Spirtlar, fenollar, oddiy efirlar

Murakkab efirning suv bilan reaksiyaga kirishib, spirt va kislota hosil qilish reaksiyasi sovunlanish yoki gidrolizlanish deyiladi. i I eterifikatsiya reaksiyasiga teskari reaksiyadir.
Ravshanki, eterifikatsiya qaytar jarayondir:
.0 CH, - С \ + HO - C2H 5 о сн3 - с - о - с2н5 - н2о он
va kimyoviy muvozanat qaror topganda reaksiyaga kirishayotgan aralashmada boshlang‘ich moddalar ham, oxirgi mahsulotlar ham bo‘ladi. Katalizator — vodorod ionlari (mineral kislotalar) — to‘g‘ri va teskari reaksiyani (eterifikatsiya va gidrolizni) bir xilda tezlashtiradi, ya’ni muvozanat holatiga yetishni tezlashtiradi. Muvozanatni efir hosil bo‘lish tomoniga siljitish uchun boshlang'ich kislota yoki spirtni mo‘l miqdorda olish kerak. Reaksiya mahsulotlaridan biri reaksiya doirasidan chiqarib yuborilganda ham xuddi shu natijaga erishiladi; buning uchun efirni haydash yoki suv tortib oluvchi moddalar bilan suvni bog‘lash kerak. OH ~ ionlari murakkab efirlarning gidrolizlanishini kuchaytiradi: muvozanat kislota bilan spirt tomoniga siljiydi va reaksiya amalda qaytmas bo‘lib qoladi, chunki hosil bo'ladigan karbon kislota ishqor ta’sirida tuz hosil qiladi:
О О CH3 - С - О - С2Н5 + NaOH -» С Н3 - С ONa + С2Н5ОН
Murakkab efirlarning suv bilan o‘zaro ta’siri — ularning juda muhim kimyoviy xossasidir (oddiy efirlar gidrolizlanmaydi)
Ishlatilishi. Ko‘pchilik murakkab efirlar organik moddalarning yaxshi erituvchilari sifatida ishlatiladi. Ulardan meva essensiyalari tayyorlashda ham keng ko'lamda foydalaniladi. Ayrim murakkab efirlar tibbiyotda ishlatiladi: izoamil-nitrit stenokardiya xurujlarini susaytiradi, etilnitrit chakka qon tomirlarini kengaytiradi

FENOLLAR — gidroksil guruxlari aromatik yadro uglerod atomlari bilan bevosita bogʻlangan oksi hosilali aromatik birikmalar. Molekulasidagi gidroksil guruh soniga qarab Fenollar 1 atomli, 2 atomli va kup atomli boʻladi. 1 atomli fenollar gomologik qatorining 1vakili — oksibenzol S6N5 ON odatda fenol xam deyiladi. Toluolning oksi hosilasi (metilfenollar) o, m va lkrezollar, ksilollarning oksi xreilalari esa ksilollar deyiladi. Naftalin qatorining fenollari naftollar deb ataladi. Oddiy 2 atomli Fenollar odioksibenzol — pirokatexin, m dioksibenzol — rezorsin va ldioksibenzol — gidroxinon deb nomlanadi. Koʻp atomli Fenollar pirogallol, floroglyutsin deyiladi.
Koʻpchilik Fenollar rangeiz kristallar, ayrimlari suyuq moddalar. Baʼzi Fenollar oʻziga xos oʻtkir hidli. Oddiy Fenollar suvda bir oz, deyarli barcha Fenollar spirt, efir, benzolda yaxshi eriydi. Fenollarning spirtlardan farqi shuki, ular kuchsiz kislotalar; ishqorlar b-n osongina reaksiyaga kirishib tuzeimon moddalar — fenolyatlar (mas, C6H,ONa) hosil qiladi.
Koʻpgina Fenollar oson oksidlanadi. Fenollarni sintezlashda tegishli galogen hosilalari gidrolizidan (mis tuzlari ishtirokida) foydalaniladi. Fenollar arildiazoniya tuzlari eritmasini qizdirib va b. usullarda ham olinadi. Toshkoʻmir smolasi va qoʻngʻir koʻmirning birlamchi dyogoti (chirki) Fenollar qatorlarining muhim manbai hisoblanadi.
Baʼzi Fenollar antiseptiklar, antioksidlovchi sifatida qoʻllanadi. Fenollar fenolformaldegid smolalar, poliamidlar va b. polimerlar olishda koʻplab ishlatiladi. Fenollar asosida buyagichlar, dori va parfyumeriya preparatlari, pestitsidlar, plastifikatorlar, sirt faol moddalar va boshqalar sintez qilinadi.


EFIRLAR — tarkibida kislorod boʻlgan organik birikmalar. Ular 2 guruhga: oddiy Efirlar (K — O — K1) va murakkab Efirlar (K SOO K1) ga boʻlinadi (bu yerda K va K1 — SN3; S2N5; S3N7; S6N5 kabi organik radikallar).
Oddiy Efirlarga suv molekulasidagi 2 vodorod oʻrnini bir valentli uglevodorodlar radikallari almashgan moddalar sifatiga qaraladi (mas, dietilefir S2N5—O—S2N5). Agar Efirlar tarkibidagi radikallar turlicha boʻlsa, ular aralash efirlar deyiladi (mas, metilpropil efir SN3—O — S3N7). Tabiatda fenil va naftil Efirlar uchraydi.
Yogʻ qatori Efirlari, odatda, rangsiz suyuqliklar boʻlib, suvdan yengil, tegishli spirtlardan pastroq trada qaynaydi. Aromatik qatorning oddiy Efirlari hisoblangan difenil E. va naftil qatori Efirlari, odatda, qattiq moddalardir. Oddiy Efirlar organik erituvchilarda yaxshi eriydi, quyi oddiy Efirlar suvda oz eriydi. Oddiy Efirlar sanoat miqyosida spirtlarga sulfat kislota taʼsir ettirib olinadi. Sanoatda erituvchi sifatida keng qoʻllanadi. Ulardan plastifikatorlar, xushboʻy moddalar sintez qilinadi, organik sintezda yarim xom ashyo sifatida foydalaniladi.
Murakkab Efirlarda uglevodorod radikali kislorod atomi orqali anorganik yoki organik kislotalar bilan birikkan boʻladi. Bularga sirka etil efir (etilatsetat) yoki nitrit kislotaning etil efiri (etilnitrit) misol boʻla oladi. Murakkab Efirlar tabiatda yogʻlar va vosklar sifatida uchraydi. Fosfat kislota Efirlari inson va hayvonlarda moddalar almashinuvida muhim ahamiyatga ega. Murakkab Efirlarning aksariyati suvda erimaydigan, zichligi suvnikidan kichik, meva hidiga ega suyuqliklardir. Bular, asosan, eterifikatsiya usuli bilan olinadi. Murakkab Efirlarga sovunlanish reaksiyalari tavsiflidir. Quyi murakkab Efirlar (etilatsetat) erituvchilar sifatida, oʻrtalari (nok essensiyasi) oziq-ovqat sanoatida ishlatiladi. Sulfat kislota Efirlari organik sintezda, nitrat kislota E. i (nitroglitserin) esa portlovchi moddalar sifatida qoʻllanadi.