Sotsiologiyasi

I. 3. M adaniyatning
asosiy shakl va elem entlari
Ilmiy adabiyotlarda madaniyatni moddiy va m a’naviy madani- 
yatga bo‘lish rasm bo‘lgan. Madaniyatni moddiy va ma’naviy 
madaniyatga bo‘lish inson faoliyatining ikki asosiy sohasi - moddiy 
va m a’naviy ishlab chiqarish bilan bevosita bog‘liqdir. Moddiy 
madaniyat moddiy faoliyatning barcha sohalarini va natijalari- 
ni o ‘z ichiga oladi. Moddiy madaniyatning muhim elementlari 
ishlab chiqarish, transport, aloqa vositalaridir. Moddiy madani­
yatga uy-joy, kiyim-bosh, uy-ro‘zg‘or buyumlari, iste’mol vosi­
talari deb ataladigan hodisalar ham kiradi. Bularsiz m a’lum bir 
xalq madaniyati, uning tarixiy taraqqiyotining turli bosqichlari- 
dagi o ‘ziga xosliklari haqida to‘g‘ri fikr yuritish mumkin emas. 
Albatta, moddiy madaniyatni faqat ishlab chiqarish va iste’mol 
vositalariga taqab qo‘yish to‘g‘ri bo‘lmaydi.
Umuman olganda, ijtimoiy hayotda moddiy ishlab chiqarish 
sohasi bilan birgalikda, ijtimoiy soha, siyosiy soha, m a’naviy 
soha faoliyatlari ham mavjud. Kishining bu sohadagi faoliyat-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

lari madaniyat klassifikatsiyasining asosi sifatida qabul qilinadi. 
Bunday klassifikatsiya tizimining birinchi bosqichiga bir qa- 
rashda mustaqil ko‘ringan, lekin bir-birlari bilan chambarchas 
bog‘langan quyidagi madaniyat sohalari kiradi:
- moddiy madaniyat;
- ijtimoiy faoliyat;
- siyosat;
- san’at;
- m a’naviy madaniyat.
Moddiy madaniyatga moddiy madaniyat elementlari: -
texnika madaniyati, ishlab chiqarish madaniyati, rejalashtirish 
madaniyati, taqsimlash va ayirboshlash madaniyati, kitob, uy, 
mashina san’at asarlari, ya’ni insonlar tomonidan yaratilgan va 
jism oniy jihatdan mavjud bo‘lgan barcha buyumlar kiradi. Lekin 
shuni unutmaslik kerakki, sotsiologlami moddiy madaniyat 
elementlari kishilar ta’siri ostida bo‘lgan vaziyatdagina qiziqti- 
radi.
Ijtimoiy madaniyatga oila va nikoh masalalari madaniyati, 
ijtimoiy-demografik guruhlar madaniyati, maishiy madaniyat, 
m aorif va ta ’lim madaniyati, shaxslararo muloqot madaniyati, 
ekologik madaniyat kiradi.
Siyosiy madaniyat sohasiga huquqiy madaniyat, fuqarolik 
madaniyati, siyosiy faoliyat yuritish madaniyati, ya’ni sinflararo 
muloqot, ijtimoiy guruhlar, davlat, xalq kiradi.
M a’naviy madaniyat sohasiga dunyoqarash, mafkura, ilm- 
fan, din, badiiy madaniyat, san’at, milliy an’analar, axloqiy 
madaniyat, estetik madaniyat, an’ana, shaxslararo aloqalar, mu­
nosabatlar, urf-odatlar va hokazolar kiradi.
Madaniyatni moddiyga va m a’naviyga boMishning o ‘zi shartli 
holat hisoblanadi. Bir tomondan, moddiy madaniyat elementlari 
bo‘lgan kitoblar, ibodatxonalar, tasviriy san’at va hokazolar
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m a’naviy g ‘oya natijasi sifatida vujudga kelgan bo‘lsa-da, ikkin­
chi tomondan, ular moddiy mavjud bo‘lishga ehtiyoj sezadilar.
M a’naviy madaniyat, avvalo, g ‘oya sifatida ijodkor tasaw u- 
rida vujudga keladi, so‘ng ushbu g‘oya moddiy madaniyat sifa­
tida yaratiladi va dunyo yuzini ko‘radi. “M a’naviy madaniyat 
m a’naviy ishlab chiqarish, ijtimoiy ong shakllarini yaratish bi­
lan bog‘liq boTgan faoliyatning barcha sohalarini qamrab oladi., 
M a’naviy madaniyat namoyon bo‘lishining turli ko‘rinishlari 
mavjud: har xil tasaw urlar va g ‘oyalar, nazariyalar va ta’limotlar, 
ilmiy bilimlar va san’at asarlari, axloqiy va huquqiy normalar, 
falsafiy, siyosiy qarashlar, mifologiya, din va hokazo. Bulaming 
barchasi o ‘z-o‘zidan paydo boTmaydi, balki tarixiy taraqqiyot- 
ning m a’lum bosqichida turgan va o‘zaro muayyan munosabat­
larga kirishgan kishilar tomonidan yaratiladi. Bundan ko‘rinib 
turibdiki, m a’naviy madaniyat m a’naviy faoliyat natijasi sifatida 
kelib chiqayotgan hodisalamigina emas, balki ularni yaratish ja ­
rayonida kishilar o‘rtasida yuzaga keladigan munosabatlarni ifo- 
dalash uchun ham xizmat qiladi” 1.
M a’naviy madaniyatning moddiy madaniyatga nisbatan 
o ‘ziga xosligi nimada ko‘rinadi? Birinchidan, m a’naviy madani­
yat nafaqat narsa shaklida, balki faoliyat shaklida ham namo­
yon bo‘ladi (shifokor, o ‘qituvchi, qo‘shiqchi, raqqos faoli­
yati; m a’ruza, aktyor o ‘yini faoliyati va hokazo). Ikkinchidan, 
m a’naviy qadriyatlar eng uzoq yashaydigan qadriyatlar hisobla- 
nadi, y a ’ni m a’naviy madaniyatning betakror asarlari mazmun- 
mohiyati jihatidan hech qachon qarimaydi. Bunga Xorazmiy, 
F arg ‘oniy, Farobiy yaratgan asarlar m isol b o ‘la oladi. 
Uchinchidan, m a’naviy madaniyat o‘z yaratuvchisi va ijodkori 
haqida moddiy madaniyatga nisbatan ancha ko‘proq m a’lumot 
bera oladi. To‘rtinchidan, m a’naviy madaniyatning birgina 
kategoriyasining o‘zida bir qator boshqa m a’naviy madani-
1 F alsafa: ( 0 ‘quv q o ‘llanm a) / E. Y usupovning urn. tahr. ost. - Т.: Sharq, 1999.
16
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yat kategoriyalari yotgan bo‘ladi. Masalan, biron-bir badiiy 
madaniyat asari faqat estetik jihatni namoyon qilibgina qolmay, 
balki axloqiy, xulqiy, dunyoqarashni o ‘stiruvchanlik kabi bir qa- 
tor m a’naviy qadriyatlarni ham ko‘rsatadi.
M a’naviy qadriyatlar jamiyatda insonlar tomonidan iste’mol 
qilinmasa edi, ular yaratilishi haqida gap ham bo‘lmasdi. 
M a’naviy qadriyatlar mavjudligi jamiyat a ’zolari, insoniyat 
tomonidan unga nisbatan talab borligini bildiradi. Lekin bun­
day “talab” va “iste’mol” moddiy narsalarga bo‘lgan talab va 
iste’moldan farqlanadi. Agarda moddiy narsalarda mahsulot 
(oziq-ovqat, kiyim-kechak va hokazo) tezda tugatilsa, m a’naviy 
qadriyatlar esa insonlar tomonidan bir necha marotaba foy- 
dalanilishi mumkin. Ahamiyatli jihati shundaki, vaqt o‘tgan sa- 
yin m a’naviy madaniyat sayqallanib, yanada qadri oshib boradi.
M a’naviy madaniyatning jamiyatda to‘la-to‘kis mavjud 
bo‘lishini ijtimoiy institutlar ta’minlaydi. Bu ijtimoiy institut- 
larning asosiy vazifasiga aynan m a’naviy boyliklarni ishlab 
chiqarish, taqsimlash va ayirboshlash kiradi. Ular tarkibiga turli 
tashkilot va muassasalar kiradi, ya’ni: birinehidan, ma’naviy 
madaniyatni ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish (ijodiy uyushma, 
ilmiy-tadqiqot institutlari, xalq ijodiy jamoalari, kinostudiya- 
lar, nashriyot va hokazo); ikkinchidan, m a’naviy qadriyatlar­
ni taqsimlab chiqish (kinoteatrlar, sirk, konsert uyushmalari, 
m a’ruzaxonalar, maktablar, kutubxonalar, muzeylar va hokazo); 
uchinchidan, madaniyatni ishlab chiqarish va taqsimlash jarayo- 
nini sintetik ravishda bir-biri bilan birlashtirish orqali (klublar, 
teatrlar, filarmoniyalar, radio, televideniye, oliy ta’lim muassa- 
salari kafedralari va hokazo).
“Uzoq vaqtlar fanda madaniyat deganda faqat m a’naviy 
madaniyat nazarda tutildi. Negaki borliqni haqiqat, yaxshilik, 
go‘zallik belgilaydi deb hisoblashgan. Shuning uchun birinchi 
o ‘rinda ilmiy tadqiqotlarning asosi axloq, nafosat bo‘lib keldi. 
Natijada jamiyatning moddiy hayotini, uning iqtisodiyotini
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

o ‘rganishga e ’tibor berilm adi. M oddiy m adaniyat tadqiqot 
uchun qiziqarsiz hisoblandi.
Industrial jamiyatning vujudga kelishi, uning texnikaviy 
taraqqiyoti va texnologiyalarining tezda almashishi madani- 
yatshunoslami insoniyatning barcha moddiy madaniyatini 
o ‘rganishga majbur qildi” 1. Shuningdek, hozirgi kunda madani­
yat tizimlaridan bo‘lmish moddiy va m a’naviy madaniyat bir- 
biriga shunday ta’sir qilyaptiki, bir tomondan, m a’naviy madani­
yat moddiy madaniyat yaralishiga sabab bo‘lsa, ikkinchi tomon­
dan, moddiy madaniyatning boyishi m a’naviy madaniyatning 
yangi qirralarining ochilishiga sabab bo‘lmoqda. Eng qizig‘i, 
uchinchi tomondan esa, moddiy madaniyatda m a’naviy madani­
yat va, aksincha, m a’naviy madaniyatda moddiy madaniyatni 
uchratish mumkin. Masalan, ilmiy-texnik jarayon bo‘lmish om­
maviy axborot vositalari, radio, televideniya, kino, magnitafon, 
videotexnika, komputer kabilar moddiy madaniyat bo‘la turib, 
m a’naviy madaniyat oshishiga xizmat qiladi. M a’naviy madani­
yat bo‘lmish ilm-fan esa texnikaning rivojiga xizmat qiladi. 
Hattoki texnikani m a’naviylashtirish asri boshlandi (masalan, 
texnika estetikasi...).
Moddiy madaniyat deb insoniyat mehnati bilan yaralgan, 
uning barcha moddiy ehtiyoj va talablariga javob beradigan bir 
necha moddiy qadriyatlar yig‘indisiga aytiladi. Moddiy madani- 
yatga, aw alo, mehnat qurollari va ishlab chiqarish, ijtimoiy- 
maishiy xizmat turlari (bular: transpot, aloqa vositalari, kommu- 
nal uy-joy xo‘jaligi xizmati va hokazo), kiyim-bosh, uy-ro‘zg‘or 
buyumlari kiradi. Demak, moddiy madaniyat insonning tabiatni 
qay darajada egallay olganligini va unga ta’sir qilib, uni qanchalik 
o ‘zgartira olganligini ko‘rsatadi.
Madaniyatshunos olim Yu. V. Rojdestvenskiy o ‘zining 
madaniyatshunoslik faniga bag‘ishlangan asarlaridan birida mod-
1 E. G ulm etov va bosh. M adaniyatshunoslik: M a’ruzalar matni. - Т . , 2000. 23-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

diy madaniyat haqida qimmatli m a’lumotlar bergan. Kitobxonga 
biz ushbu asardan olingan ma’lumotni berishni lozim topdik.