan-to‘g ‘ri qarshili- 
giga duch kelavergan.
M aks V eber “Protestantlik etikasi va kapitalizm ruhi” asarida 
o ‘rgangan asosiy muammosi yuqorida o ‘rtaga tashlangan vazi- 
yatlarga javob topishda edi. U yangicha fikrlash, m ehnat qi­
lish orqali boyishga intilish istagini uyg‘otish, uni' ko ‘paytirish 
y o ‘llarini topish haqidagi qarashlarga to ‘xtaladi. Bu harakatlar
'A lb a tta , etik an in g eskicha yoki yangichasi boMmaytli, u in so n iy at tom onidan 
qabul qilin g an va tan olingan m e ’yorlar, qonun-qoidalar, a n ’an ala r v a qadriyatlar 
y ig ‘indisi hisoblanadi. L ekin V eber o ‘z ilmiy ijodida etik ag a “ kapitalizm ruhi” 
nom li y an g ich a qad riy at shaklini kiritishni tatbiq etar ekan uning m adaniyat 
d arajasig a k o 'ta rilish in i va unga barcha rioya qilishini istaydi.
65
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bilan kishi o ‘zining ham da atrofidagilarning hayotini yaxshilashi 
mum kinligi im konini qidiradi. V eber esa: “Bu g ‘oyani kishilar 
ongiga singdirish, shu bilan birgalikda, uni jam iyat etikasi va 
m adaniyatiga aylantirish lozim ”, - deydi1. A lbatta, bunday fikr- 
lash tarzi, mehnatga shu tariqa yangicha yondashuvda b o ‘lish 
inson tabiatiga xos xususiyat emas. M ehnatga nisbatan bunday 
ijodiy yondashuvni faqat va faqat oilada ham da jam oada tarbi- 
yalab vujudga keltirish mumkin. Jam iyat a ’zolarining fikrlash 
tarzini, dunyoqarashini va m ehnatga bo‘ladigan m unosabatni 
o ‘zgartirish va shu asosida “kapitalizm ruhi”ni yaratish harakat- 
larini V eber diniy islohotlarga, y a ’ni dinni isloh qilish va undan 
kelib chiqadigan natijaga b og‘laydi.