Soyqirimlari

 AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
116
(və ya 82976), yəni 44,3% təşkil edirdi
1
. Rusiyada 1917-ci ilin fevral 
inqilabından sonra bölgədə yaranmış ziddiyyətli vəziyyətdən, I Dünya 
müharibəsinin yaratdığı mürəkkəb  şəraitdən istifadə edərək ermənilər 
qonşu xalqların hesabına milli dövlət yaratmaq iddialarını gerçəkləşdir-
məyə başladılar. Bu ideyanın həyata keçirilməsi üçün isə yeganə yol bu 
ərazilərdə yaşayan yerli əhalinin məhv edilməsi idi. Bu məqsədlə kütlə-
vi terror və zorakılıqlardan istifadə edən erməni şovinistləri təkcə 1917-
ci ildə  Zəngəzur qəzasında 109 kəndi dağıtmışdılar
2
 Əgər 1918-ci ilin 
mayına qədər azərbaycanlı əhaliyə qarşı kütləvi talanlar və vəhşiliklər I 
Dünya müharibəsində  iştirak etmiş erməni hərbi hissələri və yerli 
ermənilərin quldur dəstələri tərəfindən həyata keçirilirdisə, Ararat Res-
publikasının yaranmasından sonra türk-müsəlman  əhalisinin soyqırımı 
rəsmi  İrəvanın dövlət siyasətinə çevrildi və bu işdə dövlətin nizami 
silahlı qüvvələrdən fəal istifadə olunmağa başlandı. 
Zəngəzurda 1918-ci ildə türk-müsəlman əhalisinin soyqırımı qul-
dur Andronikin bölgəyə gəlməsi ilə pik nöqtəyə çatdı. Cənubi Azərbay-
canda, Naxçıvanda və Ordubadda kütləvi qırğınların bilavasitə təşkilat-
çısı olan bu quldurun dəstələri öz qara əməllərini bu dəfə Zəngəzurda, 
silahsız Azərbaycan kəndlilərinə qarşı davam etdirməyə başladılar. 
1918-ci ilin sentyabrın  əvvəllərində  Zəngəzurun hüdudlarına soxulan 
erməni qulduru dinc müsəlman  əhaliyə qarşı amansız tədbirlər həyata 
keçirilməyə başladı. Andronikin vəhşilikləri haqqında Azərbaycan 
Cümhuriyyəti Hökumətinin yaratdığı Fövqəladə  Təhqiqat Komissiya-
sının sənədlərində, yerli hakimiyyət nümayəndələrinin, ictimai xadimlə-
rin teleqram və  məktublarında, dövrü mətbuat səhifələrində, eləcə  də 
çoxsaylı şahid ifadələrində kifayət qədər faktlar və materiallar mövcud-
dur. FTK-in topladığı 36 cildlik istintaq materiallarının (3500 səhifəlik) 
2 cildi (təqribən 80 səhifəlik) Zəngəzur qəzasındakı hadisələri özündə 
ehtiva edir. Zəngəzur qəza rəisi M.Namazəliyevin məlumatına görə An-
dronikin başçılığı ilə erməni quldurları Urud, Darabas, Ağadu, Vağudi, 
Arıqlı, Şukər, Məlikli, Pulkənd, Şəki, Qızılcıq, Qarakilsənin müsəlman 
hissəsini,  İrmis, Pəhlili, Kürdlər, Xotanan, Sisiyan, Zabazadur müsəl-
man kəndlərini dağıdaraq 500 nəfər insanı  qətl etmişdi.
3
 M.Namazəli-
                                                 
1
 Musayev  İ. Azərbaycanın Naxçıvan və  Zəngəzur bölgələrində siyasi vəziyyət və 
xarici dövlətlərin siyasəti (1917-1921-ci  illər) Bakı, 1997, s.49 
2
 Azərbaycan Respublikasının Dövlət Arxivi (ARDA), f.970,s.1,iş 253, v.11, 18-19 
3
 ARDA, f.894,s.4,iş 19,v.129 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
 
117
yevin 30 oktyabr 1918-ci il tarixli raportundan isə bəlli olur ki, 1917-ci 
ilin dekabrı – 1918-ci ili avqustu arasındakı müddətdə təkcə Zəngəzur 
qəzasının I sahəsində 16 kənd dağıdılmış, 708 nəfər məhv edilmiş, 47 
mln.390 min rubl məbləğində maddi ziyan vurulmuşdu
1
. 
FTK üzvü N.Mixaylov 1918-ci il ərzində  Zəngəzur qəzasında 
törədilmiş  vəhşiliklərin təhqiqatı  əsasında hazırladığı  məruzə-
də
2
azərbaycanlı əhalinin soyqırımına məruz qalmasını konkret faktlar-
la əsaslandırmışdır. Məruzədə qeyd edildiyi kimi, Zəngəzur qəzasında 
ermənilərin müsəlmanlar üzərində fasiləsiz zorakılıqlar həyata keçir-
mələri baxımından daha ağır şərait mövcud idi. Yüksək dağlıq ərazidə 
yerləşməsindən və qonşu Şuşa və Cəbrayıl qəzaları ilə əlaqələrinin po-
zulmasından, eləcə də müsəlman kəndlərinin pərakəndə halda, erməni 
kəndlərinin əhatəsində yerləşməsindən istifadə edən ermənilər bölgədə 
daha əlverişli vəziyyətdə idilər. Azərbaycanın digər bölgələri ilə mü-
qayisədə qəza müsəlmanların vəziyyəti həm də onunla pisləşmişdi ki, 
yaxşı silahlanmış erməni kəndliləri ilə yanaşı qəzada general Androni-
kin rəhbərliyi altında mütəşəkkil hərbi hissə  də var idi. Sonuncu öz 
əlində çoxsaylı silahlı qüvvə cəmləşdirərək Zəngəzur ərazisinə soxul-
muş  və Ermənistan Respublikasının göstərişinə uyğun olaraq müsəl-
man əhalisinə ermənilərin hakimiyyətinə tabe olmağı, əks təqdirdə qə-
zanı tərk etməyi tələb etmişdi. Andronikin əsas məqsədi bununla Zən-
gəzuru Ermənistan Respublikanın tərkibinə qatmaqdan ibarət idi. On-
lara tabe olmadan imtina edən müsəlmanlara qarşı ermənilər görünmə-
miş vəhşiliklər törədir, müsəlmanları qətl etməklə kifayətlənməyərək, 
onların kəndlərin yandırır və dağıdır,  əmlakını, mal-qarasını aparır, 
torpaqlarını ələ keçirirdilər. Sisyan mahalının I polis sahəsinin
 
bütün 
müsəlman kəndləri, II sahənin kəndlərinin  əksər hissəsi, III, IV, V 
sahələrin mühüm hissələri tamamilə məhv edilmişdi. Bəzi kəndlər ta-
mamilə yerlə-yeksan edilmiş, ermənilər tərəfindən  əkin sahələrinə 
çevrilmişdi. 50000 nəfərdən müsəlman öz yurd-yuvalarından qaçqın 
düşərək 4-cü sahədə və qonşu Cəbrayıl qəzasında yerləşmişdi. Məru-
zədə dağıdılmış və məhv edilmiş 115 kəndin adı göstərilmişdi. Adı çə-
kilən kəndlərdə 10068 nəfər müsəlman öldürülmüş və ya yaralanmışdı 
                                                 
1
 “Азербайджан”, 1918, 13 ноября 
2
 Bax: Azərbaycan xalqına qarşı 1918-ci il soyqırımı. Sənədlər toplusu. 3 cilddə, II 
cild, I kitab. Gəncə quberniyasında soyqırımı. 1917-1920-ci illər, Bakı, Tarix 
İnstitutunun  nəşri, 2011, s.265-287 

 AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
118
ki, onların 7729-u (3257 kişi, 2276 qadın, 2196 uşaq) öldürülmüş, 
2339 nəfərinə isə (müvafiq olaraq 1060, 794 və 485) xətər yetirilmiş-
di. Lakin bu rəqəmlər də faciəvi vəziyyəti tam əks etdirmirdi, reallıqda 
erməni vəhşiliklərinin sayı daha çox idi, çünki müsəlmanlar qəzadan 
qaçqın düşdüklərindən qurbanların sayını  dəqiq müəyyənləşdirmək 
mümkün olmamışdı. 
N.Mixaylovun məruzəsində və FTK-nın materiallarında erməni 
vandalizmi  şahid ifadələri ilə konkret faktlarla öz təsdiqini tapmış-
dı.Vağudi (Vaqədi) kəndinin 15 ən gözəl qızı erməni  əsgərlərinə 
paylanmış, onlar bu şərəfsizliyə dözməyərək özlərini öldürmüşdülər. 
Yenə həmin kənddə 400 müsəlman kəndə hücum zamanı məscidə sı-
ğınmış, ermənilər məscidin qapısını kəsərək, əvvəlcə içəriyə əl qum-
baraları atmış, sonra isə məscidi insanlarla birgə yandırmışlar. Kəndin 
sakini Qədimə Tahir qızını ermənilə

 AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
120
1918-ci ilin dekabrında Azərbaycan hökumətinə göndərdiyi məlu-
matında yazırdı ki, «ermənilər öz qarşılarına Zəngəzur, Şərur, Naxçı-
van və Ordubad qəzalarının bütün müsəlman əhalisini qırmaq, bu qə-
zaları müsəlmanlardan təmizləmək, bununla da xalqların gələcək 
konfransında (Paris konfransı  nəzərdə tutulur-K.İ.) bu yerlərə öz hü-
quqlarını sübut etmək məqsədini qoymuşlar. Çünki, bütün xalqlar 
müsəlmanlardan təmizlənmiş qəzaların ermənilərə aid olduğunu qəbul 
edəcəklər. Bu səbəbdən ermənilər bizim minlərlə sakinimizi qırır, 
qanımız su kimi axır, namusumuz erməni ayaqları altında tapdanır. 
Hara baxırsan, hər yanda müsəlman qaçqınlarını görürsən, qadın və 
qızların ağlamasını eşidirsən… Beləliklə, ümumi sülh bağlanana qədər 
oradan bütün əhali çıxarılaraq və sülh konfransında etnoqrafik cəhət-
dən sərhədlərin müəyyənləşdirilməsi ilə bağlı məsələ müzakirə edilər-
kən, biz təbii olaraq bu yerlərlə əbədi olaraq vidalaşmalı olacağıq. 
1
 
1919-cu ilin ilk günlərindən ermənilərin hərəkətləri daha həyasız 
şəkil almağa başladı. Daşnak hökuməti Zəngəzura yeni nizami qüvvələr 
göndərərək, burada ümumi səfərbərlik həyata keçirməyə, eləcə də Tür-
kiyədən Ararat Respublikasına gəlmiş erməni qaçqınlarını qəzaya isti-
qamətləndirməyə başladı.
2
 1919-cu il noyabrın 19-da erməni komisar 
Hamazasp 40 suvari və 200 əsgərlə Oxçu kəndinə gələrək kəndi müha-
sirəyə aldı  Kənd  əhalisi onları duz-çörəklə qarşılamış. yemək ver-
mişdilər. Hamazasp çörəyə and içərək, müsəlmanların Ermənistan hö-
kumətinə  sədaqətlə xidmət edəcəklərinə and içəcəkləri təqdirdə ermə-
nilərin onlara yaxşı münasibət göstərəcəklərinə söz vermişdi. Nahardan 
sonra ibadət üçün məscidə getmək üçün meydana toplaşan bütün 
kişilərə  qəflətən hücum edən erməni quldurları onların  əksəriyyətini 
qətlə yetirmiş, sağ qalmış və yaralanmış bədbəxt müsəlmanları süngü-
lərlə dəlik-deşik etmişdilər. Sonra isə vəhşilər bütün uşaqları və qadın-
ları bir yerə yığıb, onların başına sənəddə göstərildiyi kimi “hətta vəhşi 
xalqların tarixində belə görünməmiş” müsibətlər gətirmişdilər.” Pakizə 
(sənəddə Pakizər kimi gedir – K.İ ) adlı qadın ürək sarsıdan vəh-
şiliklərin təsiri altında əsəb sarsıntısı keçirmiş, tapança və qılıncla gözəl 
qadınları  kəsib-öldürməyə başlamışdı ki, onlar erməni vəhşilərinin 
əllərinə keçməsin.Şəhrəbanu adlı qadın isə erməni əsgərlərinin təndirə 
                                                 
1
 Azərbaycan Elmlər Akademiyasının xəbərləri. Tarix, hüquq, fəlsəfə seriyası, 1989, 
№2, s.130-131 
2
  «Азербайджан», 1919, 24 января 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
 
121
atdıqları  uşaqlarını xilas etmək üçün özünü təndirə atmış  və onlarla 
birgə diri-diri yanmışdı. Bütün bunların  şahidi olmuş Allahverdi adlı 
birisinə ermənilər bu dəhşətli mənzərəni göstərib bilərəkdən onu sağ 
buraxmışdılar ki, o müsəlman kəndlərinə gedib erməni hakimiyyətini 
tanımayan müsəlmanlara onları da belə tale gözlədiyini söyləsin. 
Beləliklə Oxçu kəndinin böyükdən kiçiyə 1400 sakini qılıncdan keçiril-
di. Yalnız 12-13 nəfər kəndi  əvvəlcədən tərk etdiklərinə görə labüd 
qətliamdan xilas olmuşdular. Ermənilər Pirdavdan, Şabadin və Atqız 
kəndlərinin əhalisini də kütləvi şəkildə qıraraq, bu kəndləri yandırdılar. 
Şabadindən yalnız 8 kişi və 7 qadın xilas olmuşdu. Atqız kəndinin 
əhalisi erməni hücumlarından xəbər tutaraq qaçmağa nail olsa da Or-
dubada çatanadək 167 uşaq və qadın yolda soyuqdan həlak olmuşdu. 
Oxçu, Şabadin, Pirdavdan və Atqız kəndlərinin 4000 nəfər əhalisindən 
yalnız 262-sı sağ qalmış  və onlar Ordubada pənah gətirmişdilər.
1
 
Oxçudərəsi kəndlərini viran qoymuş ermənilər Gığı dərəsində yerləşən 
kəndlərə (Şəhərcik, Buğacıq, Mollalı, Sofulu) də divan tutmuşdular.  
Oxçu kəndlərinin müsəlman  əhalisinə qarşı törədilmiş bu cina-
yətlər başqa sənədlərlə  də  təsdiq olunur. Azərbaycan XİN 
F.X.Xoyskinin Ermənistan XİN-ə göndərdiyi 10 dekabr 1919-cu il 
tarixli teleqramında göstərilirdi ki, Oxçu rayonunun kəndlərinin silah 
tutmağı bacaran kişiləri sülh yaratmaq bəhanəsi ilə karvansaraya dəvət 
edilmiş, onların hamısı oraya əvvəlcədən yerləşdirilmiş dinamitlərlə 
partladılaraq öldürülmüşdür. Qocalar, uşaqlar və qadınlar isə məscid-
də doğranmışdılar.
2
 1920-ci il yanvarın 3-də ermənilər Qərçivan kən-
dində yaşayan azərbaycanlılara qarşı növbəti vəhşilik törətdilər. 
Cəlladlar kəndin bütün müsəlman  əhalisini bir yerə  yığaraq, uşaq və 
qadınlara belə rəhm etməyərək hamını qilincdan keçirmiş, yüzdən çox 
insan qırılmışdı. 
3
1919-cu il 23 noyabr sazişinə uyğun olaraq Azərbay-
can öz qoşunlarını  Zəngəzurdan geri çəksə  də, erməni tərəfi nəinki 
bunu etməmiş,  əksinə, bölgəyə yeni hissələr göndərmişdi. Nəticədə 
həmin vaxtdan keçən müddət  ərzində  qəzanın daha 40 kəndi talan 
edilmiş, sakinləri öldürülmüşdü. Göstərilən faktlar Azərbaycan XİN-
nin 7 yanvar 1919-cu il tarixli teleqramında müttəfiqlərin ali komissarı 
                                                 
1
 ARDA, f.894, s.10, iş101, v.19-21 
2
 Azərbaycan xalqına qarşı 1918-ci il soyqırımı. Sənədlər toplusu. 3 cilddə, II cild, I 
kitab, s.145 
3
 ARDA, f.970, s.1, iş 113 

 AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
122
Haskelin diqqətinə də çatdırılmış və erməni qoşunlarının geri çağırıl-
ması, yerli erməni bandalarının tərk-silah edilməsi üçün ondan bölgə-
yə Amerika zabitlərindən ibarət komissiya göndərilməsini tezləşdir-
mək tələb edilmişdi.
1
 1920-ci il yanvarın 19-da erməni nizami hissələ-
ri artilleriyadan və ağır silahlardan istifadə edərək Zəngəzurun daha 15 
kəndini yerlə yeksan etdilər.
2
 1920-ci  il  yanvarın üçüncü ongünlüyü 
bölgədə azərbaycanlılara qarşı daha amansız hərəkətlər və zorakılıq-
larla fərqləndi. Hərbi qüvvə və silah-sursat cəhətdən üstünlüyə malik 
erməni 10 minədək canlı qüvvəyə, 5 top və 20 pulemyota malik qoşun 
hissələri.
3
 Qaladərəsindən Xocahanadək geniş  ərazidə Azərbaycan 
kəndlərinə hücum edərək nisbi üstünlük qazandılar. Zəngəzurda 
fəaliyyət göstərən erməni silahlı  dəstələri Qarabağa doğru irəliləyib 
buradakı erməni dəstələri ilə birləşərək Şuşa qəzasını da ələ keçirmək, 
Naxçıvanla Ordubadı mühasirəyə almaq istəyirdilər. Şuşa istiqamətin-
də onlar bütün Azərbaycan kəndlərini məhv etməyi planlaşdırırdılar.
4
 
Yanvarın 19-da erməni nizami qüvvələri artileriyanın köməyi ilə 
hücuma keçərək Əliquluuşağı, Eyvazlı, Şurnuxa, Seltas, Məzrə, Şah-
verdilər, Novlu, Tarovlu, Əyin kəndlərini darmadağın etdilər.
5
 
 1920-ci ilin mart ayında – Novruz bayramı günlərində ermə-
nilər yaxşı düşünülmüş plan əsasında müxtəlif cəbhələrdə - Böyük 
Vedidə, Naxçıvanda, Ordubadda, Qarabağda və  Zəngəzurda geniş 
miqyaslı hərbi əməliyyatlara başladılar. Qarabağda qiyamçı qüvvələrlə 
əməliyyatlar aparan Azərbaycan ordusunun diqqətini yayındırmaq 
üçün Zəngəzura  İrəvandan  əlavə qüvvələr gətirildi və bir sıra Azər-
baycan kəndləri ələ keçirldi. Azərbaycan qoşunlarının və könüllü dəl
ə

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
 
123
rada yuva salmış quldur dəstələri azərbaycanlı əhalini terror etməkdə 
davam edirdi. 1920-ci il iyulun sonlarında XI Qırmızı Ordu hissələri 
tərəfindən Zəngəzur ələ keçirildikdən sonra vəziyyət bir müddət sabit-
ləşsə də bolşevik qoşun hiss

 AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
124
1926-cı il siyahıyaalınma göstəricilərinə görə sayı heç 5 minə belə çat-
mamışdı. Zəngəzurun əksər hissəsini ələ keçirməklə kifayətlənməyən 
ermənilər bölgənin Azərbaycan SSR-də qalmış cüzi hissəsinə (Cəbra-
yıl, Qubadlı, Zəngilan qəzalarının ərazilərinə) də iddialar irəli sürmüş, 
müəyyən dərəcədə buna nail də olmuşdular. Belə ki, erməni məkrinin 
təsiri altında yeni inzibati vahidlik –Mehri rayonu yaradılması adı 
altında Zəngilan rayonunun üç kəndi – Nüvədi, Ərnəzir və Tuğut Er-
mənistana verilmişdi. Bu qərar rəsmən 1969-cu il mayın 7-də, Azər-
baycan SSR Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti tərəfindən təsdiq olunmuş-
du. 1938-1939-cu illərdə Ernəzir kolxozu Nüvədi kəndi, Tuğut kəndi 
isə ermənilər yaşayan Astazur kəndi ilə birləşdirildi, hər iki kəndin 
əhalisi doğma yr yarind(d)2.2(i il)]TJ /C2_1.15azir kov
i ilə

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
 
125
 
1918-1920-Cİ İLLƏRDƏ İRƏVAN QUBERNİYASINDA 
AZƏRBAYCANLILARIN SOYQIRIMI 
 
İlqar Niftəliyev  
AMEA A.A.Bakıxanov adına  
Tarix İnstitutunun aparıcı elmi işçisi,  
tarix elmləri üzrə fəlsəfə doktoru 
 
XX yüzilliyin əvvəllərindən başlayaraq azərbaycanlılara qarşı 
müxtəlif dövrlərdə ermənilər tərəfindən həyata keçirilmiş mütəmadi 
qırğınlar mahiyyətinə görə  məhz soyqırımı aktı olmuşdur. Aralıq 
dənizindən Qara dənizə  qədər, Qara dənizdən Xəzər dənizinə  qədər 
çox geniş coğrafiyada torpaqlara birbaşa yiyələnmək və

 AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
126
üçün təmizləmək və yeni Ermənistan dövləti yaratmaqdır
1
. Ümu-
milikdə, 1918-ci ilin yanvarından may ayına kimi, yəni türk qoşunları 
İrəvan quberniyasına daxil olana qədər, burada ermənilər tərəfindən 
300-dən çox müsəlman kəndi dağıdılmış, onların əhalisi isə qətllərə və 
zorakılıqlara məruz qalmışdı
2
.  
1918-ci ilin mayında keçmiş  İrəvan quberniyasının  ərazisində 
Ararat Respublikasının yaradılması hadisəsini onun ilk baş naziri 
Hovanes Kaçaznuni belə qiymətləndirirdi : "Biz Ermənistanın sahib-
ləri olmalı idik. Əks halda, onu birdəfəlik itirə bilərdik"
3
. Müstəqilliyi 
elan olunmuş Ararat Respublikasının nə ərazisi, nə də paytaxtı vardı. 
29 may 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti  İrəvan  şəhərini 
Ararat Respublikasına güzəştə getdi. Şuranın üzvü Fətəli Xan Xoyski 
Ermənistanla Azərbaycan arasında sərhəd məsələləri barədə  şuranın 
üzvləri ilə Ermənistan Milli şurasının üzvləri arasında aparılmış danı-
şıqlar haqqında məlumat verdi. Fətəli xan öz məruzəsində ermənilərin 
özlərinin siyasi mərkəzlərini yaratmaq üçün Aleksandropol türk ordu-
su tərəfindən tutulduqdan sonra İrəvanın Ermənistana güzəştə getmə-
sinin qaçılmaz olduğunu bəyan etdi. Bu məsələ ilə bağlı Milli Şuranın 
üzvləri Xəlil bəy Xasməmmədov, Məmməd Yusif Cəfərov,  Ələkbər 
Ağa Şeyxülislamov və Məhəmməd Məhərrəmov çıxış edərək İrəvanın 
Ermənistana güzəştə gedilməsinin tarixi zərurət, lakin qaçılmaz acı bir 
həqiqət olduğunu qeyd etdilər. Şuranın iclasında iştirak edən 28 nəfər 
üzvündən 16 nəfəri bu təklifin lehinə səs verdi
4
. 
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin başçısı F.X.Xoyski 
İrəvan və ətrafındakı torpaqların ermənilərə verilməsi barədə Milli Şu-
ranın 29 may 1918-ci il tarixli qərarından dərhal sonra Xarici işlər nazi-
ri Məhəmməd Həsən Hacınskiyə verdiyi rəsmi göstərişdə yazırdı: “Biz 
ermənilərlə bütün mübahisələri bitirdik, onlar ultimatumumuzu qəbul 
edəcəklər və müharibəni dayandıracaqlar. Biz İrəvanı onlara güzəştə 
getdik
5
”. 1918-ci il iyunun 1-də Tiflisdə keçmiş canişin sarayında Hə-
sən bəy Ağayevin sədrliyi ilə Müsəlman Milli Şurasının üçüncü iclası 
keçirildi. Həmin iclasda şura üzvləri  İrəvanın Ermənistana güzəştə 
                                                 
1
 Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivi (ARDA): Fond 970, siyahı 1, iş 1, vərəqlər 
26-27. 
2
 ARDA : Fond 970, siyahı 1, iş 184, vərəqlər 16-17. 
3
 Качазнуни О. Указ. работа, с.29. 
4
 ARDA: Fond 970, siyahı 1, iş 1, vərəqlər 51-52. 
5
 ARDA: Fond 970, siyahı 1, iş 4, vərəqlər 1-2. 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
 
127
gedilməsi məsələsi və qaçqınlara köməyin təşkili ilə əlaqədar İrə

 AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
128
haqqında öhdəliklər götürürdü
1
. Bəhs olunan müqaviləni tamamlayan 
III  əlavədə bütün yuxarıda göstərilən öhdəliklər təfərrüatı ilə  təsbit 
olunur və qeyd olunurdu ki, “Ermənistan hökuməti öz hesabına ibtidai 
və orta təhsil verən müsəlman məktəbləri açacaqdır”
2
. Lakin sonrakı 
hadisələr onu göstərdi ki, müstəqil erməni dövlətində hakimiyyətə 
gələn «Daşnaksutyun» partiyası keçmiş  İrəvan quberniyasının  ərazi-
sində yaşayan müsəlman  əhalisinə qarşı soyqırım siyasətini dövlət 
səviyyəsində həyata keçirməyə başladı. Bu cinayətlərin sarsıdıcı mən-
zərəsini yaradan onlarla teleqram, məktub və digər sənədlər bu gün 
Azərbaycan Respublikasının arxivlərində saxlanılır. Bu sənədlərin 
toplanmasında və dünya ictimayyətinə çatdırılmasında ilk tədbirlər hə-
lə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə görülmüşdü. Minlərlə 
həmvətənimizin soyqırımını qarşısına məqsəd qoymuş ermənilərdən 
çəkdiyi qeyri-insani zülmü, həqiqətən çıxılmaz vəziyyətini təsvir edən 
bu sənədləri həyəcansız oxumaq mümkün deyildir. Onların arxasında 
nə qədər müsibət, dəhşət, ölüm dayandığını təsəvvürə gətirmək qeyri-
mümkündür. Milli Şuranın 1918-ci il iyunun 13-də keçirildiyi iclasda 
ermənilərin azərbaycanlılara qarşı törətdiyi qırğınlar barədə İrəvandan 
gələn həyəcanlı  xəbərlərə  həsr olunmuşdu.  Şura üzvü İbrahim ağa 
Vəkilov oradakı müsəlman qaçqınların acınacaqlı vəziyyətləri ilə əla-
qədar olaraq onlara kömək məqsədilə 150 min manat vəsait buraxma-
ğı təklif edir. İ.Vəkilovun təsirli nitqindən sonra məlum olur ki, İrəvan 
quberniyası ərazisində dolaşan ac-yalavac müsəlman qaçqınların sayı 
150 min nəfərə çatmışdır. Qaçqınlar arasında epidemiya xəstəlikləri 
geniş yayılmış, hər gün acından ölənlər qeydə alınırdı. Ona görə də tə-
cili olaraq qaçqınlara ərzaq, geyim və təsərrüfat malları ilə köməklik 
göstərilməsi təklif olunur. Natiq öz sözlərini zərər çəkmişlərin sayı və 
dağıdılmış 206 kəndin adlarını sadalamaqla bitirmişdi. Milli Şuranın 
Ermənistan Respublikasındakı qaçqınların vəziyyəti ilə əlaqədar qəbul 
etdiyi qərarda göstərildi ki: İrəvan dairəsində qaçqınlara paylamaq 
üçün tezliklə nümayəndələr vasitəsi ilə oraya pul vəsaiti göndərilsin; 
Erməni Milli Şurasından xahiş edilsin ki, imkan daxilində aclıq çəkən 
müsəlmanlara  ərzaq yardımı göstərsin; Türk ordusu komandanlığın-
dan isə xahiş edilsin ki, İrəvan qaçqınlarına  ərzaqla kömək etsin və 
                                                 
1
. Бадалян Х. Германо-турецкие оккупанты в Армении в 1918 г. Ереван: 1962,c. 
172-178. 
2
 Yenə orada. 

AZƏRBAYCAN  XALQINA  QARŞI 1918-ci il  SOYQIRIMLARI
 
 
 
129
müsəlmanların öz doğma kəndlərinə qayıtmalarına kömək üçün tutarlı 
göstərişlər versin
1
.  Beləliklə, yeni yaradılmış erməni dövləti – Ermə-
nistan Respublikası, götürdüyü öhdəliyin  əksinə olaraq, nəinki Azər-
baycan Xalq Cümhuriyyətinə olan iddialarından  əl çəkmədi,  əksinə 
Batum müqaviləsinin imzalanmasından dərhal sonra Azərbaycan Xalq 
Cümhuriyyətinin sərhədlərini pozaraq yeni-yeni Azərbaycan torpaqla-
rının işğalına başladı. Məhz buna görə  də Azərbaycan Xalq Cümhu-
riyyəti hökumətinin başçısı F.X.Xoyski 1918-ci il iyulun 31-də o za-
man  İstanbulda danışıqlar aparan Azərbaycan nümayəndə heyətinin 
başçısı  Məhəmməd  Əmin Rəsulzadəyə belə bir göstəriş vermişdi: 
“əgər ermənilər  əldə olunmuş razılığı pozaraq Qarabağla bağlı iddia 
qaldırsalar İrəvanın onlara güzəştə gedilməsindən imtina et”.
2