Standartlari

BHXS (IAS) 21 “Valyuta kurslaridagi o’zgarishlarning ta’sirlari” 
Tashkilot ikki usulda xorijdagi bo’linmalarni amalga oshirishi mumkin. U 
xorijiy valyutalardagi operatsiyalarni amalga oshirishi mumkin yoki u xorijdagi 
bo’linmaga ega bo’lishi mumkin. Shu bilan birga, tashkilot o’z moliyaviy 
hisobotlarini xorijiy valyutada taqdim etishi mumkin. Mazkur standartning maqsadi 
xorijiy valyutalardagi operatsiyalarni va xorijdagi bo’linmani qanday qilib moliyaviy 
hisobotlarda aks ettirishni hamda moliyaviy hisobotlarni taqdim qilish valyutasiga 
qanday o’tkazishni belgilashdan iboratdir. 
Asosiy masalalar – qaysi valyuta kurs(lar)idan foydalanish va moliyaviy 
hisobotlarda valyuta kurslaridagi o’zgarishlar ta’sirlarini qanday qilib taqdim etish 
hisoblanadi. 
Mazkur Standart quyidagi holatlarda qo’llanilishi lozim: 
(a) 
xorijiy valyutalardagi operatsiyalarni va qoldiqlarni hisobga olishda, 
bunda MHXS 9 «
Moliyaviy instrumentlar»
ning qo’llash doirasidagi derivativ 
operatsiyalar va qoldiqlardan tashqari; 
(b) 
jamlash yoki ulushi bo’yicha hisobga olish usuli orqali tashkilotning 
moliyaviy hisobotlarida aks ettirilgan xorijdagi bo’linmaning faoliyat natijalarini va 
moliyaviy holatini bir valyutadan boshqa valyutaga o’tkazishda; va 
(v) 
tashkilotning faoliyat natijalarini va moliyaviy holatini taqdim qilish 
valyutasiga o’tkazishda. 
Tashkilot faoliyat yuritadigan asosiy iqtisodiy muhit bo’lib odatda u asosan pul 
mablag’ini ishlab topadigan va xarajat qiladigan muhit hisoblanadi. Tashkilot 
o’zining funktsional valyutasini aniqlashda quyidagi omillarni inobatga oladi:
(a) 
valyuta, qaysiki: 
- 
asosan tovarlar va xizmatlarning sotish narxlariga ta’sir qiladi (bu ko’p 
hollarda uning tovarlari va xizmatlarining sotish narxlari belgilanadigan va hisob-
kitob qilinadigan valyuta bo’ladi); va 
- 
asosan raqobat shartlari va me’yoriy bazalari uning tovarlari va 

---

53 
xizmatlarining sotish narxlarini aniqlaydigan mamlakatning valyutasi. 
(b) 
tovarlar yoki xizmatlarni ta’minlashda asosan ishchi kuchi, xom-ashyo 
va boshqa xarajatlarga ta’sir qiladigan valyuta (bu ko’p hollarda bunday xarajatlar 
belgilanadigan va hisob-kitob qilinadigan valyuta bo’ladi). 
Quyidagi omillar ham tashkilotning funktsional valyutasining dalilini 
ta’minlashi mumkin:
(a) moliyalashtirish faoliyatlaridan (ya’ni, qarz va kapital instrumentlar 
chiqarish) fondlar hosil qilinadigan valyuta. 
(b) operatsion faoliyatlaridan tushumlar odatda saqlanadigan valyuta. 
Tashkilot xorijdagi bo’linmadan olinadigan yoki unga to’lanadigan monetar 
moddaga ega bo’lishi mumkin. Hisob-kitob qilinishi yaqin kelajakda na 
rejalashtirilgan va na sodir bo’lish ehtimoli mavjud modda, mohiyatan, tashkilotning 
ushbu xorijdagi bo’linmaga sof investitsiyasining qismi bo’ladi. Bunday monetar 
moddalar uzoq muddatli debitorlik qarzlarini yoki kreditlarni o’z ichiga olishi 
mumkin. Ular savdo bo’yicha debitorlik qarzlarini va kreditorlik qarzlarini o’z ichiga 
olmaydi.
Monetar moddaning asosiy jihati bu valyuta birliklarining o’zgarmas yoki 
aniqlanadigan summasini olish huquqidir (yoki yetkazib berish majburiyatidir). 
Misollar quyidagilarni o’z ichiga oladi: pul mablag’ida to’lanadigan nafaqalar va 
boshqa xodimlarning daromadlari ; pul mablag’ida hisob-kitob qilinadigan rezervlar; 
majburiyat sifatida tan olingan pul mablag’idagi dividendlar. Xuddi shuningdek, 
olinadigan (yoki yetkazib beriladigan) haqqoniy qiymat valyuta birliklarining 
o’zgarmas yoki aniqlanadigan summasiga teng bo’lgan holatdagi tashkilotning 
ulushli instrumentlarining o’zgaruvchan summasini yoki aktivlarning o’zgaruvchan 
qiymatini olish (yoki yetkazib berish) shartnomasi – monetar modda hisoblanadi. 
Aksincha, nomonetar moddaning asosiy jihati bu valyuta birliklarining o’zgarmas 
yoki 
aniqlanadigan 
summasini 
olish 
huquqining 
(yoki 
yetkazib 
berish 
majburiyatining) mavjud bo’lmasligidir. Misollar quyidagilarni o’z ichiga oladi: 
tovarlar va xizmatlar uchun oldindan to’langan qiymatlar (masalan, ijara bo’naklari); 
gudvill; nomoddiy aktivlar; tovar-moddiy zahiralar; asosiy vositalar; va nomonetar 
aktivni yetkazib berish orqali hisob-kitob qilinadigan rezervlar. 
Xorijiy valyutadagi operatsiya xorijiy valyutada belgilangan yoki hisob-kitobni 
talab etadigan operatsiyadir, jumladan tashkilot quyidagilarni amalga oshirganda 
yuzaga keladigan operatsiyalardir:
(a) 
narxi xorijiy valyutada belgilangan tovarlar yoki xizmatlarni sotib olish 
yoki sotish; 
(b) 
to’lanadigan yoki olinadigan qiymatlar xorijiy valyutada belgilangan 
holda, pul mablag’larini qarzga olish yoki qarzga berish; yoki 
(v) 
boshqa hollarda xorijiy valyutada belgilangan aktivlarni xarid qilish yoki 
chiqib ketishi, yoki majburiyatlarni hosil qilish yoki hisob-kitob qilish. 
Xorijiy valyutadagi operatsiya, funktsional valyutada dastlabki tan olinishida, 
xorijiy valyutadagi qiymatga operatsiya sanasidagi funktsional valyuta bilan xorijiy 
valyuta o’rtasidagi spot valyuta kursini qo’llagan holda qayd qilinishi lozim. 
Operatsiya sanasi operatsiya MHXSlarga muvofiq dastlabki tan olish mezonini 

---

54 
qanoatlantirgan sanadir. Amaliy sabablar uchun, operatsiya sanasidagi kursga 
yaqinroq kurs ko’p hollarda foydalaniladi, masalan, hafta yoki oy uchun o’rtacha kurs 
ushbu davr mobaynida sodir bo’ladigan har bir xorijiy valyutadagi barcha 
operatsiyalar uchun foydalanilishi mumkin. Biroq, agarda valyuta kurslari ahamiyatli 
tarzda tebransa, davr uchun o’rtacha o’rtacha kursdan foydalanish noo’rin bo’ladi. 
Har bir hisobot davri oxirida:
(a) 
xorijiy valyutadagi monetar moddalar oxirgi kursdan foydalangan holda 
bir valyutadan boshqa valyutaga o’tkazilishi lozim; 
(b) 
xorijiy valyutada boshlang’ich qiymat bo’yicha hisoblangan nomonetar 
moddalar operatsiya sanasidagi valyuta kursidan foydalangan holda bir valyutadan 
boshqa valyutaga o’tkazilishi lozim; va 
(v)xorijiy valyutada haqqoniy qiymat bo’yicha hisoblangan nomonetar 
moddalar haqqoniy qiymat baholangan sanasidagi valyuta kurslaridan foydalangan 
holda bir valyutadan boshqa valyutaga o’tkazilishi lozim. 
Monetar moddalarning hisob-kitobidan yoki monetar moddalarni davr 
mobaynida yoki oldingi moliyaviy hisobotlarda dastlabki tan olinishida foydalanilgan 
kurslardan boshqa kurslarda bir valyutadan boshqa valyutaga o’tkazishda yuzaga 
keladigan kurs farqlari foyda yoki zararda ular yuzaga kelgan davrda tan olinishi 
lozim. 
Qachonki nomonetar modda bo’yicha foyda yoki zarar boshqa umumlashgan 
daromadda tan olinsa, ushbu foyda yoki zararning har qanday valyuta qismi boshqa 
umumlashgan daromadda tan olinishi lozim. Aksincha, qachonki nomonetar modda 
bo’yicha foyda yoki zarar foyda yoki zararda tan olinsa, ushbu foyda yoki zararning 
har qanday valyuta qismi foyda yoki zararda tan olinishi lozim. 
Hisobot beruvchi tashkilotning xorijdagi bo’linmaga sof investitsiyasining 
qismini tashkil etadigan monetar moddadan yuzaga keladigan kurs farqlari, 
o’rinliligini inobatga olib, hisobot beruvchi tashkilotning alohida moliyaviy 
hisobotlaridagi yoki xorijdagi bo’linmaning alohida moliyaviy hisobotlaridagi foyda 
yoki zararda tan olinishi lozim. Xorijdagi bo’linma va hisobot beruvchi tashkilotni 
o’z ichiga olgan moliyaviy hisobotlarda (masalan, xorijdagi bo’linma sho’’ba bo’lgan 
holatdagi jamlangan moliyaviy hisobotlar), bunday kurs farqlari dastlab boshqa 
umumlashgan daromadda tan olinishi lozim va sof investitsiyani chiqib ketishida 
kapitaldan foyda yoki zararda qayta tasniflanishi lozim.

Misol.
 

Kompaniya funktsional valyutasi sh.b. Kompaniya ishlab chiqarish 
uskunasini xorijiy hamkordan sotib olmoqda. Uskuna qiymati 100000 dollar. 1 
dekabr 20____ yilda kompaniya shartnoma shartiga ko’ra oldindan 50% to’lovni 
amalga oshirdi. 20 dekabrda kompaniya uskunani olib keldi. Uskunaning qolgan 
summasi 20____ yil yanvarda kompaniya tomonidan to’lanadi. 
Sh.b.ning dollarga nisbatan kursi sanalar bo’yicha quyidagicha: 
1 dekabr 20____ yilda 1.20 sh.b. 
20 dekabr 20____ yilda 1.22 sh.b.
31 dekabr 20____ yilda 1.23 sh.b. 
1 dekabr 20____ yildagi provodka: 
Dt Asosiy vositalarni sotib olish uchun avanslar (M1010) 60000 

---

55 
Kt Valyuta schyoti (M5200) 60000 
100000 x 50% x 1.2 = 60000 sh.b. 
20 dekabr 20____ yildagi provodka: 
Dt Asosiy vositalar (M0100) 121000 
Kt Asosiy vositalarni sotib olish uchun avanslar (M1010) 60000 
Kt Mol yetkazib beruvchilarga to’lanadigan schyotlar (M6010) 61000 
Asosiy vositalarni sotib olish uchun mol yetkazib beruvchilarga avanslar 
nomonetar moddalar hisoblanadi va shu sababli xorijiy valyutadagi mablag’ni uni 
almashtirish kursi bo’yicha tarixiy qiymatda aks ettiriladi. 
31 dekabr 20____ yildagi provodka: 
Dt Valyuta kursi farqidan zarar (M9620) 500 
Kt Mol yetkazib beruvchilarga to’lanadigan schyotlar (M6010) 500 
10000 x 50% x (1.23-1.22) = 500 sh.b. 
Mol yetkazib beruvchilarga to’lanadigan schyotlar monetar moddalar 
hisoblanadi va shu sababli xorijiy valyutadagi mablag’ni uni yopiladigan kursi 
bo’yicha qiymatda aks ettiriladi. 
Tashkilot o’zining moliyaviy hisobotlarini har qanday valyutada (yoki 
valyutalarda) taqdim etishi mumkin. Agarda taqdim qilish valyutasi tashkilotning 
funktsional valyutasidan farq qilsa, u o’zining faoliyat natijalarini va moliyaviy 
holatini taqdim qilish valyutasiga o’tkazadi. Masalan, guruh turli funktsional 
valyutalarga ega alohida tashkilotlaridan iborat bo’lsa, har bir tashkilotning faoliyat 
natijalari va moliyaviy holati umumiy valyutada ifodalanadi va buning natijasida 
jamlangan moliyaviy hisobotlar taqdim etilishi mumkin.
Funktsional valyutasi giperinflyatsiya iqtisodiyotining valyutasi bo’lmagan 
tashkilotning faoliyat natijalari va moliyaviy holati quyidagi tartiblardan foydalangan 
holda boshqa taqdim qilish valyutasiga o’tkazilishi lozim:
(a) 
taqdim etiladigan har bir moliyaviy holat to’g’risidagi hisobot uchun 
aktivlar va majburiyatlar (ya’ni, jumladan qiyosiy ma’lumotlar) ushbu moliyaviy 
holat to’g’risidagi hisobot sanasidagi oxirgi kursda o’tkazilishi lozim; 
(b) 
foyda yoki zarar va boshqa umumlashgan daromadni aks ettiradigan har 
bir hisobot uchun daromad va xarajatlar (ya’ni, jumladan qiyosiy ma’lumotlar) 
operatsiyalar sanalaridagi valyuta kurslarida o’tkazilishi lozim; va 
(v) 
barcha natijaviy kurs farqlari boshqa umumlashgan daromadda tan 
olinishi lozim. 
Amaliy sabablar uchun, operatsiyalar sanalaridagi valyuta kurslariga yaqinroq 
kurs, masalan davr uchun o’rtacha kurs, ko’p hollarda daromad va xarajat 
moddalarini o’tkazishda foydalaniladi. Biroq, agarda valyuta kurslari sezilarli tarzda 
tebransa, davr uchun o’rtacha kursdan foydalanish noo’rindir. 
Kurs farqlari quyidagilardan yuzaga keladi:
(a) 
daromad va xarajatlarni operatsiyalar sanalaridagi valyuta kurslarida va 
aktiv va majburiyatlarni oxirgi kurslarda o’tkazish. 
(b) 
boshlang’ich sof aktivlarni oldingi oxirgi kursdan farq qiladigan oxirgi 
kursda o’tkazish. 
 
Funktsional valyutasi giperinflyatsiya iqtisodiyotining valyutasi bo’lgan 

---

56 
tashkilotning faoliyat natijalari va moliyaviy holati quyidagi tartiblardan foydalangan 
holda boshqa taqdim qilish valyutasiga o’tkazilishi lozim:
(a) 
barcha summalar (ya’ni aktivlar, majburiyatlar, kapital moddalar, 
daromad va xarajatlar, jumladan qiyosiy ma’lumotlar) moliyaviy holat to’g’risidagi 
eng yaqin hisobot sanasidagi oxirgi kursda o’tkazilishi lozim, bundan quyidagi 
mustasno 
(b) 
summalar nogiperinflyatsiya iqtisodiyotining valyutasiga o’tkazilganda, 
qiyoslanuvchan summalar summategishli o’tgan yilning moliyaviy hisobotlarida joriy 
yil summalarisumma sifatida taqdim etilgan summalar summa bo’lishi lozim (ya’ni 
narx darajasidagi keyingi o’zgarishlarga yoki valyuta kurslaridagi keyingi 
o’zgarishlarga to’g’rilanmagan). 
Tashkilot quyidagilarni ochib berishi lozim: 
(a) 
foyda yoki zararda tan olingan kurs farqlarining summasi, bunda MHXS 
9 ga muvofiq foyda yoki zarar orqali haqqoniy qiymatda baholangan moliyaviy 
instrumentlardan yuzaga keladigan kurs farqlaridan tashqari; va 
(b)
boshqa umumlashgan daromadda tan olingan va kapitalning alohida tarkibiy 
qismida yig’ilgan sof kurs farqlari, shu bilan birga bunday kurs farqlari summasining 
davr boshidagi va oxiridagi solishtirmasi.