ŞÜKÜr mustafa, İLTİfat ləTİfov ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün

9. Adi şəraitdə baş verən reaksiyaların tənliklərini tərtib edin. 
1. Zn + NaOH
məh. 

 

С
20
                              2. ZnO+ KOH + H
2
O

 

С
20
 
3. Zn  + HCl
 məh.

 

С
20
                                 4.  Zn(OH)
2
+ KOH
məh.

 

С
20
 
10. Sink haqqında doğru ifadələri göstərin.      
1. ionu məhlulda qələvi ilə təyin edilir       2. tipik metaldır          3. tuncun tərkibinə daxildir 
4. bürüncün tərkibinə daxildir                   5. oksidi ağ boyanın tərkibinə daxildir 
11. Çevrilmələrin tənliklərini tərtib edin.         
Zn 


 
1
 ZnS 


 
2
 ZnCl
2
 


 
3
 ZnSO
4
 


 
4
 Zn(OH)
2
 


 
5
 Na
2
[Zn(OH)
4
] 
12. Sink və xromun təbii birləşmələrini müəyyən edin. 
1. ZnCO
3
     2. ZnS      3. ZnCl
2
       4. Cr
2
O
3         
5. CrBr
3          
6. FeO·Cr
2
O
3
 
 
13. Xrom və mis atomlarının elektron quruluşunda oxşar cəhət nədən ibarətdir? 
14. Səhv ifadəni müəyyən edin. Xrom ... 
A) korroziyaya davamlıdır              B) ağır metaldır         
C) çətinəriyən metaldır                     D) ən bərk metaldır                 E) yumşaq metaldır 
15. Sxemləri tamamlayın. 
1. Cr + Cl
2 
                2. Cr + HCl                    3. Cr  + H
2
SO
4
(duru) 


 
t
 
4. Cr + H
2
SO
4
(qatı) 


 
t
...  + SO
2
+ ...                5. Cr + HNO
3
(qatı) 


 
t
...  +  NO + ...              
16. Doğru ifadələri müəyyən edin. 
1. CrO – əsasi oksiddir                                                         2. Cr
2
O
3
 – turşu oksididir         
3. CrO
3 
– xromat və dixromat turşularını əmələ gətirir        4. Cr(OH)
3
 – amfoter xassəlidir 
5. saf xrom sənayedə alüminotermiya üsulu ilə alınır               
17. Çevrilmələrin tənliklərini tərtib edin.  
Cr
2
(SO
4
)
3


 
1
Cr(OH)
3 


 
2
 Cr
2
O
3


 
3
 Cr 


 
4
 CrCl
3 
18. Al
2
O
3
, Fe
2
O
3
 və Cr
2
O
3
 birləşmələrinin bir neçə ümumi fiziki və kimyəvi xassələrini sada-
layın. Müvafiq reaksiyaların tənliklərini tərtib edin. 
19. “İnsan orqanizmində metal elementləri və onların bioloji rolu” adlı referat hazırlayın
. 

 
 
54 
 
 P
RAKTİK İŞ –1.  
METALLARIN VƏ ONLARIN BİRLƏŞMƏLƏRİNİN XASSƏLƏRİ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
11 
Sink, dəmir və misin xlorid və duru sulfat turşuları ilə qarşılıqlı təsiri. 
 
Təchizat:
 
sink dənəcikləri, dəmir və mis qırıntıları, xlorid və duru sulfat turşuları, 
spirt lampası, 6 ədəd sınaq şüşəsi, 6
 
ədəd pipet və saat şüşəsi. 
İşin gedişi: iki sınaq şüşəsinin hər birinə 2 ədəd sink dənəciyi, digər ikisinə dəmir, 
sonuncu ikisinə mis qırıntıları yerləşdirin. Sink olan sınaq şüşələrindən birinə 2 ml 
sulfat, o birinə isə bir o qədər xlorid turşusu əlavə edin. Eyni şəkildə dəmir və mis 
olan  sınaq  şüşələrinə  də  bu  turşuları  əlavə  edin  və  baş  verən  dəyişikliklərə  diqqət 
yetirin. Sonda sınaq şüşələrindəki məhlulların hər birindən pipetlə 1–2 damcı götürün 
və saat şüşəsinin üzərində buxarlandırın.
 
 
Nəticəni müzakirə edin:                
– Hansı metal turşu ilə daha şiddətli (fəal) reaksiyaya daxil olur? 
– Apardığınız təcrübələrdə reaksiyaların hansı əlamətlərini müşahidə etdiniz? 
– Hansı metal turşulardan hidrogeni sıxışdırıb çıxarmadı? 
– Hansı halda saat şüşələrindəki məhlulları buxarlandırdıqda şüşə lövhədə bərk qalıq 
qalmadı?
 
 
 
T ə c r ü b ə
1
Kalsium-xloridin  keyfiyyət  tərkibini  sübut  edən  reaksiyaları  həyata  keçirin  və  bu 
reaksiyaların molekulyar və ion tənliklərini yazın. 
 
 
T ə c r ü b ə
2
Mübadilə  reaksiyası  üzrə  alüminium-hidroksidi  alın  və  onun  amfoter  xassəli 
olduğunu sübut edin. Reaksiyaların molekulyar və ion tənliklərini tərtib edin. 
 
 
T ə c r ü b ə
3
Dəmir(III) xloriddən dəmir(III) oksid alın. Müvafiq reaksiyaların molekulyar və ion 
tənliklərini tərtib edin.
 
 
 
T ə c r ü b ə
4
Mis(II) oksiddən mis(II) sulfat məhlulunu alın və ondan mis kuporosunun kristallarını 
ayırın. Reaksiyaların molekulyar tənliklərini yazın.
 
 
 
T ə c r ü b ə
5

 
 
 
55 
•   III  fəsil  •  
Əlavə yarımqrup metalları 
•
1 
 
 
1. Keçid elementləri üçün səhv ifadəni müəyyən edin. 
А) hamısı metaldır                                  B) dəyişkən oksidləşmə dərəcəsinə malikdirlər                    
C) 
26
Fe atomu  …3s
2
3p
6
3d
6
4s
2
 elektron quruluşa malikdir 
D) 
24
Cr atomu …3s
2
3p
6
3d
5
4s
1
 elektron quruluşa malikdir 
E) 
29
Cu atomu …3s
2
3p
6
3d
9
4s
2
 elektron quruluşa malikdir
 
 
2. Dəmir (M) üçün tərtib olunmuş hansı sxem doğru deyil? 
A) M + O
2





  
yanma
MO                                         B) M + CuSO
4 
 MSO
4
 + Cu 
C) M + HNO
3
(qatı)
 





C

20
passivləşir                   D) M + H
2
O
(buxarı)
 


 
t
M
3
O
4 
+ H
2
 
E) M + H
2
SO
4
(qatı)
 





C

20
M
2
(SO
4
)
3 
+ SO
2

 
+ H
2
O  
3. Fe
3+
 ionu haqqında hansı ifadə səhvdir? 
A) kalium-rodanidlə təyin edilir                             B) qələvi ilə təyin edilə bilər 
C) hidroksidi qələvi ilə reaksiyaya daxil olmur      D) duzları hidrolizə uğrayır  
E) hidroksidi qonur rəngli çöküntüdür  
4. Reaksiya sxemlərini dəftərinizə köçürün və tamamlayın. 
     1. Fe + H
2
O + O
2 
              2. Fe + H
2
O
(buxarı) 


 
t
         3. Fe + H
2
SO
4
(qatı)
 


 
t
 
     4. Zn + H
2
O
(buxarı)
 


 
t
       5. Zn + NaOH


 
t
                6. Zn+NaOH+H
2
O


С
20
 
5. Doğru ifadələri müəyyən edin. 
1. domnada reduksiya və oksidləşmə reaksiyaları baş verir 
2. domnada əvəzetmə, parçalanma və birləşmə reaksiyaları baş verir 
3. domnaya hava ilə təbii qazın üfürülməsi domna prosesinə təsir etmir 
4. şlak domnada çuqunu oksidləşmədən qoruyur  
5. tökmə çuqunun tərkibində karbon, əsasən, sementit şəklində olur 
6. Reaksiya sxemlərini dəftərinizə köçürün və tamamlayın. 
     1. Cr + H
2
SO
4
(duru)
  
            2. Cr + HCl         3. Fe(OH)
2 
+ H
2
O + O
2 
 
     4. Fe
2
O
3  
2
CO
CO


 

  …    
2
CO
CO


 

   …    
2
CO
CO


 

 Fe  +  CO
2
 
7. Dogru ifadələri göstərin. 
1. mis çətinəriyən metaldır            
2. mis 20°C-də quru havada oksidləşmir  
3. mis nitrat və qatı sulfat turşuları ilə reaksiyaya daxil olur  
4. xrom 20°C-də qatı HNO
3
 ilə passivləşir           
5. xromun ikivalentli birləşmələri qüvvətli reduksiyaedicidir  
6. CrO
3
 güclü oksidləşdiricidir 
8. Metaxromit, xromat və dixromat turşularının duzlarını müvafiq olaraq göstərin. 
1. Na
2
Cr
2
O
7                                               
 2. NaCrO
2
                          3. Na
2
CrO
4
    
9. Sink metalı hansı maddələrlə reaksiyaya daxil olur? 
1. H
2
O               2. HCl               3. KOH                 4. O
2 
                 5. MgSO
4
 
10. Dəmir və dəmir(II) oksid qarışığının 9 qramını tam reduksiya etdikdə 7,4 qram dəmir 
alınmışdır. İlkin qarışıqda dəmirin kütlə payını (%) hesablayın. A
r
(Fe) = 56.  
 
 
 
Ü m u m i l ə ş d i r i c i   t a p ş ı r ı q l a r
 
 

 
 
56 
 
 
 
 
 
 
 
 
 Q
EYRİ-METALLARIN ÜMUMİ XARAKTERİSTİKASI   
 
 
 
Bildiyiniz  kimi,  qeyri-metalların  sayı  (22)  metalların  sayından  çox  azdır.  Lakin 
buna baxmayaraq coğrafiya, fizika və biologiya fənlərindən bilirsiniz ki, qeyri-metal-
sız nəinki Yer kürəsini, hətta kainatı təsəvvür etmək mümkün deyil. Belə ki, Günəşin 
özü və Günəş sisteminin ən böyük planeti – Yupiter, əsasən, hidrogendən, Yer kürə-
sinin qabığı kütləcə 49% oksigen və 27% silisiumdan, atmosferimiz həcmcə təxminən 
78% azot və 21% oksigendən, hidrosfer oksigen və hidrogendən, biosferi təşkil edən 
canlı orqanizmlər də, əsasən, qeyri-metallardan ibarətdir.  
 
Qeyri-metalların dövri sistemdə mövqeyi, ümumi fiziki və kimyəvi xassələri və bu 
xassələri şərtləndirən səbəblərlə tanış olaq.        
1. Dövri sistemdə mövqeyi. Qeyri-metallar kimyəvi elementlərin dövri sistemin-
də, əsas etibarilə sağ yuxarı küncdə yerləşən elementlərdir. Hidrogen və helium (s-
elementlər) istisna olmaqla qeyri-metallar p-elementləridir (cədv. 
12.1
).  
2. Atom quruluşlarının xüsusiyyətləri. Qeyri-metal atomlarında xarici energe-
tik səviyyə ya tamamlanmışdır, ya da tamamlanmağa yaxındır. Məsələn, nəcib qaz-
ların atomlarında xarici səviyyənin quruluşu – ns
2
np
6
 (heliumda 1s
2
), halogenlərdə – 
ns
2
np
5
, VIA yarımqrup elementlərində (xalkogenlərdə) isə ns
2
np
4
 kimi qurtarır.
 
Atomun elektron quruluşu dəyişdikdə elementin metallıq və qeyri-metallıq xassə-
ləri də cədvəl 12.1-də göstərilən qaydada dəyişir. 
 
 
12 
 
– Qeyri-metallar dövri sistemin, əsasən, hansı hissəsində yerləşir? Cavabınızı ele-
mentlərin atom quruluşları ilə əlaqələndirin. 
– Gündəlik həyatda hansı qeyri-metallarla təmasda oluruq?
 
QEYRİ-METALLAR  
 
bölmə
Atomların elektron quruluşlarına görə suallara cavab verin. 
A)  ...3s
2
3p
4
 
C)  1s
1
 
E) ...3s
2
3p
3 
G) ...2s
2
 
B)  ...2s
2
2p
2
 
D)  ...2s
1
 
F)  ...2s
2
2p
5
 
H) ...2p
6
3s
2
 
 
–
 
Hansı elektron quruluşları qeyri-metal atomlarına aiddir? 
– Bu qeyri-metalların hansı allotrop modifikasiyaları sizə məlumdur? 
– Hansı elektron quruluşa malik qeyri-metal atomu daha güclü oksidləşdiricidir? 
– Reaksiyalarda həm oksidləşdirici, həm də reduksiyaedici xassələr göstərən qeyri-metal 
atomlarının  elektron  quruluşlarını müəyyən edin. 
 
 
Fəaliyyət 
     Qeyri-metal atomlarının elektron quruluşları 

 
 
 
2 
57 
 
•   IV  fəsil  •  
Flüor yarımqrupu elementləri  
•
Cədvəl 12.1. 
Qeyri-metalların dövri sistemdə yerləşməsi
 
Dövrdə soldan sağa atom radiusu azalır, elektromənfilik artır, qeyri-metallıq xassəsi güclənir. 
 
3. Bəsit maddələrin quruluşlarının xüsusiyyətləri. Qeyri-metalların əmələ gətir-
dikləri bəsit maddələr bərk halda həm molekulyar, həm də qeyri-molekulyar quruluşda 
olur. Molekulyar quruluşlu bəsit maddələrə halogenlər, oksigen, hidrogen, azot, ozon 
O
3
,  ağ  fosfor  P
4
,  kristallik  kükürd  S
8
  və  s.  qeyri-metallar  aiddir.  Onların  qəfəsinin 
düyünlərində yerləşmiş molekullar arasında cazibə qüvvələri zəif olduğundan bu tip 
maddələrin  ərimə  və  qaynama  temperaturları  yüksək  olmur.  Məsələn,  molekulyar 
kükürd  (S
8
)  təxminən  112–119
C,  ağ  fosfor  44C-də  əriyir,  maye  halda  götürülən 
hidrogen, azot və oksigen bəsit maddələri isə mənfi 200
C ətrafında qaynayır. 
Qeyri-molekulyar quruluşlu qeyri-metallar (C, Si, B və ya C
n
, Si
n
, B
n
) atom kris-
tal qəfəsinə malikdir. Belə maddələr yüksək bərkliyə, yaxud yüksək ərimə tempera-
turuna malikdir; məsələn, almaz ən bərk, qrafit isə 3800
C-də əriyən maddədir.
  
4. Bərk maddələrin fiziki xassələrinin xüsusiyyətləri. Qeyri-metallar bərk hal-
da, bir qayda olaraq, ya da dielektrik, yaxud elektrik cərəyanını və istiliyi pis keçirən, 
plastikliyi və metal parıltısı olmayan kövrək maddələrdir.  
 
5. Bəsit maddələrin kimyəvi xassələrinin xüsusiyyətləri.  Metallarla qarşılıqlı 
təsirdə olduqda qeyri-metallar həmişə oksidləşdirici olur, yəni özlərinə elektron bir-
ləşdirir. Ən güclü oksidləşdirici flüordur. 
 
                         
–2е
–                                                                                                  
–6е
–
 
                                                                               
–
2                                                                                                                                  
–
1 
                 2Na +  S 
 Na
2
S                                        2Fe  + 3Cl
2
 
 2FeCl
3 
 
Bir-biri  ilə  qarşılıqlı  təsirdə  olduqda  qeyri-metallar  həm  oksidləşdirici,  həm  də 
reduksiyaedici ola bilər: 
   
               
– 4e
–                                                                                                     
– 2e
–
  
                                            
+4                                                                                                                                        
–
2 
           S 
  
 +   O
2   
 SO
2
                                       H
2    
+  
 
 S   
   H
2
S 
  
reduksiyaedici
  
                                                                      
oksidləşdirici
 
 
 
IA 
IIA 
IIIA 
IVA 
VA 
VIA 
VIIA 
VIIIA 
1 
(H1s
1
) 
                      Q e y r i - m e t a l l a r         H  
He 1s
2
 
 
 
                  ns
2
np
1
      ns
2
np
2
       ns
2
np
3
      ns
2
np
4           
ns
2
np
5
 
ns
2
np
6
 
2 
Əsas yarımqrupda 
atom radiusu artır, 
elektromənfilik 
azalır, qeyri-
metallıq xassəsi 
zəifləyir. 
 
 
B 
C 
N 
O 
F 
Ne 
3 
 
Si 
P 
S 
Cl 
Ar 
4 
 
 
As 
Se 
Br 
Kr 
5 
 
 
 
Te 
I 
Xe 
6 
 
 
 
 
At 
Rn 
7 
 
 
 
 
 
Bilik  qutusu 
•
 
Kristallik  bor  və  silisium  yarımkeçirici  xassəyə  malikdir.  Qeyri-metal-
lardan qrafit, kristallik yod və silisium metal parıltısına, qrafit isə həmçinin elektrik keçiri-
ciliyinə malikdir.
 
 

 
 
58 
 
Yalnız flüor digər bəsit maddələrlə qarşılıqlı təsirdə olduqda  reduksiyaedici olmur. 
 Qeyri-metalın oksidləşdiricilik xassəsi elektromənfiliyi azaldıqca zəifləyir: 
F
2
,    O
2
,    Cl
2
,    N
2
,    S,    C,    P,    H
2
,    B,    Si 
Elektromənfilik azaldıqca bəsit maddələrin oksidləşdiricilik xassəsi zəifləyir.
 
 
Qeyri-metallar  (R)  hidrogenlə  ümumi  formulu  RH
n
  olan  qazlar  və  ya  uçucu 
birləşmələr əmələ gətirir (n = 8–N; burada N – dövri sistemdə R elementinin yer-
ləşdiyi qrupun nömrəsidir).  
Halogenlər fəal metallarla ion rabitəli birləşmələr əmələ gətirir: KCl, NaF  və  s. 
1. Dövrlərdə soldan sağa doğru qeyri-metalların uçucu hidrogenli birləşmələrinin 
suda məhlullarının turşuluq xassələri güclənir. Məsələn, aşağıdakı sırada fosfin (PH
3
) 
– zəif əsasi, H
2
S – zəif turşu, HCl isə qüvvətli turşu xassəsinə malikdir: 
 
PH
3 
— H
2
S — HCl 
 
2. Əsas yarımqruplarda yuxarıdan aşağıya doğru qeyri-metalların uçucu hidro-
genli birləşmələrinin reduksiyaedicilik və suda məhlulda turşuluq xassələri güclənir: 
 
HF — HCl — HBr — HI 
                                    
Turşuluq və reduksiyaedici xassələri güclənir. 
 
Qeyri-metallar oksigenlə, bir qayda olaraq, turşu oksidləri əmələ gətirir – SO
2
, SO
3
, 
P
2
O
5
 və s. 
3.  Dövri sistemdə  soldan sağa doğru qeyri-metalların baş oksidlərinin turşuluq 
xassələri artır, yuxarıdan aşağıya doğru zəifləyir. 
 
 
Qeyri-metalların baş oksidlərinin və hidrogenli birləşmələrinin turşuluq 
xassələrinin əsas yarımqrup üzrə dəyişməsi haqqında 
Tapşırıq. Azot, fosfor və arsen (As) elementlərin baş oksidlərinin formullarını tərtib 
edin və onları turşuluq xassələrinin artması sırası ilə düzün. 
Həlli: 
Azot,  fosfor  və  arsen  elementləri  V  qrupun  əsas  yarımqrupunda  yerləşdikləri  üçün 
onların baş oksidlərinin formulları belədir:  
N
2
O
5
, P
2
O
5
 və Аs
2
О
5
. 
3-cü  qaydaya  görə,  yarımqrupda  bu  oksidlərin  turşuluq  xassələri  yuxarıdan  aşağıya 
doğru zəifləyir; deməli, N
2
O
5
, P
2
O
5
 və Аs
2
О
5 
oksidlərinin turşuluq xassələri  
Аs
2
О
5 
 P
2
O
5 
 N
2
O
5 
ardıcıllığı üzrə artır. 
 
Tapşırıq. HF
HClHBrHI sırası üzrə məhlulda hidrogen-halogenidlərin turşuluq 
xassəsinin artmasının səbəblərini izah edin. 
nü
mu
nə

 
 
 
2 
59 
 
•   IV  fəsil  •  
Flüor yarımqrupu elementləri  
•
 
 
 
1. Qeyri-metalların hidrogenli birləşmələrinə aid səhv ifadəni müəyyən edin.  
A) adi şəraitdə uçucu maddələrdir                         
B) bərk halda molekulyar quruluşludur 
C) bəziləri suda turşu xassəsi göstərə bilir                    
D) RH
4
 tərkibli birləşmələr IVA yarımqrupunun qeyri-metallarına uyğundur 
E) RH
5 
tərkibli birləşmələr VA yarımqrupunun qeyri-metallarına uyğundur 
2.  Qeyri-metalların  valent  elektronları  ilə  onların  yerləşdikləri  qrupun  nömrəsi  arasındakı 
uyğunluğu müəyyən edin. 
1. нс
2
нп
1                                                               
a. 
 
VII
 
2. нс
2
нп
2                                                                
b. VI
 
3. нс
2
нп
3                                                                
c. V
         
4. нс
2
нп
4                                                                
d. IV
    
5. нс
2
нп
5                                                                
e. III  
 
 
3. Dogru ifadələri muəyyən edin. Yarımqrupda yuxarıdan aşağıya doğru qeyri-metalların ...  
1. ionlaşma enerjiləri azalır               
 
2. oksidləşdiricilik xassələri zəifləyir 
3. qeyri-metallıq xassələri zəifləyir     
 
4. valent elektronlarının sayı artır 
4. Məhlulda tursuluq hansı ardıcıllıq uzrə artır?           
a. HCl        b. HBr      c. HI         d. HF   
5. Fiziki və kimyəvi xassələrinə görə qeyri-metallar metallardan nə ilə fərqlənir?