Sotsiologiyasi

II B O ‘L IM . SO T SIO L O G IY A
N E G IZ ID A M A D A N IY A T
II. 1. O gyu st K ont talqini -
bu... m ad an iyatm i yok i sotsiologiya?
Sotsiologiya fani shu fanning otasi hisoblanm ish Ogyust Kont 
nomi bilan bog‘liq holda o ‘rganiladi. Kont sotsiologiyani ja m i­
yat haqidagi pozitiv fan bo‘lib, sotsiologiya jam iyatning ijtimoiy 
holatini tabiiy qonuniyatlar asosida o ‘rganadi, deb hisoblaydi. 
Am m o shu bilan birgalikda, oliin jam iyat rivojida madaniy 
qonuniyatlar ham katta aham iyatga ega b o ‘lganligini inkor et- 
maydi. Sotsiolog olim insoniyat jam iyati haqida gapirar ekan, 
uni ham isha tirik organizmga, jam o a ruhiga tenglashtirishdan 
charchamaydi. Kont sotsiologiyani “jo nli jism lar” haqidagi fan­
lar qatoriga kiritadi. U o ‘zining sotsiologik qarashlarida jam iyat- 
ni tafakkur shakllari vositasida rivojlanib boruvehi bir organizm, 
deb hisoblagan. Har qanday tafakkur rivoji esa o ‘zi shakllanayot- 
gan m uhit m adaniyatidan sug‘oriladi va o ‘sib-unadi. U ijtimoiy 
hayotda oila, tabiy muhit, urushlar, m adaniyat, san’at, iqtisodiy 
ishlab chiqarish rivoji va boshqa jarayonlarni tahlil qiladi.
Kontning fikricha, jam iyatni rivojlantirish jarayoni sari 
yetakluvchi asosiy kuch - bu “taraqqiyot ruhiyati”dir. Aslida, bu 
kuch insoniyat tafakkuri taraqqiyotidir. Inson bilimi, tafakkuri 
oldinga qarab harakat qiladi. Shuning uchun u o ‘z tarixiga ega. 
Insoniyat tafakkuri o ‘z taraqqiyoti jarayonida uch bosqichni bo- 
sib o ‘tgan va quyidagi qonuniyatning ochilishiga olib kelgan: 
ilohiyot (teologik) yoki yolg‘on (fiktiv) bosqich, metafizik yoki 
m avhum lashgan bosqich va pozitivizm yoki ilmiy bosqichlar. 
Bu uch bosqich haqida O. Kont o ‘zining m ashhur “Uch stadiya 
qonuni” asarida batafsil to‘xtalib o ‘tgan. Kont ta’riflab bergan bu
51
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qonuniyatlar oddiylikdan m urakkablikka o ‘tib borgani singari, 
ijtim oiy rivojlanishning barcha jabhalarini ham o ‘zlari singari 
o ‘zgartirib, rivojlantirib bormoqda.
Birinchi teologik davrda inson aqli hodisalarining g ‘ayritabiiy 
kuchlarini Xudoning ta ’siri bilan izohlashga uringan. Bu bos- 
qichni Kont uch davrga b o ‘ladi: fetishizm davri, politeizm davri 
va m onoteizm davri. Bu uch davr ichida m onoteizm davri aha- 
m iyatliroq. Sababi aynan shu davrga kelib xristianlik davri, y a ’ni 
yak k axud olik davri boshlanadi. Y akkaxudolik insonlarning 
olamga, hayotga, an ’ana va urf-odatlarga, m arosim larga, axloq 
va odobga, turm ushga, siyosatga b o ‘lgan m unosabatlarini bu- 
tunlay o ‘zgartirib yubordi.
Kontning fikricha, metafizik dunyoqarash teologik dunyoqa- 
rashning o ‘zgargan shaklidir. M etafizik dunyoqarashga ko ‘ra, 
barcha hodisalarning asosini abstrakt (mavhum ) metafizik mo- 
hiyatlar tashkil etadi. Bu bosqichda odam lar ham m a hodisalarni 
turli m ohiyat va sabablarining ta ’siri bilan izohlaydilar.
“Pozitiv bosqichda ham m a narsalar fan nuqtayi nazaridan 
izohlanadi. Kont insoniyat jam iyati rivojining bu bosqichla- 
rini har tom onlam a tahlil qiladi. Birinchi bosqichda ta saw u r- 
lar hukm ron b o ‘lib, bilim ju d a cheklangan. O dam lar hodisa va 
narsalam ing m avjudligini xudolar va ruhlarning m avjudligi bi­
lan bo g ‘laydi. Bunda nufuz va m onarxiya hukm ron. M etafizik 
bosqich m ohiyatlarining nam oyon b o ‘lishi sifatidagi turli 
kuchlam ing faoliyati bilan xarakterlanadi. Bu bosqichda nufuz- 
lar obro‘siga putur yeta boshlaydi. Insonda xudbinlik (egoizm) 
kuchayib, jam iyat bilan aloqasi susaydi. Sezgining aham iyati 
susayib, uning o ‘rniga aqlning aham iyati ortib boradi. Bu bos­
qichda m onarxiya o ‘m iga xalq hokim iyatini o ‘rnatishga intilish 
yuzaga keladi. Uchinchi bosqichda jam iyat sotsiologiya (sotsial 
fizika) fanlari beradigan ijobiy bilim lar asosida qayta quriladi. 
P o zitiv (ijo b iy ) fan la r ta b ia t v a ja m iy a t q o n u n lari tartib in i 
aniqlash bilan shug‘ullanadi. B u bosqichda oldingi bosqichlarda
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m avjud b o ‘lgan nazariya va am aliyot o ‘rtasidagi ajralish tugati- 
ladi. Jam iyat taraqqiyotini belgilaydigan asos - bu bilim taraq- 
qiyotidir.
Shuningdek, Kont “insoniylik dini” deb ataluvchi din yaratish 
tarafdori boUgan” 1.
A garda biz m adaniyat hodisasini to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri emas, bal­
ki uni sotsiologik nuqtayi nazardan yondashib o ‘rgansak, unda 
m adaniyat hodisa, jam iyat hayotini “chetdan kuzatuvchi” kam- 
taringina ijtimoiy holat boMibgina qolm asdan, balki undan ham 
k o ‘proq kuehga ega b o ‘lgan jaryon ekanini bilishim iz mumkin. 
Ya’ni u turli g ‘oyalar va qadriyatlar paydo b o ‘lishiga, ularning 
jam oatchilik tom onidan faol yoki nofaol tarzda tan olinishiga 
sabab b o ‘luvchi, jam iyatda va kishi dunyoqarashida yetakchi 
o ‘rin egallagan hodisa ekanligini k o ‘ramiz. D em ak, m adaniyat 
sotsiologik nuqtayi nazardan qaralganda, jam iy at a ’zolari tafak- 
kurida paydo b o ‘lgan va shu insonlar tom onidan inobatga oli- 
nadigan har qanday fikr holatini bildiradi. Jam iyat esa aynan 
ushbu