St və mks” fakultəsi “Meliorasiya və stt”

Hidroqrafın genetik parçalanması. Çayın su sərfi il ərzində dəyişir. Yaz

gursuluğu və daşqın vaxtı onun qiyməti böyük, qıtsulu dövrdə isə kiçik olur. Su

sərfinin dəyişməsini göstərən qrafikə hidroqraf deyilir. Hidroqrafı orta gündəlik

su sərflərinin qiymətlərinə görə qururlar. Hidroqrafı tərtib etdikdə şaquli oxda su

sərfinin qiyməti, üfüqi oxda isə günlər göstərilir. Şəkil 3.12-də Qarqarçayın Ağa

körpü məntəqəsi üçün hidroqafı verilmişdir.

Hidroqrafdan göründüyü kimi, yazda su sərfi əvvəlcə artır, sonra isə azalaraq,

yayda minumumqiymət alır və payızda yenidən artır. Hər il üçün hidroqraf tərtib

etmək olar. Su sərfini zamana vurduqda axım həcmi alınır. Hidroqrafın daxilindəki

sahəni təyin etməklə illik axım həcmini hesablamaq mümkündür. Kiçik çayların və yağışla qidalanan çayların hidroqrafları çoxzirvəli olur. Hər

bir rejim fazasına məxsus səciyyəvi su sərfləri ən böyük (maksimal) və ən kiçik

(minimal) su sə2rfləridir. Həmin sərflər aşağıdakı xarakter dövrlərə görə müəyyən

edilir:

• İllik maksimal və minimal su sərfləri;

• Yaz gursululuğu dövrünün maksimal su sərfi;

• Daşqın dövrünün maksimal su sərfi;

• Yay aralıq fazanın minimal su sərfi;

• Qış aralıq fazanın minimal su sərfi;

Müşahidə müddəti çox olarsa onda səciyyəvi hidroqraf su qurmaq olar. Belə

hidroqraf su rejiminin səciyyəvi xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir və hər ildəki

meteoroloji şəraitlə bağlı təsadüfü tərəddüdlərdən azad olur. Bu hidroqrafı qurmaq

üçün onun səciyyəvi nöqtəsindəki maksimal və minimal sərflərin çoxillik orta

qiymətləri və tarixləri müəyyən edilməlidir.

Çayların müxtəlif qida mənbələrindən aldığı suyun miqdarını müəyyən etmək

üçün hidroqrafı parçalamaq olur. Hidroqrafı bir neçə üsulla parçalamaq olur.

B.V.Polyakovun sxeminə görə gursululuğun qalxma dövründə yeraltı sularla

qidalanma azalmağa başlayır və gursululuğun maksimumu keçdikdə tamamilə kəsilir. Gursululuğun axımı azalmağa başladıqda çaya axan yeraltı suların miqdarı

artmağa başlayır.

B.İ.Kudelin hidrogeoloji şəraiti nəzərə almaqla hidroqrafın parçalanma

sxemlərini vermişdir (3.13).

Çayların yeraltı sularla qidalanma xüsusiyyətləri həm də çayın sulu

horizontlarla hidravliki əlaqəsinin dərəcəsi ilə müəyyən edilir. Burada aşağıdakı

hallar ola bilər.

• Yeraltı sular çayla hidravliki əlaqədə deyil;

• Tam hidravliki olan hal;

• Dövri (vaxtaşırı) hidravliki əlaqə olan hal;

Həm basqısız və həm də artezian suları ilə qidalanma olan hal.

Yeraltı sular çayla hidravliki əlaqədə olmadıqda, çayın rejimi yağıntıların

rejiminə uyğun olur və yeraltı axımın hidroqrafı çayı hidroqrafına oxşayır.

Hidravliki əlaqə olduqda isə yeraltı axım şişmə xarakteri daşıyır. Belə ki, çayda

səviyyə qalxdıqda sahil tənzimlənməsi baş verir. Səviyyə yüksək olduqda qrunt

sularında şişmə gedir və çay suları yeraltı suların ehtiyatını artırmağa başlayır.

Səviyyə aşağı düşdükdə isə həmin sular əksinə, çaya axmağa başlayır. Çayda

səviyyə maksimum olduqda sahil tənzimlənməsi yeraltı axımın tam kəsilməsinə

gətirib çıxarır. Yeraltı axım böyük daşqınlar zamanı da çox azalır.

Tam hidravliki əlaqə düzənlik çayları üçün, dövri əlaqə və əlaqəsiz hal isə dağ

çayları üçün səciyyəvidir.

Gursululuq və daşqın dövrlərində hidroqrafı parçalamaqla yeraltı qidalanmanı

müəyyən etmək üçün iki qrup metodlardan istifadə edilir.

Birinci qrup metodlarda yeraltı axımın gursululuq dövründə artması nəzərə

alınır. (V.Q.Qluşkov, M.İ.Lvoviç, K.P.Voskresenski). Bu üsullarla əsasən yeraltı

axımı hidroqrafda ayırmaqüçün gursululuğun başlanğıcındakı və sonundakı

sərflərə müvafiq nöqtələr düz və əyri xətlə birləşdirilir.

M.İ.Lvoviç Yer kürəsi çaylarının qida mənbələrinə görə təsnifatını vermiş və

çayları 40 tipə bölmüşdür. Dörd əsas qida mənbəyinin hər birini kəmiyyətcə

qiymətləndirmək üçün o, aşağıdakı qradasiyaları qəbul etmişdir: 80%-dən çox, 50-

80% və 50%-dən dən az. Əgər çay axımının 80%-dən çox hissəsi yalnız bir qida

mənbəyinin payına düşürsə, müəllif belə çayı təmiz yağış, qar və ya yeraltı qidalı

çay tipinə aid edir. Konkret bir qida mənbəyi, məsələn yağış suları ümumü axımın

50-80%-ni təşkil edirsə, belə çay əsasən yağış suları ilə qidalanan çay tipinə aid

olunur. Əgər hər bir qida mənbəyinin payı 50%-dən az olarsa, belə çay əsasən

qarışıq qidalı çay tipinə aid edilir. Buzlaq suyu ilə qidalanan çaylar üçün

qradasiyalar 50%-dən çox, 25-50% və 25%-dən az qəbul edilir.

Kanadada, Alyaskada, Skandinaviya yarımadasında və Rusiyanın şimalında

çayların qidalanmasında qar suları təşkil edir. Mülayim qurşaqda qar əsasən yazda,

subartik qurşaqda isə (Yukon, Makkenzi çaylarının hövzələri) yayda əriyir. Cənub

yarımkürəsində qar suları ilə qidalanan çaylar azdır.Bunlara misal olaraq

Pataqoniya yastanından və Avstraliyada Qarlı dağlardan axançayları göstərmək

olar. Ümumiyyətlə, cəmi 9 çay tipi üçün qar suları ilə qidalanma üstünlük təşkil

edir və bu çayların hövzəsi bütün qurunun 25-30%-ni tutur.

Əsas qida mənbəyi yağış suları olan çaylar Yər kürəsində daha geniş

yayılmışdır (21 tip vəqurunun 60%-i). Cənub yarımkürəsində Andın yüksək dağlıq

zonası və Pataqoniya yastanı istisna olmaqla qalan ərazidə şimal yarımkürəsinin

isə 50%-də çay axımının əsas hissəsini yağış suları təşkil edir.

Örtük buzlaqların yayılmış ərazilərdə: Antartidada,Qrenlandiyada, Kanada

Arktik arxipelaqında və s. çayların qidasının 80%-dən çoxu buzlaq sularının payına

düşür.Burada axım prosesi iki aya yaxın bir müddətdə müşahidə olunur və bütün

illik axım yay dövründə formalaşır.