Sotsiologiyasi

I. 2. M adaniyat tushunchasiga
tarixiy va ilm iy yondashuv
Madaniyat arabcha madina (shahar. kent) so‘zidan kelib 
chiqqan bo‘lib, u tabiat va o ‘zaro munosabatlarda aks etadigan 
inson faoliyatining o ‘ziga xos usulidir. “Madaniyat alohida in- 
dividning hayot faoliyati, ijtimoiy guruhning yoki jamiyatning 
hayot faoliyati usulini aks ettiradi. Dastlab, madaniyat tushun- 
chasi insonning tabiatga maqsadga muvofiq ta ’siri (yerni ish- 
lash va hokazo) hamda insonning o‘zini tarbiyalash va o ‘qitish 
m a’nolarini ifodalagan. Keyinchalik madaniyat tushunchasi 
orqali sivilizatsiya bilan bog‘liq mazmun tushunila boshlandi. 
Madaniyat jamiyatdan tashqarida mavjud bo‘lmaydi. Ijtimoiy 
munosabatlardagi har qanday o ‘zgarish madaniyatga ta’sir 
etadi va madaniyat bu munosabatlarning qanday natijalarga 
olib kelishidan xabar beradi. Shu boisdan madaniyat nafaqat 
o ‘tmishga yoki bugunga, shu bilan birga, insonning kelajakka 
boTgan munosabatidir. Madaniyat - inson faoliyatining ham 
mahsuli, ham sifat ko‘rsatkichi. Insonning o‘zi ham pirovard 
natijada madaniyat mahsulidir. Jamiyatdagi madaniy muhit qan­
day bo‘lsa, inson ham shunday shakllanadi” 1.
Madaniyat - bu insonlar tomonidan yaratilgan moddiy vam a’ naviy 
boyliklar, qadriyatlar yig‘indisi, shuningdek, madaniyat -
bu insonlaming ijodiy faoliyati tufayli yaratilgan moddiy va 
m a’naviy boyliklar majmuyigina bo‘lib qolmay, ayni paytda, u 
jamiyat taraqqiyotining darajasini ham ifodalaydi, y a’ni jam i­
yatdagi bilim, mezon va qadriyatlaming yig‘indisi madaniyatda 
gavdalanadi.
Madaniyat tushunchasi keng va tor m a’nolarda ishlatiladi:
“Madaniyat” tushunchasi keng m a’noda insoniyatning bu-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tun tarixiy rivojlanish tendensiyasi jarayonida yaratgan barcha 
moddiy va m a’naviy boyliklarining yig‘indisini aks ettiradi. 
Tor m a’noda esa jam iyatning m a’naviy hayotini ko‘rsatish 
uchun qo‘llaniladi. Lotin tilidan olingan “kultura” atamasi esa 
“yerga ishlov berish, parvarish qilish, o‘stirish, yer mehnati” 
ma’nolarini anglatib, insonlar harakatining o‘zgarishi, o‘sishi 
va inson mehnati bilan bog‘liq jarayonlami anglatadi. Hozirgi 
kunda bu atamalarning har ikkisi ham m a’rifatparvarli bo‘lish, 
ta’lim-tarbiya ko‘rganlik, bilimli bo‘lish, jam iyat rivojlanishi 
yo‘lidagi kashfiyotlar mazmunida ishlatiladi. Madaniyat ko ‘p 
qirrali hodisa bo‘lib, faqatgina qadriyatlar tizimi orqali uning 
bor mazmun-mohiyatini tushunish mumkin. Shuni unutmaslik 
kerakki, madaniyat mohiyati cheksiz-chegarasiz darajada ulkan. 
U insoniyat madaniyati tarixi haqida, turli tarixiy davrlar madani­
yati haqida (masalan, antik davr, o‘rta asrlar, uyg‘onish davri), 
turli millat va elatlar madaniyati haqida (fransuz, o‘zbek, qirg‘iz, 
sharqona, g ‘arbona va hokazo), diniy madaniyatlar haqida (bud- 
daviylik, islom, xristianlik), turli ijtimoiy va professional guruh- 
lar madaniyati haqida (qishloq, dehqon jam oa xo‘jaligi, fermer 
jam oa xo‘jaligi, shaharliklar, ijtimoiy guruhlar va hokazo) va 
alohida olingan shaxslar madaniyati haqida (Konfutsiy, Faro- 
biy, Navoiy, Gandi va boshqalar) ko‘pgina ma’lumotlar berishi 
mumkin. Bularning barchasi madaniyatning qanchalik darajada 
keng va ko‘p qirrali ekanligidan dalolat beradi.
Shuningdek, madaniyat atamasi jamiyatdagi ishlab chiqarish, 
ijtimoiy va m a’naviy hayotda qo‘lga kiritilgan yutuqlar majmuyi, 
biror ijtimoiy guruh yoki xalqning yutuqlari, o ‘qimishlilik, 
ta’lim-tarbiya ko‘rganlik, ziyolilik va m a’rifatlilik majmuyini 
bildiradi.
Madaniyat atamasiga berilgan rang-barang izohlar madani­
yatning aynan ko‘p qirrali ekanligini bildiradi. Madaniyatshunos-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

likka bag‘ishlangan adabiyotlarda ko‘rsatilishicha, bugungi kun- 
da madaniyat hodisasiga bir necha yuzdan oshiq ta’rif berilgan1.
Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib aytish mumkinki “madani­
yat” atamasi bugungi kunda ko ‘proq quyidagi mazmunda ishla- 
tiladi:
- m a ’navaiy, estetik, intellektual rivojning umumiy ko‘rinishi- 
ga qisman mavhum tarzda berilgan baho;
- huquq, tartib, intizom, m a’naviy komillikka va demokratik 
tamoyillarga asoslangan jam iyat holatini tavsiflash (bu vaziyatda 
madaniyat atamasi ko‘proq sivilizatsiya atamasi bilan sinonim 
ravishda qo‘llaniladi);
- biron-bir jamiyatning, jamoaning, guruh a’zolarining yoki 
tarixiy jarayonning mavjudligini (yoki mavjud bo‘lganligining), 
ularning о‘zigaxos takrorlanmas xususiyati borligini ko‘rsatuvchi 
holat;
- kishilarning intellektual va badiiy faoliyati (musiqa, adabi- 
yot, tasviriy san’at, teatr, kino va hokazo) mahsulini bildiruvchi 
jarayon.
Antik davrdan boshlab, jamoatchilik madaniyatini nafaqat 
bilim va ko‘nikma, balki insoniyat amaliy harakatining natijasi 
sifatida qabul qilina boshlangan. Masalan, er.av. 45-yilda yasha- 
gan faylasuf Sitseron ong, tafakkur madaniyati haqida to‘xtaladi. 
Rim notig‘ining fikricha, ongga, tafakkurga ham xuddi yerga 
e ’tibor berilgani kabi e ’tibor, tarbiya va ishlov berilishi lozim. 
Ana shunday, tafakkuriga ishlov bera olgan, m a’naviy olamini 
va qobiliyatlarini rivojlantira olgan insongina madaniyatning 
asosiy mohiyati bo‘lib hizmat qiladi2. (Sitseron Mark Tulliy — 
qadimgi Rim respublikasining atoqli davlat arbobi, notiq, fay­
lasuf, tarixchi va huquqshunos. Sitseron rim jamoasini falsafiy 
m a’rifatparvarlik ruhida tarbiyalashga umrini bag‘ishlagan. Maz-
1 Q arang: E. А хм едова, P. Г абидулин. К ультуралогия. М ировая культура. -
Т.: А кад . Худ. Узб. 2001.
2 Q arang: С иц ерон М . - Т. И збран ны е сочинения. - М ., 1975 г. стр. 252.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

kur y o ‘nalishda juda ko‘p ilmiy ommabop va ilmiy-badiiy riso- 
lalar va maqolalar yozgan. Sitseron falsafiy qarashlarida asosiy 
urg‘u axloq-odob va siyosiy nazariya muammolariga berilgan 
bo‘lib, insonning axloqiy va fuqarolik burch va vazifalari mu- 
tanosibligi ta’limotiga asos soldi. Uning siyosiy tafakkuri tabiiy 
huquq g‘oyalari bilan bog‘liq holda ifodalangan bo‘lib, Aristotel 
ta’limotiga suyangan holda eng yaxshi va oqil davlatni boshqa- 
rish shakli sifatida demokratiya va aristokratiya qorishmasidan 
tashkil topgan davlat hokimiyati mexanizmini afzal ko‘radi)'.
Demokrit fikricha ham, inson tabiatga taqlid qilish va uni 
o‘ziga bo‘ysundirish jarayonida madaniy qadriyatlarni yaratib 
borgan. Grek falsafasining eng asosiy kulminatsion nuqtasi bu 
insonga qolip sifatida qarashdan iboratdir. Ular hamma narsani 
inson qiyofasida ko‘rishadi, o ‘z dunyoqarashlarida hamma nar­
sani inson shakl-shamoyili va xarakteriga o ‘xshatishadi. Ular 
falsafasida hattoki xudolar ham o‘z xatti-harakatlari va tashqi 
ko‘rinishlari bilan inson sifatida, inson qiyofasida tasvirlangan- 
lar.
0 ‘rta asrlarga kelib madaniyat hodisasini idrok etishda 
m a’lum bir o‘zgarishlar yuz berdi. Endi xudo qadr-qiymat negizi 
sifatida qabul qilinib, shu asosda madaniyat prinsiplari ishlab 
chiqildi. Xristianlik falsafasining asoschisi Avreliy Avgustin 
fikriga ko‘ra, Xudo yo‘lida yashash - bu inson uchun yagona 
bo‘lgan qadrli уоЧ. Eng go‘zal, yaxshi, toza va yorug‘ xislatlar 
Xudoda mavjuddir, hayotda emas. Xudo san’atkor kabi borliqni 
yaratdi. Inson ham san’atkor, u madaniyatni yaratdi2.
0 ‘rta asrlar madaniyatining oxirgi xudojo‘y faylasufi Foma 
Akvinskiy realizmning mo4adil namoyondasi sifatida maydon- 
ga chiqdi va Xudoning birlamchiligi, ruhning o ‘lmasligi kabi 
g ‘oyalami targ‘ib qiluvchi falsafaga asos soldi.
1 F alsafa qom usiy lug‘at. (T uzuvchi va m a s’ul m u h arrir Q. N azaro v ). - Т.: 
S harq, 2004. 447-bet.
2 Q arang: F alsafa qom usiy lu g ‘at. (T uzuvchi va m a s’ul m u h arrir Q . N azaro v ). -
Т.: Sharq, A vreliy A vgustin. 2004.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Uyg‘onish davriga kelib vaziyat birmuncha o ‘zgardi. Odam 
(individ) mustaqillikni qo‘lga kirita boshladi. Natijada uning 
yangicha dunyoqarashi va pozitsiyasi shakllandi.
Endilikda inson nafaqat Xudo tomonidan yaratilgan mavju- 
dot, balki u o ‘zini o ‘zi “yaratgan” ijodkor sifatida namoyon 
bo'la boshladi. Insoniyat rivojlanishi jarayonida atrof-muhitga, 
tabiatga moslashib, ijtimoiylasha boshlaydi. Natijada u o ‘zini 
o ‘zgartirib borishi jarayonida tabiatga ham ta’sir qiladi va 
uni ham o‘zgartiradi. Shunday qilib, uyg‘onish davriga kelib 
madaniyat atamasi chuqur mazmundagi hodisa sifatida qabul 
qilina boshladi. Insonning chin ma’nodagi INSON sifatida ma­
vjud bo‘lishini aynan MADANIYAT hodisasida ko‘ra boshlash- 
di. Individ madaniyatni o‘zlashtirish bilan birga unga aks ta’sir 
etadi. Shaxsning shakllanishi jarayonida madaniyatning dunyosi 
ham boyib boradi. Shuningdek, inson madaniyat normalariga 
amal qilgan holda nafaqat tabiatni va jamiyatni, balki shaxsiy 
“tabiati”ni ham o ‘zgartiradi, deb hisoblana boshlandi.
XVII - XVIII asrlarga kelib, inson tafakkuri jamoatchilikning 
diqqat markazida bo‘lib qoldi. Madaniyat, m a’rifat, bilim qadr- 
lana boshladi. M a’rifatparvarlik davridagi madaniyat muammo­
lari Gelvetsiy, Volter, Golbax, Russo, Kant, Gegel kabi G ‘arb 
mutafakkirlarining asarlarida o ‘z aksini topdi.
Fransuz m a’rifatparvarligi asoschisi Jan Jak Russo o ‘z asar­
larida zamonaviy sivilizatsiyaga katta e ’tibor beradi. Russo 
qarashicha, madaniyat hodisasiga sivilizatsiya sinonim bo‘lib 
keladi. Ya’ni madaniyatning sinonimi - sivilizatsiya. Chunki 
madaniyat hodisasidan biri bo‘lmish ilm-fan ham, san’at ham 
aynan bizning nuqsonlarimiz, xato-kamchiliklarimiz natijasi 
o ‘laroq vujudga kelgan. Insonlar bilimga, ilmga o‘z muammo­
lari yechimining najotkori sifatida qaray boshlashadi. Insoniyat 
oldida ilmning qadri oshdi. Bilim esa, o ‘z navbatida, madani­
yat bilan parallel ravishda teng qo‘yildi. Mavzu boshida aytib 
o‘tganimizdek, madaniyatli - bu ilmli, m a’rifatli bo‘lish, ta’lim-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tarbiya ko‘rganlik, degani. J. J. Russo aynan shuni nazarda tutib 
ilm-fanni, san’atni insoniyat yo‘l qo‘ygan kamchiliklar natijasi 
deb hisoblaydi)1.
“Ilm-fan va madaniyat rivoji“m a’rifatparvarlik” asridayorqin 
namoyon bo‘ldi. M a’rifatparvarlik yoki m a’rifatchilik harakati 
jamiyatning m a’naviy-ma’rifiy sohalarida o ‘rnatiJgan ijtimoiy- 
siyosiy zulmkorlik siyosatiga qarama-qarshi o‘laroq shakllan- 
gan ijtimoiy falsafiy va ommaviy-demokratik harakatlar sifatida 
amal qiladi. Uning maqsadi muayyan jamiyat hayotini falsafiy- 
g‘oyaviy va m a’naviy-ma’rifiy zo‘ravonlikdan, jaholatparast- 
likdan ozod etib, erkin tafakkur, ilg‘or m a’naviy-ma’rifiy tizim 
orqali taraqqiyotning barcha zarur moddiy va ma’naviy jabhalariga 
tadbiq etishdir”2.
“ M a ’r i f a t p a r v a r l i k ” a ta m a s i b irin c h i b o r in g liz
s h o iri J. Miltonning “Yo‘qotilgan jannat” dostonida qo‘llangan 
bo‘lsa ham, uni ilk bor Fransiya zaminida amaliyotda qoMlashdi. 
G‘arbning tarixiy va falsafiy fanida “m a’rifat” deganda inson aql- 
idrokining kuchiga va bilimlar tantanasiga cheksiz ishonch davri 
anglanadigan bo‘ldi. Sharq madaniyati tarixida m a’rifatparvarlik 
muhim o ‘rin tutib kelgan. Ajdodlarimiz Ahmad Yassaviy, 
Buxoriy, Termiziy, Naqshband o ‘zlarining beqiyos bilimlari 
bilan umuminsoniy madaniyatning m a’rifatparvarlik oqimi 
shakllanishiga ulkan hissalarini qo‘shganlar. Termiziy “Kitob 
bayan al-ilm” risolasida bilimni nur, yorug‘likka qiyoslagan. 
Az-Zamaxshariy: “Harakat zaif bo‘lgan joyda kuchli bilim foy- 
dasizdir. Harakatsiz bilim - ipsiz kamalak o ‘qidir”, - degan edi3.
Madaniyat taraqqiyotining umumiy qonuniyatlaridan biri -
bu uning to ‘xtovsiz ravishda boyib borishi va rivojlanishidir. 
Moddiy ishlab chiqarishning rivoji madaniyat taraqqiyotiga asos 
bo‘lib xizmat qiladi. Ijtimoiy-iqtisodiy tuzilmalarning ishlab
1 Q arang: G . Skerbek, N . G ile. F alsafa tarixi. - Т.: Sharq, 2002.
2 F alsafa qom usiy lu g 'at. (T uzuvchi va m a s’ul m u h arrir Q. N azaro v ). - Т.: 
Sharq, 2004. 255-bet.
3 A z-Z am axshariy. M aqolalar. - Q ohira.
13
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

chiqarish usullarining almashinuviga qarab madaniyat ham si­
fat darajasi jihatidan o ‘zgarib boradi. Jamiyatning taraqqiy etishi 
madaniyatning o ‘zgarishini talab qiladi, madaniyatning yangi- 
lanishi esa, o ‘z navbatida, jamiyatning taraqqiy qilishiga sabab 
bo‘ladi.
XXI asrga kelib, madaniyat ijtimoiy hayotning barcha so- 
halariga kirib bormoqda. Hozirgi kunda ishlab chiqarish madani­
yati haqida, maishiy va xizmat ko‘rsatish (servis) madaniyati 
haqida, boshqaruv madaniyati haqida, xulq madaniyati haqida 
bemalol gapirish mumkin. Madaniyatning sanab o ‘tilgan har bir 
sohalarida inson kuch-qudrati rivojining natijasini ko‘rish mum­
kin.