Soyqirimlari

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
104
iki oğlu və qardaşı oğlu ilə və s. Məruzənin yekununda Quba şəhərində 
və Quba qəzasının 122 kəndində vəhşiliklər törətmiş Hamazaspa, onun 
müavini Nikolaya, komissar Venuntsa, Hartun Hayrapetova, dəllək Ca-
vada, Avakova, Əmircanova və başqalarına qarşı cinayət işi qaldırmaq 
təklif olunurdu. Öldükləri üçün keçmiş komissarlar Ş.Şaumyan və 
G.Korqanova qarşı cinayət işi xətm olunması təklif olunurdu.
1
 
Elə həmin ilin noyabrında göstərilən məruzə əsasında Fövqəladə 
Təhqiqat Komissayası, komissiyanın sədri  Ə.Xasməmmədovun və 
komissayanın digər üzvlərinin imzasaı ilə yuxarıda göstərilən şəxslərə 
qarşı cinayət işi qaldırılması haqqında qərar qəbul etmişdir. Onların iş-
ləri 1920-ci il yanvarın 29-da Bakı dairə məhkəməsinin prokurorluğu-
na göndərilmişdir.
2
 
1920-ci il yanvar ayının 11-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti-
nin Paris sülh konfransında iştirak edən dövlətlər tərəfindən de-fakto 
tanınması ilə əlaqədar olaraq AXC Parlamentinin həmin il fevralında 
qəbul etdiyi qərara görə millətlərarası düşmənçilik zəminində törədil-
miş cinayətlərə xitam verildiyi və bu işlərin istintaqının dayandırıldığı 
elan olunurdu. 
Beləliklə, ermənilər bolşevik-sovet hakimiyyətinin himayəsin-
dən istifadə edərək, 1918-ci ilin aprel-may aylarında türk-müsəlman 
əhaliyə qarşı öz məkrli siyasətlərini davam etdirmişlər. Bu siyasətin 
nəticəsində, minlərlə dinc azərbaycanlı  qətlə yetirilmiş, evləri qarət 
olunub yandırılmış, mədəniyyət abidələri vəhşicəsinə dağıdılmış və öz 
ata-baba torpaqlarından didərgin salınmışlar. 
2007-ci ilin aprel ayının 1-də Quba şəhərində, Qudyalçayın ətra-
fında torpaq işləri görülərkən, ermənilərin azərbaycanlılara qarşı 
1918-ci ilin qanlı cinayətlərindən xəbər verən kütləvi məzarlıq aşkar-
lanıb. Məzarlıqda təxminən, 400-dən artıq insan cəsədi aşkar edilib. 
Hesablamalara görə, onlardan 50-dən çoxu uşaq, 100-dən çoxu qadın, 
qalanları isə yaşlı kişilərdir.  
Ermənilərin azərbaycanlılara qarşı törətdikləri qanlı qırğınlar və 
onların hər cür özbaşınalıqları tutarlı faktlarla üzə  çıxdıqca, 1918-ci 
illərin bütün dövrü ərzində, ermənilərin  Şimali Azərbaycan torpaqla-
rında, o cümlədən Quba qəzasında apardıqları soyqırımı siyasətinin 
əsl mahiyyəti arxiv sənədləri, arxeoloji və elmi-tədqiqat materialların-
dan istifadə etməklə aydınlaşmış olur.  
                                                 
1
 ARDA , f. 1061, siy. 1, iş 96, v. 5-8. 
2
 Yenə orada, v.9-11.  

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
 
105
 
1918-1920-Cİ İLLƏRDƏ AZƏRBAYCANIN  
QARABAĞ BÖLGƏSİNDƏ AZƏRBAYCANLILARIN 
SOYQIRIMI 
 
Natiq Məmmədzadə 
Tarix elmləri üzrə fəlsəfə doktoru 
 
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti fəaliyyətinin ilk günlərindən öz 
istiqlalı və ərazi bütövlüyü uğrunda mübarizə aparmağa məcbur oldu. 
Ən böyük problem Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə eyni vaxtda, 
özü də tarixi Azərbaycan torpaqlarında yaranan Ermənistan (Ararat) 
Respublikasının təcavüzündən ibarət idi. Ermənistan Respublikası ad-
lanan qurum Azərbaycan xalqına qarşı əsl soyqırım siyasətini həyata 
keçirirdi. Bu siyasətin əsas hədəflərindən biri əzəli Azərbaycan torpağı 
olan Qarabağın türk-müsəlman əhalisi idi. 
1918-ci ilin iyulunda Dağlıq Qarabağın erməni icması Ermənis-
tan Respublikasının hərbi-siyasi dəstəyinə arxalanaraq öz müstəqilliyi-
ni elan etdi. Bundan dərhal sonra, 1918-ci ilin payızında erməni silah-
lıları  Zəngəzurda 52 kəndi, 2 mindən çox azərbaycanlını  məhv etdi. 
Eyni zamanda erməni quldur dəstələrinin başçısı Andranik Azərbayca-
nın əzəli torpağı olan Zəngəzuru erməni qubernatorluğu elan etdikdən 
sonra Şuşanı işğal etmək istiqamətində cəhdlər göstərməyə başladı.
1
 
1918-ci il dekabrın 19-da Azərbaycan parlamentinin üzvü Qara-
bəy Əliverdiyev Şuşadan xəbər verirdi: “Mən Qarabağın nümayəndəsi 
olaraq buradakı vəziyyət barədə məlumatlandırıram ki, Andranik Zən-
gəzuru atəşə  məruz qoyduqdan sonra təhlükəli vəziyyət Qarabağda, 
Ordubadda, Cavanşirdə də yaranmışdır. Andranik saysız-hesabsız mü-
səlman kəndlərini məhv edərək dinc əhalini qırmış, sağ qalanları isə 
doğma yerlərindən qovmuşdur. O, Qarabağın mərkəzi olan Şuşaya hü-
cum edərək onun sakinlərini qarət etmiş və onların əmlakını öz əsgər-
lərinə paylamışdır”.
2
 
1918-ci ilin noyabrında İstanbulda Osmanlı dövləti ilə danışıqlar 
aparan Əli Mərdan bəy Topçubaşov Azərbaycan rəhbərliyinin mövqe-
yini belə ifadə edirdi: “Ermənilər tərəfindən qaldırılan Qarabağ 
                                                 
1
Азербайджанская Демократическая Республика (1918-1920). Баку, 1998, с.166. 
2
http://www.azerizv.az/PDF/2006/azizv_113_2006_p_3-4.pdf 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
106
məsələsi beş-on kəndin məsələsi deyil. Bu dörd qəzanın – Şuşanın, 
Cavanşirin, Cəbrayılın və Zəngəzurun mənsubiyyəti ətrafında baş ve-
rən mübahisədir. Bu isə sanki bir xanlığın ərazisidir. Bu ərazidə yaşa-
yanlar içində ermənilər heç də çoxluq təşkil etmirlər. Üstəlik, onlar bu 
bölgənin yerli sakinləri deyillər. Ermənilər Azərbaycana Türkiyə  və 
İrandan Rüsiya ilə müharibələrdən sonra köçürülmüşlər. Buna baxma-
yaraq, biz problemin sülh yolu ilə tənzimlənməsinin tərəfdarıyıq”.
1
 
Azərbaycan Nazirlər  Şurasının sədri Fətəli Xan Xoyskinin İs-
tanbuldakı Azərbaycan nümayəndə heyətinin sədri Məhəmməd  Əmin 
Rəsulzadəyə 23 avqust 1918-ci il tarixli Bakının Azərbaycan istiqlalının 
düşməni olan “Sentrokaspi Diktaturası”nın hakimiyyətindən tezliklə 
azad edilməsi məsələsi ilə bağlı  təcili bildirişində qeyd olunurdu ki, 
Qarabağ tərəfindən Andranikin başçılıq etdiyi erməni qoşunları hərəkət 
etməkdədir, onlar Zəngəzur qəzasının bir hissəsini tutaraq Şuşa qəzasını 
bizdən ayırmış, biz isə Bakı  məsələsi həll olunmayana qədər heç bir 
tədbir görə bilmirik
2
. 
Andranikin quldur dəstələrinin cinayətlərindən  şahidlərin dilin-
dən danışan «Аzərbaycan» qəzeti 10 dekabr 1918-ci il tarixli nömrə-
sində qeyd edirdi ki, Qarabağda ermənilrə müsəlman kəndlərini dar-
madağın edir. Lehvazçay, Əldərə, Nüvədi, Oxçu, Şəbədin, Meydan, 
Qaragöl, Qıraq Çimən, Şahidli, Burunlu, Əsgərlər, Tey, Vardanəzir və 
başqaları bütünlüklə yerlə yeksan olunmuşdur. Bu yerlərin  əhalisi 
hücumlardan xilas olmaq üçün qismən Ordubada və İrana qaçmışdır. 
Hal-hazırda bütün məscidlər və küçələr qul qadınlarla və yetim uşaq-
larla doludur. Hər gün onlarla bədbəxt insan aclıqdan və soyuqdan hə-
lak olurlar. İrəvandan  Şuşaya qədər bir milyonluq müsəlman  əhalisi 
qarət olunur və həlak olur
3
 (bax: Əlavələr, sənəd 1). 
1918-ci ilin yazından başlayaraq erməni silahlı  dəstələrinin 
hücumlarına Gəncə quberniyasının  Ərəş  qəzasının  əhalisi də  məruz 
qalmaqda idi. Bu qəza Bakı quberniyasında azərbaycanlıların soyqı-
rımını həyata keçirən Bakı Sovetinin hədəflərindən biri idi. Belə ki, 
AXC hökumətinin yaratdığı Fövqəladə  Təhqiqat Komissiyasının 
                                                 
1
http://vatan.org.ru/publ/karabakh/karabakh/new_york_times_quot_karabakh_v_peri
od_adr_1918_1920_gg_quot/36-1-0-285 
2
Аzərbaycan Respublikası Prezidenti İşlər  İdarəsi yanında Siyasi Sənədlər Arxivi 
(ARPİİYSSA), f.277, siy. 2, iş 7, v.22. 
3
Азербайджан, 1918, 10 декабря (27 ноября); ARPİİYSSA, f.268, siy.23, iş 503, 
v.29-32. 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
 
107
materiallarına əsasən, ermənilərin iri silahlı dəstəsi sübh vaxtı qəflə-
tən  Ərəş  qəzasının müsəlmanlar yaşayan Kürd kəndini mühasirəyə 
alaraq ona hücum etmişdi. Sənəddə göstərilir ki, kəndə soxulan er-
mənilər kəndliləri onların evlərində öldürməyə başladılar, çünki hələ 
yuxudan oyanmayan kəndlilərin  əksəriyyəti evlərindən qaça bilmə-
mişdilər. Hücum nəticəsində 68 nəfər, o cümlədən çoxlu qadin və 
uşaq həlak oldu; ermənilər vəhşicəsinə insanları süngülərlə və xəncər-
lərlə öldürür, insanların üz dərilərini soyur, uşaqları göyə ataraq parça-
parça doğrayır və s. Kürd kəndində baş verən bu vəhşiliklər onun əhali-
sinə köməyə gələn ətrafdakı müsəlman kəndlərinin sakinlərinin  buraya 
çatmasına qədər davam olundu
1
 (bax: Əlavələr, sənəd 2). 
Erməni təcavüzkarlarının hədəflərindən biri Gəncə quberniya-
sının Cəbrayıl qəzası idi. Fövqəladə  Təhqiqat Komissiyasının mate-
riallarına əsasən, 1918-ci ilin avqustunda ermənilərin iri silahlı dəstəsi 
Sərik kəndinə hücum etmişdi. Kəndə daxil olan ermənilər 11 kişini, 10 
qadını, 14 uşağı öldürmüş, 10 evi yandırmış, mal-qaranı aparmış və si-
riklilərin bütün əmlakını qarət etmişdilər
2
 (bax: Əlavələr, sənəd 3). 
1918-ci il avqustun sonunda ermənilərin silahlı dəstəsi Cəbrayıl 
qəzasının Məzrə kəndinə hücum edərək yerli sakinlərdən 6 kişini qətlə 
yetirdi. Müdafiə olunmağa imkanı olmayan müsəlmanlar doğma kənd-
lərini tərk etməyə məcbur oldu. Ermənilər məzrəlilərin evlərini yandı-
rıb dağıtmış, kəndlilərin bütün əmlakını qarət etmişdilər
3
 (bax:  Əla-
vələr, sənəd 4). 
1918-ci ilin payızında silahlı erməni dəstəsi Doşullu kəndinə 
hücum etdi. Quldur dəstəsi Andranikin adından Doşullu əhalisini qətlə 
yetirəcəkləri və kəndi dağıdacaqları ilə hədələyərək onu doğma yerin-
dən çıxmağa məcbur etmişdi
4
 (bax: Əlavələr, sənəd 5). 
Eyni aqibəti 1918-ci ilin dekabrında erməni silahlı dəstənin hü-
cumuna məruz qalan Düdükçü kəndinin əhalisi də yaşadı. Nəticədə sa-
kinlər evlərini tərk etmiş, kəndin özü isə yandırılmışdı
5
 (bax:  Əlavə-
lər, sənəd 6). 
                                                 
1
 Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivi (ARDA), f. 1061, siy.1, iş 29, v.5. 
2
ARDA, f.1061, siy.1, iş 53, v.5. 
3
ARDA, f.1061, siy.1, iş 12, v.5. 
4
ARDA, f.1061, siy 1, iş 11, v.5. 
5
ARDA, f.1061, siy.1, iş.31, v.5-6. 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
108
1918-ci ilin sonu - 1919-cu ilin əvvəlində silhalı ermənilər Cəb-
rayıl qəzasının Aşıq Məlikli kəndinə hücum edərək yerli sakinlərin bir 
hissəsini öldürmüş və ya yaralamışdı. Bu kənd də ermənilər tərəfindən 
dağıdılmış və qarət edilmişdir. Yerli əhali Aşıq Məliklini tərk etmişdi
1
 
(bax:  Əlavələr, sənəd 7). Ermənilər tərəfindən hücumlara həmçinin 
Tatar və Heybətli kəndləri də  məruz qalmışdı ki, onların da əhalisi 
doğma evlərini tərk etməyə məcbur olmuşdu
2
 (bax: Əlavələr, sənəd 8 
və sənəd 9). 
Azərbaycan dövləti dərhal Qarabağ  əhalisini müdafiə etmək 
üçün lazımi tədbirləri görməyə başladı. Ermənistan Respublikasının 
Azərbaycana qarşı  təcavüzü Azərbaycan parlamentinin 1918-ci il 20 
dekabr tarixli iclasında geniş müzakirə olundu. Cümhuriyyətin baş 
naziri Fətəli Xan Xoyski öz çıxışında qeyd edirdi: “Hələ iyul ayında 
Andranik İrəvan tərəfindən bizim sərhədlərimizə yaxınlaşmışdı. Sent-
yabrda Bakıya köçən Azərbaycan hökuməti dərhal bu məsələ ilə məş-
ğul oldu. Bizim ordumuz Andraniki Şuşa və  Zəngəzurdan sıxışdırıb 
çıxara bildi. Andranik qaçdı  və noyabra qədər görsənmədi. Türk qo-
şunları Azərbaycanı tərk etdikdən sonra o, yenidən bizim ərazilərimiz-
də zorakılıq törətməyə başladı. Andranikin məqsədi bizim üçün tam 
aydındır. O, Zəngəzur və Şuşa qəzalarını Azərbaycandan ayırmaq və 
Ermənistana birləşdirmək istəyir. Biz isə öz növbəmizdə müvafiq təd-
birlər görəcəyik”.
3
 
Fətəli Xan Xoyskinin adı çəkdiyi tədbirlər qısa bir müddətdə hə-
yata keçirilməyə başlandı. Belə ki, 1919-cu ilin yanvarında Qarabağ 
general-qubernatorluğu yaradıldı. Qarabağın general-qubernatoru və-
zifəsinə Cümhuriyyətin ən parlaq xadimlərindən biri olan Xosrov bəy 
Sultanov təyin olundu. Azərbaycan hökumətinin bu qərarları erməni-
lər tərəfindən etirazla qarşılandı. 
Ermənistan Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyi Azərbaycan 
hökumətini guya Ermənistanın ərazi hüquqlarına qəsd etməsində itti-
ham etdi. Lakin Azərbaycanın xarici işlər naziri vəifəsini icra edən 
Adil Xan Ziyadxanovun cavab notasında Azərbaycanın Qarabağ  və 
Zəngəzur üzərində tarixi və etnik hüquqları olduğu barədə  sərt bir 
                                                 
1
ARDA, f.1061, siy.1, iş.52, v.5. 
2
ARDA, f.1061, siy.1, iş.40, v.5; ARDA, f.1061, siy.1, iş 36, v.5. 
3
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918-1920). Parlament (stenoqrafik hesabatlar). I 
cild. Bakı, 1998, s.97-101. 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
 
109
bəyanat səsləndirildi. Artıq 1919-cu ilin aprelində Azərbaycan Ordusu 
Andranikin hərbi dəstələrini ölkə ərazisindən sıxışdırdı. 
Andranikin dəstələrinin qanlı cinayətləri 1918-ci ilin iyulundan 
1920-ci ilin aprelinə  qədər fəaliyyət göstərmiş Fövqəladə  Təhqiqat 
Komissiyasının materiallarında öz əksini tapmışdı. Qarabağ və Zəngə-
zurun dinc müsəlman əhalisinə qarşı erməni silahlı dəstələrinin törət-
diyi cinayətlərin təhqiqi üzrə komissiyaya xüsusi işlər üzrə müstəntiq 
N.Mixaylov başçılıq edirdi. Mixaylovun məruzəsində o cümlədən Qa-
rabağ böıgəsinin ərazisində - Gəncə quberniyasının Cavanşir, Şuşa və 
Cəbrayıl qəzalarında ermənilərin törətdiyi zorakılıqdan bəhs olunurdu. 
Qeyd olunurdu ki, Qarabağ müsəlmanları mütəmadi olaraq Qarabağda 
yaşayan ermənilər, İrəvan quberniyasından və Türkiyə vilayətlətindən 
gəlmiş qaçqın ermənilər və erməni əsgərləri tərəfindən hər cür zorakı-
lığa məruz qalır. Ermənilər müsəlmanlardan Ermənistan Respublikası-
nın hakimiyyətinə tabe olmağı tələb edirlər.
1
 
1919-cu ilin yayında Dağlıq Qarabağda fəaliyyət göstərən Ermə-
ni Milli Şurası (EMŞ) qanlı münaqişənin yeni mərhələsini açdı. Bu 
şura Ermənistan Respublikasından Dağlıq Qarabağda yaşayan erməni-
lərə xeyli silahın gətirilməsinə nail oldu. Hərbi toqquşmalar nəticə-
sində Azərbaycan Ordusunun br neçə əsgəri həlak oldu. Qarabağ ge-
neral-qubernatoru Xosrov bəy Sultanov ermənilərin hərbi aksiyaları-
nın qarşısını almaq məqsədilə EMŞ-nın fəal üzvlərini Qarabağdan 
qovdu və bundan sonra bölgədə nisbi sakitlik bərqərar olundu. Dağlıq 
Qarabağın erməni icması Azərbaycan hökumətinin hakimiyyəyini ta-
nıdığını barədə bəyanat verdi. 1919-cu ilin avqustunda keçirilən Dağ-
lıq Qarabağ ermənilərin 7-cı qurultayında ermənilər Azərbaycanın əra-
zi bütövlüyü çərçivəsində  mədəni muxtariyyət statusunun əldə etmə-
ləri ilə razı olduqlarını bildirdilər. 
Lakin çox vaxt keçmədən erməni silahlı birləşmələri yenə  də 
Zəngəzur qəzasında azərbaycanlıları məhv etməyə başladılar. AXC hö-
kuməti 1919-cu ilin oktyabrında bölgəyə general-mayor Cavad bəy Şıx-
linskinin komandanlığı altında qoşunlar göndərdi. Onların səyləri nəti-
cəsində erməni qoşunları Dığ adlı yerin yaxınlığında geri oturuldular. 
1919-cu il noyabrın 23-də Tiflisdə Azərbaycanla Ermənistan 
arasında saziş bağlandı. Tərəflər hərbi toqquşmaları dayandırmaq və 
bütün mübahisəli problemləri sülh yolu ilə həll etmək barədə öhdəlik 
                                                 
1
ARDA, f.970, siy.10. iş 161, v.1-9; ARDA, f.100, siy.2, iş 791. 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
110
götürdülər.
1
 Bu  sazişin  şərtl
əri dekabrın 14-də keçiril
ən Azərbaycan-Ermənistan sülh konfransında da öz təsdiqini tapdı. Lakin bu hadisə-dən də
rhal sonra 10-minlik erməni qoşunu yenidən Azərbaycana hü-cum etdi. Zəngəzurdan Qarabağa keç
ən erməni qoşunu Azərbaycan kəndlərin
ə divan tutdular. Azərbaycan hökumətinin bəyanatına görə, ən azı 40 müs
əlman kəndi məhv edildi. AXC xarici i
şlər naziri F.X.Xoyskinin Cənubi Qafqazda müt-təfiq dövlətlərin ali komissarı polkovnik V.N.Qaskelə göndərdiyi (1)7 yanvar 1920-ci il tarixli notada qeyd olunurdu ki, 23 noyabr 1919-cu il sa

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
 
111
man kəndlərini məhv etdilər. Ermənistan hökumətinin  əmrini icra 
edən erməni qoşunları müsəlman kəndlərinin əhalisini amansızcasına 
qırmışdır... Dinc müsəlman əhalisinə qarşı bu hərbi tədbirlər dayandı-
rılmadığı halda Azərbaycan hökuməti vətəndaşlarımızın həyat və əm-
lakının qorunması məqsədilə ən qəti tədbirlər görəcək”.
1
 
AXC xarici işlər naziri F.X.Xoyskinin Ermənistan xarici işlər 
naziri A.Xatisova göndərdiyi 26 fevral 1920-ci il tarixli təcili teleqra-
mında təkrar olaraq qeyd olunurdu ki, 23 noyabr 1919-cu il tarixli mü-
qavilədən sonra erməni qoşunları tərəfindən Zəngəzur bölgəsində 40-a 
qədər müsəlman kəndi məhv edilmişdir. 19 yanvarda hücuma keçən 
erməni qoşunları və silahlı quldur dəstələri Şuşa qəzasına doğru irəlilə-
yərək rastlarına gələn bütün müsəlman kəndləri darmadağın edərək 
əhalisini məhv edir. Erməni qoşunları tərəfindən onminlərlə müsəlma-
nın amansız məhv edilməsinin qarşısını almaq, eləcə də 23 noyabra qə-
dər mövcud olan vəziyyəti bərpa etmək məqsədilə, mənim hökumətim 
kiçiksaylı silahlı dəstə göndərərək erməni qoşunlarının müəyyən planın 
həyata keçirdiyini ləngidə bildi
2
 (bax: Əlavələr, sənəd 12). 
23 yanvar 1920 ildə Azərbaycan parlamentinin üzvü Cəlil Sul-
tanov parlamentin sədri, baş nazir və parlament fraksiyalarının rəhbər-
lərinə  Cəbrayıldan (Karyagin) teleqram göndərərək xəbər verirdi ki, 
yanvarın 19-da toplar və pulemyotlarla silahlanmış nizamlı erməni qo-
şunları Xocalan və Qaladərəsi arasındakı bir sıra azərbaycanlı kəndlərə 
hücum etmişdir. 15 kənd məhv edilib. Ermənilərin hücumu Cəbrayıl qə-
zasında Xanlıq kəndinin yaxınlığında davam edir. Görünür, ermənilər 
Azərbaycanın müstəqilliyinin sülh konfransda tanınmasından sonra 
Zəngəzuru nüsəlmanlardan təmizləmək və bununla da konfransı baş 
vermiş fakt qarşısında qoymaq istəyir
3
 (bax: Əlavələr, sənəd 13). 
Yanvarın 24-də Sultanovun Cəbrayıldan parlamentin sədrinə gön-
dərdiyi daha bir teleqramında qeyd olunurdu ki, ermənilər Cəbrayıl qəza-
sının sərhədində Araz çayı boyunca cəmləşir. Ermənilərin gücü böyük-
dür. Qarabağı xilas etmək lazımdır. Buna görə də qəti və təcili tədbirlər 
görülməlidir
4
. 
                                                 
1
Азербайджанская  Демократическая  Республика (1918—1920). Внешняя 
политика. (документы и материалы). Баку, 1998, c.529-530. 
2
ARDA, f.970, siy.1, iş 113, v.59; Азербайджан, 1920, 28 февраля, №40; Азер-
байджан, 18 марта, №55. 
3
ARDA, f.970, siy.1, iş 113,v.17. 
4
ARDA, f.970, siy.1, iş 113, v.20. 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
112
Azərbaycan hökumətinin hərbi-siyasi fəaliyyəti, o cümlədən ge-
neral-qubernator Xosrov bəy Sultanovun səyləri nəticəsində

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
 
113
AXC xarici işlər naziri F.X.Xoyskinin Ermənistan Respublikası-
nın xarici işlər nazirinə göndərdiyi 6 aprel 1920-ci il tarixli notada 
qeyd olunurdu ki, Ermənistan tərəfindən hərəkət edən erməni silahlı 
dəstələri aprelin 5-i səhər saaat 5-də Azərbaycan Yaradulla kəndinə hü-
cum etdilər. Əhalinin üçdə biri məhv edilib və qarət olunub.
1
 
AXC Daxili İşlər Nazirliyinin idarə  rəisinin Azərbaycan xarici 
işlər nazirinə 7 aprel 1920-ci il tarixli teleqramında deyilirdi ki, Qazax 
general-qubernatorundan alınmış  məlumata görə ermənilərin Qazax 
qəzasında hücumu davam edir. Erməni nizamlı hərbi hissələrə general 
Baqdasarov, Dilican şossesi ilə  hərəkət edən ayrıca hərbi hissəyə isə 
polkovnik Vartakonyan komandanlıq edirlər. General Baqdasarov Qa-
zax general-qubernatoru ilə döyüşlərin dayandırılmasına dair danışıq-
lara girməyə razılıq vermişdi. Lakin o bundan istifadə edərək yenidən 
hücuma keçib kəndlərimizi bombardman etməyə başladı. Iki kənd 
məhv edilib.
2
 
AXC xarici işlər naziri F.X.Xoyskinin Ermənistan Respublikasının 
xarici işlər nazirinə 8 aprel 1920-ci il tarixli notasında qeyd olunurdu ki, 
Qazax qəzasının Yaradulla kəndinin ətrafında ermənilər tərəfindən Axuş, 
Tovuz Qala və Qaraxubuluq kəndləri daramadağın edilmişdir.
3
 
AXC xarici işlər naziri F.X.Xoyskinin Ermənistan Respublikası-
nın xarici işlər nazirinə 12 aprel 1920-ci il tarixli növbəti notasında 
Qazax general-qubernatorundan alınmış  məlumata istinadən qeyd olu-
nurdu ki, ermənilər döyüşlərin dayandırılmasını nəzərdə tutan tərəflərin 
bağladığı 9 aprel tarixli müqaviləyə zidd olaraq müsəlman kəndlərinə 
qarşı hücuma keçərək Yuxarı Əskipara, Aşağı Əskipara, Xeyrimli, Ba-
ğanis Ayrım, Quşçu Ayrım və Suanlı kəndlərini yandırdılar.
4
 
25 aprel 1920-ci il tarixli AXC xarici işlər nazirinin müavini 
M.Təkinskinin Ermənistan Respublikasının xarici işlər nazirinə gön-
dərdiyi notada qeyd olunurdu ki, ermənilər Abdal və Gülablı kəndləri-
nə hücum etdilər. Abdal kəndinə hücum dəf olunduğu halda, Gülablı 
kəndi yandırılmışdır.
5
 
                                                 
1
Азербайджан, 1920, 9 апреля, 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
114
Erməni təcavüzünün qarşısını almaq m

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
 
115
 
ZƏNGƏZUR BÖLGƏSİNDƏ  
AZƏRBAYCANLILARIN SOYQIRIMI  
(1918-1920-ci illər) 
 
Kamran İsmayılov 
Tarix elmləri üzrə fəlsəfə doktoru,  
AMEA-nın A.A.Bakıxanov adına 
Tarix İnstitutunun aparıcı elmi işçisi 
 
Əhalisi soyqırım və deportasiyalara məruz qalmış tarixi Azərbay-
can ərazilərindən biri də qədim Zəngəzur torpağıdır. XIX əsrin əvvəl-
lərində Azərbaycan torpaqlarının Rusiya imperiyası və Qacarlar dövləti 
arasında bölüşdürülməsi ilə  Zəngəzurun yerli əhalisi olan azərbay-
canlıların həyatında faciə  və müsibətlərin  əsası qoyuldu. Çar Rusiya-
sının Cənubi Qafqazda həyata keçirdiyi müstəmləkə siyasətinin mühüm 
formalarından biri olan köçürülmə siyasəti regionun demoqrafik vəziy-
yətində ciddi kəmiyyət dəyişikliklərinə gətirib çıxarmış, erməni əhalinin 
Azərbaycanın digər bölgələrinə olduğu kimi Zəngəzurda da kütləvi 
yerləşdirilməsi və  əksinə, yerli azərbaycanlıların sıxışdırılması  nəti-
cəsində ermənilər bölgənin milli tərkibində  tədricən üstünlük qazan-
mağa başlamışdılar. Digər bölgələrdə olduğu kimi Zəngəzurda da İran-
dan və Türkiyədən köçürülən ermənilər əsasən azərbaycanlılar yaşayan 
kəndlərdə  məskunlaşdırılmış, bununla da bölgənin türksüzləşdirilməsi 
prosesinin əsası qoyulmuşdu. Ermənilərin bölgədə kütləvi məskunlaşdı-
rılmasından sonra onun tarixən türk mənşəli coğrafi toponimləri də er-
məniləşdirilməyə məruz qalmış, əksər Azərbaycan-türk yer və kənd ad-
ları süni surətdə erməni toponimləri ilə əvəz olunmuşdu. 
1905-1906-cı illərdə  Zəngəzurda müsəlman  əhaliyə qarşı törə-
dilmiş qanunsuzluqlardan sonra bir çox kəndlərin müsəlman  əhalisi 
qaçqın düşsə də, onların əksəriyyəti bir müddətdən sonra doğma yurd-
yuvalarına geri qayıtmış, öz həyatlarını yenidən qurmağa müvəffəq ol-
muşdular. 1917-1920-ci illərdə  Zəngəzurun türk əhalisi ikinci dəfə 
soyqırım və deportasiya ilə üzləşməli oldu. Lakin 1906-cı ildən fərqli 
olaraq bu dəfə onların  əksəriyyətinə öz doğma yerlərinə qayıtmaq 
müəssər olmadı. 
1917-ci ilə aid statistik məlumatlara görə  Zəngəzur qəzasında 
azərbaycanlılar 123085 (və ya 990 73), yəni 55,0%, ermənilər isə 99257