Soyqirimlari

  
1919-cu il yanvar ayının 7-də Azərbaycan xarici işlər nazirinin 
müavini Adil xan Ziyadxanovun imzası ilə Ermənistanın xarici işlər 
nazirinə göndərilən notada qeyd edilirdi ki, İrəvan quberniyasında 
çoxsaylı erməni silahlı qüvvələri tərəfindən müsəlmanlar zorakılığa 
məruz qalır, şəhərlərdə və kəndlərdə onlar tərksilah edilir, öldürülür və 
qarət edilir, zor gücünə onları özlərinə tabe etdirməyə çalışırlar, təkcə 
ermənilərin təqibindən yaxa qurtarmaq üçün Araz çayını keçmək 
istəyərkən boğulanların sayı 300 nəfərə çatır
3
. 
1919-ci il yanvarın 8-də Azərbaycan Parlamentinin iclasında 
İrəvan quberniyasının müsəlman  əhalisinin  ərz-halları dinlənilmişdi. 
Sənəddə deyilirdi: “1917-ci ilin dekabr ayından 1918 –ci ilin iyun ayı-
na qədər İrəvan quberniyası dairəsində erməni qoşunları tərəfindən iki 
yüzdən çox müsəlman kəndləri atəşə tutulub tarmar olub, bunların 
əhalisi isə qismən qətl, qismən də dağlara qaçıb buralarda soyuqdan 
və aclıqdan tələf olmuşlar. İrəvan quberniyasının əsasən müsəlmanlar-
dan ibarət olan Sürməli, İrəvan, Üçmüədzin, Şərur və Naxçıvan qəza-
larının bəzi hissələrinın Osmanlı ordusu tərəfindən işğal olunduqdan 
sonra burada yaşayan ermənilər yeni təşkil olunmuş Erməni Cumhu-
riyyətinin dairəsinə köç etmişlər. Digər tərəfdən osmanlılar işğal et-
dikləri mahallarada 100 minə qədər müsəlman  İrəvan quberniyasının 
başqa yerlərindən köçmüşlər. Bunları köçməyə 80 qədər müsəlman 
                                                 
1
 ARDA: Fond 970, siyahı 1, iş 6, vərəq 1. 
2
 Азербайджанская Демкратическая Республика (1918-1920). Внешняя полити-
ка (Документы и материалы). Баку: 1998, с.42. 
3
 Газета «Азербайджан», 7 января 1919 г. 

 AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
130
kəndlərini atəşə tutub talan edən ermənilər məcbur etmişlər. Hal-hazır-
da erməni qoşunları Sürməli qəzasını təmamən, İrəvan, Şərur və Üç-
müədzin qəzalarının müsəlmanlar ilə  məskun mahallarını  işğal edib 
Naxçıvan tərəfə yürüş etməkdədirlər. Yürüşləri ilə  bərabər yerli mü-
səlmanları qismən kəsib, qismən köylərindən çıxarıb  İrana köç etmək 
məcburiyyətinə salırlar. Məcburiyyət ilə müsəlmanlardan təmizlənmiş 
mahallara Osmanlı dövlətindən Ermənistana köç etmiş ermənilər yer-
ləşdirilir. İrəvan quberniyasının bəzi mahallarının təmamilə müsəlman-
lar ilə  məskun olduğu bu mahalların tarixən və başqa  şərait üzrə 
Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi olunmasını nəzərə alıb və məcburən bu 
mahalları müsəlmanlardan təmizləyib onların yerinə erməni mühacirlə-
rinin oturmağı xilaf və ziddi-qanun hesab edərək bu mahallar məsələ-
sini qəti surətdə həllini sülh konfransına buraxaraq İrəvan müsəlmanları 
nümayəndələri  İrəvan müsəlmanlarının mövcudluğunun mühafizəsi 
üçün lazım gələn tədabir etmənizi rica ediriz”. İclasda çıxış etmiş Mə-
həmməd  Əmin Rəsulzadə  İrəvan müsəlmanlarının müraciətinə müna-
sibət bildirərək qeyd etmişdir ki Azərbaycan höküməti yurddaşlarına 
siyasi və maddi yardım göstərməli, onların vəziyyətini yüngülləşdirmək 
ücün Parisdə keçirilən sülh konfransında və Qafqaz dövlətlərinin birgə 
yığıncaqlarında mövcud ixtilafların həllinə calışmalıdır. Rəsulzadənin 
bu təklifi səsə qoyularaq qəbul edilmişdi
1
. 1919-cı il yanvar ayının 14-
də  İrəvan quberniyası müsəlmanlarının nümayəndələri adından M.H. 
Seyidovun Azərbaycan hökumətinin başçısına ünvanlanmış müraciə-
tində isə qeyd edilirdi ki, Ermənistan hökuməti silah gücünə erməni 
qaçqınlarını müsəlmanların məskun olduqları ərazilərdə məskunlaşdırır, 
məqsəd ondan ibarətdir ki, mümkün olan qədər müsəlmanları  məhv 
edərək bütün qəzalardan onları təmizləsinlər ki, Paris konfransında hə-
min ərazilərin ermənilərə məxsusluğunu sübut edə bilsinlər
2
. 
 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Xarici işlər nazirliyi tərəfin-
dən 1919-cı ilin iyunun 10-da Ermənistandakı diplomatik nümayəndə 
Məmməd Xan Təkinskiyə göndərilmiş şifrəli teleqramda təlimat veri-
lirdi ki, İrəvan quberniyasında dağıdılan müsəlman kəndlərinin nüma-
yəndələrinin köməyi ilə müsəlmanların əhali itkisi, mülkiyətinə dəyən 
ziyan, adı və soyadı, yaşı və yaşayış yeri, cinsi göstərilməklə öldürü-
                                                 
1
 Azərbayсan Xalq Cumhuriyyəti (1918-1920). Parlament (Stenoqrafik hesabatlar). I 
cild. Bakı: 1998, s.111-113 
2
 Газета «Азербайджан», 14 января 1919 г.  

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
 
131
lən  şəxslər,  əsir götürülmüş adamlar haqqında məxfi  şəkildə statistik 
məlumatlar toplayıb Xarici işlər nazirliyinə göndərsin. 
1
  
 Verilmiş  təlimata uyğun olaraq, M.X. Təkinskinin yardımı ilə 
İrəvan müsəlman Milli Şurası  təcili  şəkildə  İrəvan quberniyasında 
yaşayan azərbaycanlıların dözülməz vəziyyəti haqqında Avropa və 
Amerikanın böyük dövlətləri üçün məlumat hazırlayıb, Azərbaycan 
Xarici işlər nazirliyinə göndərdi. Məlumatda deyilirdi:.( 48 0tilah.8(7)]TJ /TT2 1 Tf 0 Tc (Tw 1.4 /T40 Td (õ)Tj /TT1 1 Tf 0.0006c 0.28 0 Td [(()Tj /C2_1 1 Tf 0 Tc 0 T.80 Td <0525>Tj /TT1 1 Tf 0.001206c 0.28-0.()Tj /C2_1 1 Tf 0 Tc 0 T.8j /C2_1 1 Tf 0 Tc 3(ya)Tj /C0i i)Tj6.76Tf 0.945 0 T <0525>Tj /TT1 1 Tf 0.0003 Tc 0.2747 Tw 0.445 0 Td(z v)Tj0747ün m)Tj /C2[(t0 Tc9 Tw i erm4.48 0 Td <0525>Tj /TT1 1 20 120011 Tc 0.2589 Tw 0.44 0 Td (ti haqq074a)0.9(t haz)]TJ (ni 0 Td <0525>Tj /TT1 1 T1 1 Tf60.001206c 0.28-0.()Tj /C2_1 1 T_1 1 Tf 0 Tc 0.55s 0 Td <0525>Tj /TT1 1 Tf .445 0 Td ( )Tj /C2_1 1 Tf 0.525 0 Td<0525>Tj /TT1 1 Tf  0.0008 Tc 0.445 0 Td [(rba)Tj 0 (an)5.8( )]TJ 0.00i)-5 Tc 5.05 0 Td <00F9>T 1 T_1 1 Tf94Tf 0.0004 Tc (kild)Tj /C2_1 1 1 1 Tf 0.0003 (h0525>Tj /TT1 1 Tc 0.2747 Tw 0.445 0 Td(z v)Tj9m)Tj /C2_1 0 Td <0525>Tj /TT1 1Tc 0.2747 Tw 0.445 0 Td(z v) Tf 0.0005 Tr0 Td <0525>Tj /TT1 1 T1 Tf 0 Tc Tc 0.2747 Tw 0.445 0 T47ün m)Tj /C2_, qTj /TT1 1 Tf 0.0011 Tc 0.0589 Tw 2.755 0 TdTf 0 Tc 079/C2_1 1520 Tc 1.7a5 0da 1.46 0 Td <0525>Tj /TT1 1 Tf 0 0 Tc Tc 0.2747 Tw 0.445 0 T47 Tf 0 Tc 0.55 k Td <0525>Tj /TT1 1 T1  0.0021 Tc 0.2129 Tw 0.445 0  haz)]TJ (nd 0 Td <0525>Tj /1f 0.0018 Tc 0.0582 Tw 0.44 0 Td 27 Tf 0 Tc 0.55r0 Td <0525>Tj /TT1 1 T1 T 0 Tc Tc 0.2747 Tw 0.445 0 T47ün m)Tj /C2_, h0525>Tj /TT1 1 0011 Tc 0.0589 Tw 2.755 0 Td 4i haqq0746C2_1 1520 Tc 1.tta Er4.25 0 Td <0525>Tj /TT1 1  Tf0.0021 Tc 0.2129 Tw 0.445 0  haz

 AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
132
ləri halda yerindəcə güllələnirlər. Onların şəxsi evləri də qarətdən və 
zorakılıqdan qurtula bilmir, təpədən dırnağa kimi silahlanmış erməni 
gəncləri "artıq" əşyaları talayıb aparırlar. Gün batmamış müsəlmanlar 
evlərinə  tələsir, qapı  və pencərələrini tamamilə bağlayırlar..  İrəvan 
müsəlmanlarının keçirdikləri məhrumiyyətləri, əzabları və işgəncələri 
qələmə almaq mümkün deyildir. Çoxları dözmür, başlarına hava gəlir, 
vaxtından qabaq qocalırlar. Bütün bunlar indinin özündə də Ermənis-
tanın paytaxtı İrəvanda baş verməkdədir»
1
.  
Yeni Bəyazid qəzasının Göyçə rayonunun 5-ci sahəsinin səla-
hiyyətli nümayəndəsi İsmayıl Sultanovun 1919-ci ildə Gəncə qəza rəi-
sinin adına daxil olmuş  məlumatında deyilirdi: "Ararat Respublikası 
qoşunlarının Yeni Bəyazid qəzasının Göyçə rayonunun dinc müsəlman 
kəndləri üzərinə hücumları başlamışdır. Hal-hazırda 60 min əhalisi olan 
22 kənd dağıdılmış, yandırılmış  və boşaldılmışdır. Ermənilərin və 
erməni hökumətinin keçmiş qonşularına və müsəlman təbəələrinə qarşı 
törətdikləri qeyri-insani qanlı  əməlləri görəndə insanı  dəhşət bürüyür. 
Ermənilər xahişlərə, yalvarışlara və müsəlman  əhalisinin ah-vaylarına 
məhəl qoymurlar. Erməni döyüşçüləri  əllərinə düşmüş müsəlmanları 
sağ buraxmırlar, əksinə, görünməmiş işgəncələr verir, qadınları, uşaqla-
rı, qocaları və gəncləri öldürürlər. Yalnız az sayda qadın və yeniyetmə 
qızlar müstəsnalıq təşkil edir...Sağ qalan qaçqınlar qoşun tərəfindən tə-
qib olunur... dərələrdə və qarlı zirvələrdə gizlənir... qar içində batır və 
kütləvi surətdə qırılırlar. Ararat Respublikası vəzifəsini başa vurmuşdur. 
Göyçə rayonunda daha müsəlmanlar qalmayıb. Bu günə kimi Yeni 
Bəyazid qəzasında 84 müsəlman kəndi məhv edilmişdir"
2
.  
 Azərbaycan Xarici işlər nazirliyinin müttəfiq dövlətlərin Cənubi 
Qafqazdakı Ali komissarına göndərdiyi məktubdan görünür ki, 1919-
cu ilin avqust - sentyabrında erməni qoşunları tərəfindən Üçmüədzin, 
Sürməli,  İrəvan, Yeni Bəyazid qəzalarındakı azərbaycanlı  kəndləri 
yenidən dağıdılmışdı. Üçmüədzin qəzasında bir kənd belə salamat 
qalmamışdı. "Dağıntıda qoşun hissələri ilə birlikdə yerli erməni əhalisi 
də  iştirak edirdi. Qarabağ erməniləri isə xüsusi amansızlıq nümayiş 
etdirirdilər. Həmişəki kimi, qaçanlar istisna olmaqla, kişilər,  əsasən, 
küt alətlərlə öldürülmüş, qadınlar isə zorlanmış  və  əsir götürülmüş-
                                                 
1
 ARDA : Fond 970, siyahı 1, iş 85, vərəq 4-7.  
2
 Газета «Азербайджан», 17 мая 1919 г. 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
 
133
dür"
1
. Erməni qoşunlarının komandanı general Dro öz qoşunlarının bu 
hərəkətlərini "arxa cəbhənin təmizlənməsinin" zəruriliyi və "strateji 
şəraitlə" izah edirdi
2
. AXC Daxili işlər nazirliyinin fondunda saxlanı-
lan xüsusi siyahı-sənəddə təkcə 1919-cu ilin son iki ayı ərzində ermə-
nilər tərəfindən Üçmüədzin qəzasında 62, Sürməli qəzasında isə 34 
müsəlman kəndinin məhv edildiyi göstərilir.  İrəvan qəzası haqqında 
sənəddə bircə sətir yazılıb: "Zəngibasar kəndlərindən başqa qalan bü-
tün yaşayış məntəqələri məhv edilmişdir."
3
 1919-ci il sentyabrın 2-də 
AXC-nin Himayədarlıq nazirinin səlahiyyətli nümayəndəsi Teymur 
xan Makinskinin Himayədarlıq nazirliyinə göndərdiyi teleqramda 
deyilirdi: "Son günlərin hadisələri müsəlmanların vəziyyətini faciəli 
hala saldı. İrəvan, Yeni Bəyazid, Üçmüədzin qəzalarından 150000-dək 
müsəlman mühacirət etdi. Hazırda Ermənistan sərhədlərində müsəl-
manların sayı nisbətən az qalıb, lakin bu az sayda talanların və qorxu 
təzyiqi altında gündən-günə azalır. Artıq Yeni Bəyazid qəzasında mü-
səlman qalmayıb. Ermənistan hökümətinin nəzarətində olan İrəvan qə-
zasının bölgələrində müsəlmanların sayı 25 min nəfərdən cox deyil, 
eyni ilə Üçmüədzin qəzasında (25 min nəfərdən cox deyil), Sürməli 
qəzasında isə 15 mindir. Aleksandropol qəzasında isə müsəlmanların 
sayı həmişə az olub. Beləliklə, İrəvan quberniyasında müsəlmanların 
ümumi sayı azı 70000 - ən çoxu 80000 təşkil edir”
4
. Himayədarlıq na-
zirliyinin məlumatına görə, təkcə Yeni Bəyazid, Üçmüədzin və İrəvan 
qəzaları üzrə 1919-cu ilin sonunda qaçqınların sayı 200 min nəfərə 
çatmışdı.
5
 Azərbaycanın xarici işlər naziri M.Y.Cəfərovun Ermənis-
tandakı həmkarına 22 sentyabr 1919-cu ildə göndərdiyi notada 1918-
ci ilin yanvarından etibarən ermənilərin İrəvan quberniyası ərazisində 
törətdikləri vəhşiliklər xronoloji ardıcıllıqla öz əksini tapmışdır. No-
tada qeyd edilirdi ki, 1918-ci ilin dekabrında İrəvan quberniyasından 
türklərin çəkilməsindən sonra Sasun polku İrəvan qəzasının Qaraxaç 
(Qaraarxac) və Vediçay kənd icmalarının müsəlmanlarını tərksilah et-
miş, Qədili,  Şahablı, Qraxaç, Dəhnəz, Qarabağlar, Ağasıbəyli və s 
kəndlərini darmadağın etmiş, demək olar ki, adları  çəkilən kəndlərin 
sakinlərinin hamısını öldürmüşlər. Eyni aqibətlə Milli Dərəsi rayonunun 
                                                 
1
 История Азербайджана по документам и публикациям, с.222. 
2
Yenə orada, s.213. 
3
 ARDA : Fond 894, siyahı 10, iş 80, vərəq 31-33.  
4
 Нифталиев И.Указ.работа, с.69-70. 
5
 История Азербайджана по документам и публикациям, с.176. 

 AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
134
bəzi kəndləri də üzləşmişlər. Daha sonra notada qeyd edilirdi ki, təqri-
bən həmin vaxt erməni ordusu Yeni Bəyazid qəzasının Basarkeçər ra-
yonunun kəndlərini mühasirəyə almış, Qızılvəng, Subatan, Zağalı 
kəndlərinin  əhalisini qırmışdır.  Şahab kəndində  uşaqları  təndirə atıb 
yandırmışlar
1
. Azərbaycan tərəfinin dəfələrlə Ermənistanda müsəlman-
ların ağır vəziyyətinə və onlara qarşı törədilən zorakılıqlara etiraz etmə-
sinə baxmayaraq, Ermənistan hökuməti heç bir tədbir görmürdü. Ək-
sinə, 6 avqust 1919-ci il tarixli notasında erməni tərəfi yenə də bəyan 
edirdiki, Ermənistan hökuməti üçün "ağ və qara vətəndaş" yoxdur
2
. 
Azərbaycan Parlamentinin 1920-ci il yanvarın 5-də keçirilən ic-
lasında qaçqınların məsələsi müzakirə edilmişdi. Həmin iclasda cıxış 
edən Mustafa Vəkilov Ermənistandan 300 min qaçqının gəldiyini 
qeyd edərək, onların çox ağır vəziyyətdə sərhədyanı qəzalarda yerləş-
dikləri haqqında məlumat vermişdi
3
. 
Vəziyyət o dərəcədə böhranlı idi ki, İrəvan quberniyası ərazisin-
də dinc müsəlman əhalisinin məhv edilməsi və erməni silahlı qüvvə-
ləri tərəfindən törədilən vəhşiliklərlə əlaqədar hətta İranın Qacar höku-
məti adından Britaniya hökümətinə etiraz təqdim edilmişdi.  İranın 
Xarici İşlər Nazirliyinin 1919-cu il 21 oktyabr tarixində Böyük Brita-
niyanın diplomatik missiyasına göndərdiyi depeşada göstərilirdi: 
“Şübhə yoxdur ki, Britaniyanın diplomatik missiyasının  İrəvanda, 
Naxçıvanda, Qarsda və Ermənistanın bütün sərhədi boyunca bu yaxın-
larda baş verən olaylar, ermənilərin bu bölgələrin müsəlman əhalisinə 
qarşı törətdiyi vəhşiliklər, qətliamlar və qarətlər haqqında xəbəri var. 
Xarici İşlər Nazirliyi həmçinin belə bir məlumat almışdır ki, ermənilər 
bu bölgələrdə milliyyətindən asılı olmayaraq bütün müsəlmanlara qar-
şı zorakılıq aktı törətmək fürsətinin birini belə  əldən qaçırmamışlar. 
Müsəlman ailələri məhv edilir, heç bir günahı olmadan kişilər və 
uşaqlar öldürülür, qadınlar cinsi təcavüzə  məruz qalır, onların bütün 
əmlakı qarət edilir. Erməniləri əsla təhrik etməyən bir çox kəndin əha-
lisi məhv edilmişdir....”
4
. 
                                                 
1
 Азербайджанская  Демкратическая  Республика (1918-1920). Внешняя  поли-
тика (Документы и материалы), c.352. 
2
 Нифталиев И. Указ.работа, с. 67. 
3
 Azərbayсan Xalq Cumhuriyyəti (1918-1920). Parlament (Stenoqrafik hesabatlar). 
II cild, s.523 
4
 Gözəlova N. “Azərbaycanın türk-musəlman  əhalisinin soyqırımı Britaniya Kitab-
xanasının arxiv sənədlərində (1918-1920)”. Bakı, 2014, s.23-25. 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
 
135
Böyük Britaniya hökuməti tərəfindən xüsusi olaraq Cənubi Qaf-
qaza ezam edilmiş Britaniya Ali komissarı ser Oliver Uordrop da Er-m
ə

 AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
136
Daşnak partiyasının iki illik hakimiyyətini qiymətləndirən er-
məni müəllifi B.Boryan qeyd edirdi ki,"erməni siyasi xadimləri dövlət 
hakimiyyətini ölkəni idarə etmək üçün deyil, müsəlman əhalisini qır-
maq və onun əmlakını talamaq üçün qurmuşdular”
1
. Beləliklə, daşnak 
hökümətinin təhminən 30 aylıq hakimiyyəti dövründə (28 may 1918-
29 noyabr 1920-ci illər) İrəvan quberniyasının yerli müsəlman əhalisi-
nə qarşı  həyata keçirdiyi soyqırım siyasəti nəticəsində quberniyanın 
Ermənistanın nəzarətində olan sərhədlərində cəmi 10 min nəfər müsəl-
man qalmışdı
2
. Erməni müəllifi A.Lalayanın qeyd etdiyi kimi Ermə-
nistanda müsəlmanların sayı 77 % azalmışdı.
3
  
2013-ci il sentyabrın 18-də Quba Soyqırımı Memorial Komplek-
sinin açılışında çıxış edən Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İl-
ham  Əliyev 1918-1920-ci illərdə Azərbaycan xalqının başına gətirilən 
faciələrə toxunaraq qeyd etmişdir: “Bakıda, Quba qəzasında, Şamaxıda, 
Qusarda,  İrəvanda, Naxçıvanda, Zəngəzurda, Qarabağda, Lənkəranda, 
demək olar ki, bütün Azərbaycan torpaqlarında bizə qarşı soyqırımı 
törədilmişdir. Sovet dövründə  təbii ki, tarix təhrif edildiyi üçün bu 
həqiqətlər bizdən gizlədilirdi. Hesab edirəm ki, bu, böyük faciədir. 
Çünki uzun illər xalqımıza qarşı amansızlıqla vəhşilik törədən ünsürlər 
sovet tarixində qəhrəman kimi təqdim edilirdi, onların şərəfinə abidələr 
ucaldılırdı. Yalnız müstəqillik dövründə biz həqiqi ədaləti bərpa etdik. 
Yəni, tarix, ədalət zəfər çaldı. Biz bu gün öz tariximizə qayıdırıq. 
Tarixin bütün məqamlarını bilirik, bilməliyik. Gənc nəsil də bilməlidir 
ki, xalqımız keçmişdə hansı fəlakətlərlə üz-üzə qalmışdır”.
4
 Azərbaycan 
Respublikasının Prezidenti İlham  Əliyev dəfələrlə  çıxışlarında bu gün 
Ermənistan adlanan dövlətin məhz tarixi Azərbaycan torpaqlarında, 
keçmiş İrəvan xanlığının ərazilərində yarandığını xüsusi vurğulayaraq, 
tezliklə azərbaycanlıların bu torpaqlara qayıdacağını bildirmişdi
5
. 
 
                                                 
1
 Борьян Б. А. Армения, международная дипломатия и СССР. В 2 томах. Том 
1. М-Л.: 1928, с.83. 
2
 Нифталиев И. Указ. работа, с. 86. 
3
 Лалаян А.А. Контрреволюционная роль партии Дашнакцутюн // ИзвестияАН 
Азербайджанской ССР. Серия Истории, философии и права,1990, № 1, c.63. 
4
 “Azərbaycan”qəzeti, 2013, 19 sentyabr. 
5
 “Azərbaycan”qəzeti, 2014, 7 avqust. 

 AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
 
137
 
1918-1920-Cİ İLLƏRDƏ AZƏRBAYCANIN  
TÜRK-MÜSƏLMAN ƏHALİSİNİN SOYQIRIMI BRİTANİYA 
KİTABXANASININ ARXİV SƏNƏDLƏRİNDƏ 
 
Nigar Gözəlova 
Tarix elmləri üzrə fəlsəfə doktoru 
 
Britaniya kitabxanasının fondlarında saxlanılan arxiv sənədləri 
1918 - 1920-ci illərdə Bakı, İrəvan və Gəncə (Yelizavetpol) quberni-
yalarının ərazisində erməni quldur dəstələrinin və Ermənistanın silahlı 
qüvvələrinin Azərbaycan xalqına qarşı törətdiyi soyqırımı əks etdirən 
mühüm mənbələrdir. Bu qiymətli sənədlər Azərbaycan tarixinin indi-
yədək öyrənilməmiş, yaxud da xüsusi məqsədlərlə saxtalaşdırılmış 
məsələlərinin obyektiv araşdırılması üçün geniş imkanlar açır. Onların 
elmi dövriyyəyə ilk dəfə daxil edilməsi həmin sənədlərdə 1918-1920-
ci illərdə azərbaycanlıların soyqırımı ilə bağlı ehtiva olunan bilgilərin 
tarixşünaslığımız üçün dəyərini daha da artırır. Çünki, Britaniya kitab-
xanasının fondlarında saxlanılan sənədlər Britaniya imperiyasının yük-
sək rütbəli məmur və  səlahiyyətliləri tərəfindən imzalanmış bir çox 
“tamamilə  məxfi” raportlar və yazışmalarından ibarətdir. Bu raport-
larda və daxili yazışmalarda 1918-1920-ci illərdə Cənub Qafqaz regio-
nunda yaşanan hadisə və proseslər haqqında Britaniya təmsilçilərinin 
gerçək dəyərləndirmələri öz əksini tapmışdır və  məhdud sayda ali 
hakimiyyət nümayəndəsi üçün nəzərdə tutulmuşdu. 
1918-ci ildə Cənubi Qafqaza müdaxilə ərəfəsində Böyük Brita-
niya hökuməti yerli xristianlara, hər şeydən öncə də ermənilərə böyük 
ümidlər bəsləyərək, Osmanlı ordusunun Qafqaza yürüşünün qarşısının 
alınmasında onlara bel bağlayırdı. Öz növbəsində erməni siyasətçiləri 
ingilispərəst təbliğat xəttini tuturdular. Lakin tezliklə, Britaniya arxiv 
sənədlərindən məlum olduğu kimi, ingilis komandanlığı dərk etməyə 
başlamışdı ki, ermənilərin dəstəklənməsi və onlara kömək göstərilmə-
si Böyük Britaniyanın türk-müsəlman əhalisinə münasibətdə siyasəti-
nə ağır ziyan vurur. Belə ki, kapitan Noel 1918-ci il 22 yanvar tarixli 
məlumatında Azərbaycanda ingilislərə münasibətin pisləşməyə doğru 
dəyişməsi haqqında xəbər verirdi. O, yazırdı: “Mən 6 həftə öncə orada 
olarkən tatar (azərbaycanlı – N.G.) icmasının liderləri bizlərə münasi-
bətdə açıq şəkildə dostyana əhval-ruhiyyədə idilər. Fəqət indi, Bakıya 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
138
qayıtdıqdan sonra mən aşkar etdim ki, onların davranışı yerini şübhə-
liliyə  və pis gizlədilən düşmənçiliyə vermişdi. Bu, aşağıdakılar ilə 
izah olunur: 1) Bizim erməni mənafelərinə üstünlük verməyimiz haq-
qında rəy geniş yayılmışdır; 2) Ermənilər bu təəssüratı gücləndirir və 
ondan sərbəst şəkildə öz xeyirləri üçün istifadə edirlər; 3) Erməni milli 
alayının formalaşmasına verilən prioritet. Mən güman edirəm ki, bu, 
rus baş qərargahının bizim erməniləri dəstəklədiyimiz və müsəlmanla-
ra güvənmədiyimiz haqqında görüşlərinə uyğundur. Mənim rəyimə gö-
rə, belə bir siyasət yanlışdır və ehtimal ki, fəlakətə  gətirib çıxaracaq. 
Müsəlmanların maraqları, onları qulaq ardına vurmağın imkansız oldu-
ğu qədər güclüdür, ələlxüsus da rus ordusunun tezliklə dirçəlməsinə 
ümidlərin son dərəcə cüzi olduğu bir zamanda... Tatarlar (azərbaycanlı-
lar – N.G.) Rusiyaya rəğmən özlərinin milli hərbi bölmələrini formalaş-
dıracaqlar, və yaxşı olardı ki, bu bizim himayəmiz altında baş versin”.
1
  
Təsədüfi deyil ki, 1918-ci ilin fevralın sonunda müsəlman qəza-
ları Qafqaz ərazisinə ingilis qoşunlarının müdaxiləsinə qarşı  Cənubi 
Qafqaz Seyminə öz etirazlarını bildirdilər və ingilis nümayəndələri ilə 
danışıqları kəsməyi tələb etdilər.
 
1918-ci ilin qanlı mart olayları ingi-
lislərin ermənilərdən azərbaycanlılara qarşı istifadə edilməsi siyasəti-
nin səhv olması qənaətini daha da möhkəmləndirdi. Bəlli olduğu kimi, 
həmin hadisələr gedişində bolşevik-daşnak silahlı birləşmələri tərəfin-
dən Bakı quberniyası ərazisində müsəlman əhalisinin soyqırımı həyata 
keçirilmişdi. Hindistandakı Böyük Britaniya qoşunlarının baş

 AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
 
139
Cənubi Qafqazda ingilislərin açıq  şəkildə  hərbi müdaxiləsi 
1918-ci ilin yayın sonlarında  İranın  şimalından, Qafqaz cəbhəsinin 
İran sahəsindən rus qoşunlarının çıxarılmasının dərhal ardından baş-
lanmışdı. 1918-ci ilin avqustun əvvəlində S. Şaumyanın sovet rejiminə 
əvvəllər müxalifətdə olan marionet “Sentrokaspi diktaturası” hökumə-
tinin dəvəti ilə Cənubi Qafqazda Britaniya qoşunlarının silahlı müda-
xiləsinin ilk cəhdi başlandı. Avqust ayının əvvəlində general L.Denster-
vil hərbi qrupunun öncül dəstəsi Bakı limanına çıxarıldı. Avqust ayı-
nın 17-də isə generalın özü başda olmaqla 39-cu piyada briqadasının 
əsas qüvvələri Bakiya gəldilər. Böyük Britaniya hərbi hissələri “Sen-
trokaspi” hökumətinin qoşunları ilə birlikdə  şəhəri Azərbaycan-Os-
manlı ordusunun hücumundan müdafiə etmişdilər. Sentyabrın ortala-
rında isə, Bakının Qafqaz İslam ordusu tərəfindən azad ediləcəyini la-
büdlüyünü anlamış ingilislər tələsik surətdə  Ənzəli limanına qayıtdı-
lar. L.Denstervil və onun qruplaşmasının qərargahı Bakıda ilk qısa-
müddətli yerləşməsindan gəmilərin, silahların və  əsgəri ləvazimatın 
ələ keçirmiş, Qafqazda gələcək  əməliyyatların təchizatı üçün Ənzəli 
limanına yanacaq aparmışdı.
1
 
1918-ci ilin oktyabrın 30-da bağlanmış Mudros barışığının şərt-
lərinə müvafiq olaraq türk qoşunları Cənubi Qafqazı tərk etdilər. Bakı-
dan təxliyə olduqdan sonra Denstervil İrandan geri çağırılmış, və onun 
missiyasının və Mesopotamiyadan gəlmiş yeni qoşun kontingentinin 
əsasında “Norperfors” (“Şimali İran Qoşunu”) adını almış yeni müda-
xiləçi qrup yaradılmışdı. Bu qrupa general Vilfred Tomson başçılıq 
edirdi.
2
 
V. Tomsonun komandanlığı altında ingilis qoşunları türk qoşun-
larının çıxarılmasından sonra 1918-ci ilin noyabrın 17-də Bakıya daxil 
oldular. Bakıya gəldiyi gün Tomson şəhərdə hərbi vəziyyət elan etdi 
və özünü Bakının general-qubernatoru elan etdi. İngilis qoşunları tez-
liklə  Cənubi Qafqazı faktiki olaraq bütünlükdə  işğal etdilər. Həmin 
siyasətin digər bir məqsədi Rusiyada sovet hakimiyyətinin devrilməsi, 
əski Rusiya imperiyası ərazisinin parçalanması, qeyri-rus qüvvələrinə 
hərtərəfli, o cümlədən hərbi yardım göstərilməsi idi. 1918-ci ilin may 
ayının sonlarında keçmiş Rusiya imperiyasının cənubunda yaranmış 
                                                 
1
 The Adventures of Dunsterforse. By: Dunsterville, L. C., London. 1920. 
2
 Azerbaijan Democratic Republic. Great Britain’s Archrivals Documents, Baku, 
2008. p.169