Sotsiologiyasi

II. 3. V eb er sotsiologiyasid a m ad an iyat yok i olam ni bil-
ishda “tu sh u n arli sotsiologiya” n in g o ‘rni
Kont davridan buyon sotsiologiyaning obyekti va predmetini 
o ‘rganish uchun, jam iyat qanday tuzilganligini tushunish uchun 
b o ‘lgan urinishlar bu fan negizida bir necha maktab va oqim lar 
vujudga kelishiga sabab b o ‘ldi. Lekin ularning aksariyati sotsio­
logiyani tabiiy fanlar qonuniyati asosida o ‘rganishni va uni mu- 
rakkab tizim asosida rivojlanayotgan jarayonlarni o ‘rganadigan 
fan deb topishni taklif qilishsa, qolganlarida esa “jam iyat - bu 
tabiiy biologik asosga tenglashtirilm aydigan alohida turdagi ijti- 
m oiy-m adaniy borliqdir, deb k o ‘rsatiladi. Inson shunday mavju- 
dotki, uning yashash tarzi, ijtimoiy sharoitlari jam iyatdagi m av­
ju d axloq va m adaniyat m e’yori bilan cham barchas b og‘langan. 
Jam iyatga nisbatan berilgan bu tarzdagi ta ’rifga nemis olimi 
M aks V eberning ham qarashlari mos tushadi. Shuning uchun 
ham uning tadqiqotlaridan biz Yevropa m adaniyatining ja m i­
yatda tutgan o ‘m i haqida, shuningdek, ratsional madaniyatni 
yuzaga kelishi uchun kerak b o ‘ladigan om illar haqida k o ‘pgina 
m a ’lum otlar olishim iz mum kin. V eber nuqtayi nazariga k o ‘ra,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m adaniyat va jam iyat haqidagi barcha bilim lar qadriyatlar tu- 
shunchalariga asoslangan.
“V eberga k o ‘ra, faktlar bilan qadriyatlar orasida, y a ’ni ular­
ning borligi bilan qanday bo‘lishi lozimligi orasida fundam ental 
farqlar mavjud. Olim sifatida biz qadriyatlar xususida emas, 
faktlar (ya’ni qadriyatlar am alda insonlar tom onidan qanchalik 
qadrlanib, rioya etib kelinayotganligi) haqida gapirishim iz m um ­
kin. Albatta, biz odam lar qanday qadriyatlarni tan olishini tadqiq 
etishim iz mumkin. Bu - em pirik savol. V eber biz qadriyatlarga 
nisbatan m uayyan siyosiy yoki axloqiy pozitsiyani egallam as- 
ligim iz kerak, demaydi. Agar biz shunday pozitsiyani egallasak, 
bu bizning olim lar sifatida emas, balki fuqaro sifatidagi nuqtayi 
nazarim iz b o ‘ladi. Demak, bu ikki sohani aralashtirm asligim iz 
lozim, y a ’ni ilmiy nuqtayi nazarni bayon qilish bahonasida 
m a’ruza paytida siyosiy tashviqot olib borm asligim iz kerak. Fan 
m uayyan m aqsadga erishishim iz uchun qanday vositalar q o ‘l 
kelishi haqida bizga m a’lum ot berishi mum kin, albatta. Biroq 
ana shu axborotga ega b o ‘lishi bilanoq, tanlovni shaxsning o ‘zi 
am alga oshirishi kerak. V eberning ilm -fan qadriyatlari erkinligi 
to ‘g ‘risidagi tezisining m a ’nosi - shunda. Flaqiqiy ilm faqat 
m avjud narsalar haqida fikr yuritadi, taxminiy narsalarni rad 
etadi. H ar birim iz ilmda o ‘zimiz uchun aham iyatli b o ‘lgan haq- 
iqatni izlaymiz, deb hisoblaydi olim ” 1.
Shuningdek, V eber sotsiologiyaning asosida xatti-harakatlar 
yotadi, deb hisoblaydi. V eber xatti-harakatlar bilan ijtimoiy 
xatti-harakatlam ing o ‘rtasidagi farqlarni ochib berishga intiladi. 
Olim ning nazdida, harakat - bu kishilarning o ‘z harakatlariga 
m a’no va mazmun bag‘ishlash jarayonlaridagi faoliyatlari. Ij­
tim oiy harakat esa kishilarning o ‘z harakatlarini boshqalarning 
harakatlariga asoslangan holda, ular harakatiga tayangan holda
1 Skirbek, G ., G ile N . F alsafa tarixi: oliy o ‘quv yurtlari uchun o ‘qu v q o ‘11. - Т.: 
Sharq, 2002. 607-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qurishlari. M asalan, y o ‘lda ketayotgan velosipedchi biron nar- 
saga urilib ketsa va y o ‘lida davom etsa, bu oddiy harakat bo‘ladi. 
Lekin ketayotgan velosipedchilar ikkita b o ‘lib, ular bir-birlariga 
to ‘qnashib ketishsa va bu vaziyatdan birgalikda chiqishga hara­
kat qilib, uning yechim ini topiishga harakat qilishsa, unda bu ha­
rakat ijtimoiy harakat b o ‘ladi'. Biron-bir hodisa va vaziyat kelib 
chiqishining asl sababini, uning maqsadini aniqlash ham da uni 
bartaraf etish yoki uni tushunishga intilish - bu sotsiologiyaning 
asosiy vazifasidir. V eber bu ta’limotni sotsiologiya fanida keng 
q o ‘llashga harakat qiladi. Sotsiologiyaning asosi b o ‘lmish jam i- 
yatni, uning tuzilishini, rivojlanish va amal qilish m exanizm ini 
o ‘rganar ekan, olim jam iyat ichki tuzilm alarida yuz berayotgan 
har bir o ‘zgarishlarni tushunish lozimligini, bu o ‘zgarishlar nim a 
uchun ro ‘y berganligini, ularga nima sabab b o ‘lganligini va ular 
qaysi y o ‘l bilan o ‘zgarib borayotganligini izohlab berishga hara­
kat qiladi. N atijada V eber o ‘z ilmiy izlanishlarida “tushunarli” 
sotsiologiyani yaratadi. “T ushunarli”’ sotsiologiya ju d a keng 
qam rovli b o ‘lib, u sotsiologiya fanida uchraydigan barcha savol- 
larga izoh talab qiladi. “Tushunarli” sotsiologiya b o ‘yicha, hech 
narsa shunday yuz berm aydi va jam iyat ham, uning rivojlani- 
shida am al qiladigan qonuniyatlar ham, tabiiy fanlarda b o ‘lgani 
kabi faqat obyektiv y o ‘nalishda rivojlanm aydi. A ksincha, ja m i­
yat tirik, u boshqaradi va boshqariladi, unda hech qanday ja- 
rayon o ‘z-o‘zidan yuz bermaydi. B archa yuz bergan hodisalar- 
ga jav ob mavjud b o ‘lib, bu javobni k o ‘rish va tushunish lozim. 
“Tushunarli” sotsiologiya orqali jam iyatda yuz beradigan barcha 
jarayonlar tahlil qilinib, uning natijasida m adaniyatning ham roli 
borligi o ‘rganilib chiqiladi.
V eber talqiniga k o ‘ra, jam iyat - insonlar harakatining nati­
jasi, m ahsuloti, kishilar tom onidan yaratilgan su n ’iy jarayon,
1 Q arang: В ебер М . И зб р ан н ы е п роизв еден и я. - М .: П р о гр есс, 1990. 602 — 
603 стр.
‘ F enom enal so tsio lo g iy a k o 'rin ish la rid a n b o ‘lib, ja m iy a tn i in d iv id lam in g
d o im iy m a ’naviy ham korligi natijasida paydo boMuvchi ho d isa sifatida k o ‘radi.
60
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

odam lar ijtim oiy xatti-harakatining mevasi, xosilasidir. Yanada 
yorqinroq tilda aytadigan b o ‘lsak, jam iyat - m adaniyat mevasi 
va mahsulidir. Veber, Kont singari jam iyatni tabiatning davomi, 
tabiiy fanlar o ‘rganadigan tabiatning bir qismi sifatida olib qa- 
ramaydi. Shuning uchun ham biz jam iyatni ilmiy o ‘rganishda 
ehtiyotkorlik bilan yondashib, uni m adaniyat m evasi, hosilasi va 
m ahsuli sifatida o ‘rganishimiz lozim.
Inson har qanday m adaniyat m ahsulini o ‘rganishi uchun ta­
biiy fanlarning em pirik m etodlaridan foydalanishi m um kin, deb 
hisoblaydi fransuz sotsiologi Emil D yurkgeym. Lekin shuni un- 
utm aslik kerakki, biz qanchalik m adaniyat m ahsulotlarini, san’at 
asarlarini analiz qilib o ‘rganm aylik, ularning asl m azm unini va 
m ohiyatini aynan MADANIYAT mevasi sifatida ochib bera ol- 
m aymiz. Konsert zalida yangrayotgan sim fonik musiqiy asar- 
ning tinglovchilar kayfiyati bilan qanchalik uyg‘unlikka erisha 
olganligini yoki bo ‘lmasa, “M ona Liza” asarining nozik chizgi- 
larini qanchalik chuqur va em pirik tadqiq qilmaylik, baribir, 
biz m usiqaning va tasviriy san’atning o ‘ziga xoslik jihatini, 
estetik va m a’naviy-m adaniy mazmunini, qiym atini ochib ham 
berolm aym iz, tahlil ham qila olmaymiz. Xuddi shu xulosani biz 
texnik qurilmalarga, inshootlarga, m ehnat qurollari va usku- 
nalarga ham q o ‘llashimiz mumkin. M asalan, o ‘q otuvchi tank 
bilan y o ‘lovchi tashuvchi transport turlarining texnik qurilma- 
si bir-biriga yaqin b o ‘lsa-da, lekin ular bajaradigan m a’naviy- 
madaniy vazifalarning mazmuni butunlay o ‘zgachadir. Demak, 
D yurkgeym tabiiy fanlarning em pirik m etodlariga ju d a yuqori 
baho berib yuborganligi k o ‘rinib turibdi. Em pirik analiz va tad- 
qiqotlar nafaqat m a’naviy m adaniyat, balki sun’iylikka yaqin 
b o ‘lgan moddiy madaniyatning ham asl qiym atini, uning tub 
mohiyatini ochib bera olmas ekan. Bugungi kunga kelib hattoki 
kelib chiqishi jihatidan tabiiy b o ‘lgan hodisalar ham ijtimoiy 
hayotga, y a ’ni madaniy m uhitga tushishlari bilan, o ‘z tabiatida 
shunday nozik o ‘zgarish va xususiyatlarga ega b o ‘lib bormoqda-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ki, ularni hech qanday tabiiy-ilm iy m etodlar analizi bilan aniq- 
lab bo‘lmaydi. Shuning uchun ham na botanika, na geografiya, 
na geodeziya va na boshqa ilm sohasi nim a uchun o ‘rm onzor 
bir vaqtning o ‘zida ham ruhiy dam olish maskani, ham x o ‘jalik 
uchun foydali obyekt b o ‘la olishini tushuntira olmaydi.
A garda sotsiologiyaga ham tabiiy-ilm iy metodlarga va em ­
pirik m a’Iumotlarga asoslangan fan sifatida bir yoqlam a yon- 
dashilsa, unda kishilik jam iyatining madaniy m ohiyati va maz- 
muni y o ‘qoladi. Sotsiologiya tabiiy-ilm iy m etodlarga va em ­
pirik m a’lum otlarga asoslangan fan sifatida o ‘rganilsa, uning 
obyekti biologik va tabiiy fanlarning obyekti bilan bir xil b o ‘lib 
qoladi. Ya’ni tabiat q o ‘ynida yashash tarzi m ukammal darajada 
rivojlangan va birodarlikda yashashga m oslashgan hayvonlarni 
nazarda tutsa b o ‘ladi. M asalan, chum olilar uyasi v a birodarligi, 
asalarilar to ‘dasi, hasharotlam ing o ‘zaro jipslikdagi harakatlari 
va hokazo. Hayvonot olamining bu y o ‘sindagi rivojlanish jarayon- 
larini o ‘rganish uchun funksional analizlardan, ularning birodar- 
lik darajasi qanday qoida bilan boshqarilishini o ‘rganish uchun 
tadqiqot usuli va uslublaridan, em pirik m etodlardan foyda- 
lansa b o ‘ladi (bunday yondashuv - jam iyatni, tabiiy fanlarning 
rivojlanish qonuniyati asosida o ‘rganishni tak lif qilgan olim lar 
yondashuvidir). Lekin sotsiologiyaga bu y o ‘sindagi m unosabat 
keskin darajada ju d a tor m unosabatdir. B u y o ‘nalishda fikrlovchi 
sotsiolog olim lar o ‘z qarashlarini isbotlash uchun duallistik (ik- 
kita y o ‘l) y o ‘ldan borishadi. Ya’ni tirik barcha jonzotlarning ya­
shash uchun intilishlari - bu tabiiy jarayon va bu tabiat qonuni­
yati, ularning birgalikdagi faoliyati, birodarligi esa bu m adani­
yatning ilk kurtaklaridan namunadir, deb hisoblashadi.
Yuqorida aytib o ‘tilganidek, sotsiologiyani tabiiy y o ‘nalishda 
o ‘rganuvchi olim lar jam iyat taraqqiyotini dualistik: tabiiy va 
madaniy, obyektiv va subyektiv yondashuv bilan tushuntiradi- 
lar. Shuning uchun sotsiologiyani tabiiy y o ‘nalishda o ‘rganishni
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

targ‘ib qilgan Kont ham jam iyatni, bir tarafdan, obyektiv reallik, 
buyum, narsa, tizim, o ‘z qonuniyatlari bo‘yicha evolutsiyalashad- 
igan tabiiy jarayon sifatida, ikkinchi tarafdan esa, his-tuyg‘ular 
mahsuli, g ‘oya va fikr natijasi sifatida talqin qiladi.
M aks V eber esa sotsiologiyaning boshlang'ich nizom i sifa­
tida odam ni m adaniy mavjudot, deb ataydi va aynan ana shu 
nizom ga asoslangan holatda obyektiv sotsiologiyani qurishga 
harakat qiladi1.