St və mks” fakultəsi “Meliorasiya və stt”

10. Yeraltı suların fiziki, kimyəvi tərkibi və hərəkəti.
Fiziki xassələri. Torpağın və süxur təbəqəsinin daxilində su üç aqreqat halda və bir sıra formalarda ola bilər. Torpaq və süxur məsamələrində olan müxtəlif

kateqoriyalı suların öyrənilməsi sahasində .F.Lebedevin apardığı tədqiqat işləri xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. O, torpaq və süxurların məsamələrində olan suyu aşağıdakı kateqoriyalara ayırır: buxar, hiqroskopik, pərdə, qravitasion, sülb və kristallaşmış halda olan su.

Buxar halında olan su süxurların məsamələrində, boşluqlarında və çatlarında yerləşməklə sərbəst halda hərəkət edir. Onun hərəkəti, bütün qazlarda olduğu kimi,

su buxarının elastikliyi çox olan yerdən az olan yer istiqamətində baş verir.

Su buxarının sıxlığını yerin səthində , hər hansı bir dərinlikdə isə ilə işarə etsək, onda buxarın hərəkət istiqaməti (1 e 2 e1 2 e − e ) fərqindən asılı olacaqdır. Əgər e1>e2 olarsa, buxar yuxarıdan aşağı doğru hərəkət edərək kondensasiyaya uğrayır və torpağı nəmləndirir. Lakin e1
Hiqroskopik su süxur hissəciklərinin səthində ayrı-ayrı molekula şəklində

yerləşir və hissəciklərin səthi ilə molekulyar qüvvənin təsiri ilə bağlı olur. Su

molekulları süxur hissəcikləri üzərində yığılır və bir-birilə birləşərək bir molekulaqalınlığında (10-7 sm ) nazik pərdə əmələ gətirir. Süxurun belə rütubətlənmə

dərəcəsi maksimal hiqroskopiklik adlanır.

Hidroskopik su molekulyar ilişmə qüvvəsinin təsirinə məruz qaldığından maye kimi hərəkət edə bilməyib, buxar halına keçdikdən sonra bir laydan digərinə

hərəkət edir. Süxur qızdırıldıqda və ya qurudulduqda hidroskopik su ondan ayrılır.

Bu əlamət onu süxurlarda olan digər kateqoriyalı sulardan kəskin surətdə fərqləndirir. Süxurda olan hiqroskopik suyun miqdarı həmin süxurun olduğu

mühitin temperaturundan, nəmliyindən və havanın təzyiqindən asılıdır.

Pərdəli su molekulyar ilişmə qüvvəsinin təsiri nəticəsində əmələ gəlir və çox nazik pərdə şəklində süxur hissəciklərini bürüyür. Su pərdəsinin qalınlığı müxtəlif ola bilər, lakin molekulyar hərəkətin radius sferasından (10-4 sm) artıq olmur.

Pərdəli su maye kimi, qalın pərdəsi olan laydan nazik pərdəyə malik olan laya doğru hərəkət edir. Pərdəli suyun hərəkəti ağırlıq qüvvəsinin təsirindən asılı

olmayaraq istənilən istiqamətdə baş verir. Süxurun nəmliyi, su pərdəsinin maksimal qalınlığına uyğun gəldikdə buna maksimal molekulyar nəmlik tutumu

deyilir.

Kapilyar su süxur boşluqlarını dodurur və səthi gərilmə qüvvəsinin təsiri ilə müəyyən hündürlüyə qalxır. Belə su yuxarıya, aşağıya və ətraflara doğru meyllik

istiqamətində hərəkət edir. Kapilyar suların qalxması üçün lazımi şərait kapilyar boru divarlarının yaş olmasıdır. Kapilyar qalxmanın hündürlüyü süxurlardakı

kapilyar boruların diametrindən və mayenin özlülüyündən asılıdır. Suyun kapilyar qalxmasının ən böyük hündürlüyü kiçik dənəvər süxurlarda (gil) müşahidə olunur.

Qravitasion su maye halında olub, süxurların böyük boşluqlarını, çatlarını doldurur və ağırlıq qüvvəsinin təsiri ilə hərəkət edir. Sülb halında su nəm süxurun temperaturu 00C-dən aşağı olduqda buz kristalları şəklində müşahidə edilir.