ŞÜKÜr mustafa, İLTİfat ləTİfov ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün

2. Fe
2
O
3
-dən çuqun hansı sxem üzrə əmələ gəlir? 
A) Fe
2
O
3
 FeO  Fe              B) Fe
2
O
3
 Fe
3
O
4
 FeO  Fe        C) Fe
2
O
3
 Fe
3
O
4
 Fe 
D) Fe
2
O
3
 FeO  Fe
3
O
4
 Fe     E) Fe
2
O
3
 Fe
3
O
4
 Fe
2
O
3
 FeO  Fe            
3. Domna prosesində koksun rolu nədən ibarətdir? Sizcə, domnada saf dəmir almaq olarmı? 
4. Domna prosesində flüsun rolu nədən ibarətdir? Dəmir filizi əhəngdaşı ilə müşayiət olun-
duqda flüs kimi nədən istifadə olunur?  
5. Poladın istehsalında istifadə olunan üç üsulun fərqli cəhətlərini qeyd edin. 
6. Nə üçün dəmir, əsasən, çuqun və polad şəklində istifadə olunur? 
7. Çuqundan poladın alınması zamanı baş verən reaksiyaların tənliklərini tərtib edin. 
8. Domna prosesini sürətləndirmək məqsədilə hansı şərtlər yerinə yetirilir? 
9. Tərkibcə alət poladı konstruksiya poladından nə ilə fərqlənir?
  
• dəmir filizi • koks • flüs • şlak • boş süxur • tökmə və poladlıq çu-
qun • alət və konstruksiya poladı •
 
Açar sözlər
 
 
 
Öyrəndiklərinizi tətbiq edin və yoxlayın 
Bilik qutusu 
• Oksigen-konvertor 
üsulunun əsasını ingilis alimi Q.Bes-
semer qoymuşdur. Bu üsulda ok-
sigen və ya oksigenlə zənginləşdiril-
miş hava 1 MPa təzyiq altında armud 
formalı konvertorun alt hissəsindən 
ərimiş çuqunun içərisindən yuxarı 
üfürülür. Qatışıqların şlak şəklində 
kənar edilməsi üçün konvertora 
əhəngdaşı əlavə edilir.  
Hava+O
2
 
Maye çuqun 
Oksigen 
konvertoru 

 
 
48 
 
 
 M
İS, SİNK VƏ XROM
    
 
 
 
Mis 
 
 
Kəşfi. Mis lap qədim zamanlardan məlumdur. 
Birləşmələrində mis +1 və +2 oksidləşmə dərəcəsi göstərir. 
Dövri sistemdə mövqeyi və atomunun quruluşu. Mis elementi 4-cü dövr, I qrupun 
əlavə yarımqrupunda yerləşir. Onun atomu 1s
2
2s
2
2p
6 
3s
2
3p
6
3d
10
4s
1
 elektron quruluşuna 
malikdir. 4s-elektronun hesabına mis birləşmələrində +1 oksidləşmə dərəcəsi göstərir. 
Rabitələrin yaranmasında 4s
1
 elektronla yanaşı, 3d elektronlarından biri də iştirak etdik-
də mis +2 oksidləşmə dərəcəsi göstərir. 
Təbiətdə yayılması. Misə təbiətdə, əsasən, birləşmələr şəklində rast gəlinir. Onun 
mühüm mineralları kuprit Cu
2
O, mis parıltısı Cu
2
S, mis kolçedanı CuFeS
2
 və mala-
xitdir  (CuOH)
2
CO
3
.  Bəzən  misə  sərbəst  halda  –  külçələr  şəklində  də  rast  gəlinir. 
Respublikamızda misə, əsasən, Filizçay polimetal yatağında rast gəlinir. 
 
Alınması. Mis  sənayedə mis parıltısından iki  mərhələ  üzrə alınır:  əvvəlcə mis 
parıltısı mis(I) oksidə çevrilir, sonra mis(I) oksid artıqlaması ilə götürülmüş Cu
2
S ilə 
reaksiyaya daxil olur: 
2Cu
2
S + 3O
2


 
t
2Cu
2
O + 2SO
2

                 
2Cu
2
O + Cu
2
S 


 
t
6Cu + SO
2
 
Bu yolla alınmış misin tərkibində qatışıqlar olur. Belə misdən daha təmiz mis al-
maq üçün elektroliz üsulundan istifadə edilir.
 
 
10 
 
– Nə üçün elektrik naqilləri, istilik-mübadilə aparatları misdən hazırlanır? 
– Nə üçün bəzi bəzək əşyaları misin qalayla ərintisindən – bürüncdən hazırlanır?
 
Təchizat: mis məftil, spirt lampası, xlorid turşusu, mis və kükürd ovuntuları, sınaq şüşəsi, 
stəkan, su. 
İşin gedişi:  
a) mis məftili spirt lampasında üzəri qara təbəqə ilə örtülənədək qızdırın, sonra onu xlorid 
turşusuna salın və müşahidə aparın. 
b) sınaq şüşəsinə əvvəlcədən qarışdırılmış mis və kükürd  ovuntusundan 0,5 q töküb onu 
kükürdün  əriməsi  başlayana  qədər  spirt  lampasında  qızdırın  və  sonra  qızdırmanı 
dayandırın.  Sınaq  şüşəsi  soyuduqdan  sonra  içindəki  qara  kütləni  stəkandakı  suya 
tökün və müşahidə aparın. 
Nəticəni müzakirə edin:             
 
– Nə üçün mis məftilin üzərində qara təbəqə əmələ gəldi? 
– Mis məftili xlorid turşusuna saldıqda qara təbəqə ilə nə baş verir? Nə üçün? 
– Mis və kükürddən alınan birləşmə necə adlanır?  Bu birləşmə suda həll oldumu? 
– Baş verən reaksiyalar reaksiyaların hansı tiplərinə aiddir? Onların tənliklərini yazın. 
 
 
Fəaliyyət 
Misin bəzi kimyəvi xassələri
 (b) 
 (a) 
 (c) 
Mis mineralları: 
a
 – malaxit; 
b
 – mis kolçedanı; 
c
 – malaxitdən hazırlanmış 
məmulat.
 

 
 
 
49 
•   III  fəsil  •  
Əlavə yarımqrup metalları 
•
1 
Fiziki xassələri. Mis – açıq-çəhrayı rəngli, kifayət qədər yumşaq, plastik metaldır. 
O, ağır (
 = 8,96 q/sm
3
) və çətinəriyən (t
ər 
= 1083°C) metallara aiddir. Mis elektrik 
cərəyanını çox yaxşı keçirir (yalnız gümüşdən geri qalır).  
Kimyəvi  xassələri.  Quru  havada,  otaq  temperaturunda  mis,  demək  olar  ki, 
dəyişmir. Yüksək temperaturda həm bəsit, həm də mürəkkəb maddələrlə reaksiyaya 
girir. Turşulardan yalnız oksidləşdirici turşularla (nitrat və qatı sulfat turşuları ilə) 
reaksiyaya daxil olur:   
Cu + Cl
2


 
t
CuCl
2                   
2Cu + O
2


 
t
2CuO             Cu + S 


 
t
CuS 
Cu + 2H
2
SO
4
(qatı) 


 
t
CuSO
4 
+ SO
2
 + 2H
2
O 
Cu  + 4HNO
3
(qatı)
 
 Cu(NO
3
)
2 
+ 2NO
2
 + 2H
2
O 
 
 
Tətbiqi. Saf misdən elektrik naqillərinin, kabellərin, həllolan anodların (elektrod-
ların) istehsalında və istilikdəyişdirici qurğularda istifadə olunur. Mis həmçinin müx-
təlif ərintilərin (tunc, bürünc və s.) istehsalında geniş tətbiq edilir.            
Mis kuporosundan CuSO
4
·5H
2
O üzümçülükdə geniş yayılmış mildium xəstəliyinə 
qarşı mübarizədə istifadə olunur. 
 
Sink 
 
 
 
Kəşfi. Sink mislə ərinti şəklində qədim zamanlardan məlumdur.  
Birləşmələrində sink +2 oksidləşmə dərəcəsi göstərir. 
Dövri sistemdə mövqeyi və atomunun quruluşu. Sink 4-cü dövr, II qrupun əlavə 
yarımqrup elementidir; atomu 1s
2
2s
2
2p
6
3s
2
3p
6
3d
10
4s
2
 elektron quruluşuna malikdir. 
Təbiətdə yayılması. Sinkə təbiətdə yalnız birləşmələr şəklində rast gəlinir. Onun 
mühüm mineralları sfalerit ZnS və qalmeydir ZnCO
3
 (sink şpatı). 
Azərbaycanda sink birləşmələrinə, əsasən, Gümüşlü qurğuşun-sink (Naxçıvan) 
və Filizçay polimetal
 
yataqlarında rast gəlinir.     
  
 
 
Bilik  qutusu 
•  Rütubətli  havada  misin  səthi  havanın  oksigeni  ilə  oksidləşərək  yaşıl 
rəngli mis(II) hidroksokarbonat (CuOH)
2
CO
3
 duzu ilə örtülür: 
               2Cu + O
2
 + H
2
O + CO
2 
 (CuOH)
2
CO
3   
                                                                                             
 mis(II) hidroksokarbonat (malaxitin əsas  tərkib hissəsi) 
 
– Nə üçün metal məmulatları korroziyadan qorumaq üçün onların üzərinə sink 
örtük çəkilir?
 
Təchizat: iki sınaq şüşəsi, qatı xlorid turşusu, qatı NaOH məhlulu. 
 İşin gedişi: hər birində kiçik sink dənəciyi olan iki sınaq şüşəsindən birinə 2–3 ml qatı 
xlorid turşusu, digərinə bir o qədər qatı NaOH məhlulu əlavə edin və baş verən dəyişik-
likləri müşahidə edin.      
   
 
Nəticəni müzakirə edin:    
– Hər bir sınaq şüşəsində baş verən vizual hadisələr nədən ibarətdir? 
– Sınaq şüşələrində baş verən kimyəvi hadisələr sinkin hansı xassəsini əks etdirir? 
– Baş verən reaksiyaların tənliklərini tərtib edin. 
 
 
Fəaliyyət 
Sinkin turşu və qələvilərlə qarşılıqlı təsiri

 
 
50 
 
Alınması. Sənayedə sink sfaleritdən iki mərhələdə alınır: əvvəlcə ZnS yandırılıb 
sink-oksidə çevrilir, sonra sink-oksid kömürlə reduksiya edilir: 
2ZnS + 3O
2


 
t
2ZnO + 2SO
2
                ZnO + C 


 
t
Zn + CO
 
Fiziki xassələri. Sink – maviyəçalan-gümüşü rəngli, asanəriyən (t
ər. 
= 419,5°C), ağır 
(
 = 7,1q/sm
3
) əlvan metaldır. Sink adi temperaturda kövrəkdir, 100–150°C-də tə-
bəqələr şəklində yaxşı yayılır. 200°C-dən yuxarı temperaturda yenə də kövrəkləşir.  
Kimyəvi  xassələri.  Adi  şəraitdə  sink  havanın  oksigeni  ilə  oksidləşib  nazik  və 
davamlı  sink-oksid  təbəqəsi  ilə  örtülür.  Həmin  təbəqə  adi  temperaturda  metalı 
sonrakı  oksidləşmədən  və  su  ilə  qarşılıqlı  təsirdən  qoruyur.  Qızdırıldıqda  sink 
müxtəlif bəsit və mürəkkəb maddələrlə qarşılıqlı təsirdə olur: 
Zn + Cl
2


 
t
ZnCl
2
                 Zn  +  S


 
t
ZnS 
      2Zn + O
2
 


 
t
2ZnO                 Zn
(köz.)
  +  H
2
O
(bux.)
 


 
t
ZnO + H
2
 
Duru sulfat turşusundan sink hidrogeni sıxışdırıb çıxarır, qatı turşu ilə şəraitdən 
–  turşunun  qatılığından  və  temperaturdan  asılı  olaraq  H
2
S,  SO
2
  və  S  ayırmaqla 
qarşılıqlı təsirdə olur: 
3Zn + 4H
2
SO
4
 


 
t
3ZnSO
4
 + S + 4H
2
O 
Sinkin qatı nitrat turşusu ilə reaksiyasından NO qazı ayrılır:
 
3Zn + 8HNO
3
 


 
t
3Zn(NO
3
)
2
 + 2NO + 4H
2
O 
Sink alüminium metalı kimi həm turşularla, həm də qələvilərlə reaksiyaya girir. 
Hər iki reaksiyada hidrogen ayrılır: 
 
Zn + 2HCl


С
20
ZnCl
2
 + H
2
               Zn + 2NaOH 
 
ə
ə
   
 
Na
2
ZnO
2
 + H
2
 
                                                                                                                              natrium-sinkat 
Zn + 2NaOH + 2H
2
O


С
20
Na
2
[Zn(OH)
4
]  +  H
2
 
 
 
 
 
                                                       natrium-tetrahidroksosinkat 
Sinkin oksid və hidroksidi də amfoter xassəli birləşmələrdir. 
Tətbiqi. Sink metalının üzərində havanın oksigeninə və suyadavamlı sink-oksid 
təbəqəsinin əmələ gəlməsinə əsaslanaraq sinkdən polad məmulatlarda qoruyucu örtük 
materialı  kimi  istifadə  edilir.  Saf  sink  kövrək  olduğundan,  əsasən,  onun  ərintiləri, 
məsələn, mislə ərintisi olan tunc tətbiq olunur. Birləşmələrindən ZnO – sink belili (ağı) 
adı ilə ağ boya kimi geniş tətbiq edilir.  
Təyini. Məhlulda Zn
2+
 ionunun təyini qələvinin təsirindən ağ, qələvinin artığında 
həllolan sink-hidroksid çöküntüsünün əmələ gəlməsinə əsaslanır: 
 
ZnCl
2
 + 2NaOH 
 Zn(OH)
2
 + 2NaCl;    Zn(OH)
2
 + 2NaOH  Na
2
[Zn(OH)
4
] 
 
Sink 200-dən çox fermentin tərkibinə daxildir. O, qanda şəkərin miqda-
rını tənzimləyən insulinin tərkib hissəsini təşkil edir, insanın boyartımını 
tənzimləyir, skeletin, immun sisteminin formalaşmasında mühüm rol 
oynayır, infeksion xəstəliklər və xərçənglə mübarizədə iştirak edir.  
Sink yulaf, buğda, qarabaşaq, noxud, sidr qozu, ərinmiş pendir, yerfın-
dığı, lobya, həmçinin heyvan və quş ətində daha çox olur.              
Bu maraqlıdır 

 
 
 
51 
•   III  fəsil  •  
Əlavə yarımqrup metalları 
•
1 
Xrom  
 
 
 
Kəşfi. Xrom 1797-ci ildə fransız kimyaçısı L.Vokelen tərəfindən kəşf edilmişdir.  
Birləşmələrində xrom, əsasən, +2, +3 və +6 oksidləşmə dərəcəsi göstərir. 
Dövri sistemdə mövqeyi və atomunun quruluşu. Xrom 4-cü dövr, VI qrupun 
əlavə yarımqrup elementidir. Onun atomu 1s
2
2s
2
2p
6
3s
2
3p
6
3d
5
4s
1
 elektron quruluşuna 
malikdir. 
Təbiətdə yayılması. Xroma təbiətdə yalnız birləşmələr şəklində rast gəlinir. Onun 
mühüm  mineralı  xromlu dəmir daşı  və  ya  dəmir-xromitdir  FeO·Cr
2
O
3
  [və  ya 
Fe(CrO
2
)
2
]. Təbiətdə həmçinin xrom(III) oksid 
 
və digər birləşmələri rast gəlinir. 
Alınması. Dəmir-xromiti kömürlə yüksək temperaturda reduksiya etdikdə alın-
mış metalların – dəmirlə xromun ərintisi olan ferroxrom əmələ gəlir: 
FeO·Cr
2
O
3
 + 4C 


 
t
Fe+2Cr
 
ferroxrom
+ 4CO
 
Saf xrom almaq üçün xrom(III) oksid alüminiumla reduksiya olunur: 
Cr
2
O
3
 + 2Al 


 
t
 Al
2
O
3
 + 2Cr 
Fiziki  xassələri.  Xrom  –  metal  parıltılı,  bozumtul-ağ  rəngli  metaldır.  O,  ağır        
(
  =  7,19  q/sm
3
),  çətinəriyən  (t
ər. 
=  1890°C),  elektrik  cərəyanını  və  istiliyi  yaxşı 
keçirən metaldır. Xrom ən bərk metaldır. 
Kimyəvi xassələri. Adi şəraitdə xromun səthi korroziyaya qarşı çox davamlı Cr
2
O
3
 
oksid təbəqəsi ilə örtülür. Ona görə rütubətli havada xrom heç bir dəyişikliyə uğramır. 
Nitrat və qatı sulfat turşusu xromu passivləşdirir (oksid təbəqəsini möhkəmləndirir). 
Xrom qatı sulfat və nitrat turşuları ilə qızdırıldıqda qarşılıqlı təsirdə olur: 
2Cr + 6H
2
SO
4
(qatı)
 


 
t
Cr
2
(SO
4
)
3 
+ 3SO
2
 + 6H
2
O 
Cr  + 4HNO
3
(qatı) 


 
t
Cr(NO
3
)
3
 + NO
 + 2H
2
O 
 
– Nə üçün ərintilərin hazırlanmasında xromdan geniş istifadə olunur? 
– Paslanmayan poladdakı xromun rolu nədən ibarətdir?
 
Təchizat: xrom(III) sulfat və natrium-hidroksid məhlulları, xlorid turşusu, sınaq şüşələri ilə ştativ. 
İşin  gedişi:  üç  sınaq  şüşəsindən  hər  birinə  5–6  ml  xrom(III)  sulfat  məhlulu  tökün;  1-ci 
sınaq  şüşəsindəki  məhlula  göy  lakmus  kağızı  salın,  digər  iki  məhlulun  üzərinə  damcı-
damcı,  çöküntü  əmələ  gələnə  qədər  qələvi  məhlulu  əlavə  edin  və  müşahidə  aparın. 
Çöküntü olan sınaq şüşələrindən birinə çöküntülər həll olana qədər xlorid turşusu, digərinə 
qələvi məhlulu əlavə edin.  
Nəticəni müzakirə edin:                     
– Nə üçün məhlulda göy lakmus kağızının rəngi dəyişir? Məhlulda hansı dəyişiklik baş verir? 
– Çöküntü hansı rəndədir və o hansı maddəyə uyğundur? 
– Xrom(III) hidroksid hansı xassəli hidroksiddir? Cavabınızı əsaslandırın və müvafiq 
reaksiyaların tənliklərini tərtib edin. 
– Bu xassəyə xrom(III) oksid də malikdirmi? 
– Sizcə, iki və altıvalentli xromun oksid və hidroksidləri hansı xassələrə malikdir? 
 
 
Fəaliyyət 
Xrom(III) hidroksidin alınması və onun xassələri

 
 
52 
 
Xlorid və durulaşdırılmış sulfat turşusu yalnız bir qədər vaxt keçdikdən – oksid 
təbəqəsi dağıldıqdan sonra xromla reaksiyaya girir: 
Cr + H
2
SO
4
 CrSO
4
 + H
2
                  Cr + 2HCl  CrCl
2 
+ H
2
 
Xromun ikivalentli birləşmələri qüvvətli reduksiyaedicidir. Xrom toz halında adi 
şəraitdə flüorla, yüksək temperaturda xlorla və oksigenlə reaksiyaya girir: 
4Cr + 3O
2

 


 
С
2000
2Cr
2
O
3                            
2Cr + 3Cl
2
 


 
t
2CrCl
3
 
Xromun birləşmələrindən CrO və Cr(OH)
2
 əsasi, Cr
2
O
3
 və Cr(OH)
3
 amfoter, CrO
3
, 
H
2
CrO
4
 (xromat turşusu) və H
2
Cr
2
O
7
 (dixromat turşusu) turşu xassəsinə malikdir: 
 
   
Cr(OH)
3 
+ 3HCl 
 CrCl
3
 + 3H
2
O          Cr(OH)
3 
+ 3NaOH 
 Na
3
Cr(OH)
6
  
 
     CrO
3
 + H
2
O 
 H
2
CrO
4                                           
2CrO
3
 + H
2
O 
 H
2
Cr
2
O
7 
 
CrO
3 
güclü oksidləşdiricidir.  Məsələn, 
quru  xrom(VI)  oksidini  etil  spirti  ilə  islat-
dıqda spirt oksidləşərək alışıb-yanır, CrO
3
 isə 
Cr
2
O
3
-ə qədər reduksiya olunur.
 
Tətbiqi.  Xrom  bərk,  paslanmayan  po-
ladların  alınmasında,  müxtəlif  polad  mə-
mulatların səthinin xromla örtülməsində is-
tifadə edilir. Yüksək elektrik müqavimətinə 
malik  ərintilər,  məsələn,  nikellə  ərintisi  – 
nixrom  elektrik  qızdırıcı  cihazların  hazır-
lanmasında  tətbiq  olunur.  Xromun  birləş-
mələri – xromatlar və dixromatlar oksidləşdiricilər kimi geniş tətbiq edilir. 
 
 
 
 
1
. Misin hansı birləşməsi təbiətdə tapılmır? 
A) Cu
2
S            B) CuSO
3
             C) Cu
2
O           D) CuFeS
2
          E) (CuOH)
2
CO
3
 
 
2. Mis haqqında səhv ifadəni müəyyən edin. 
A) plastik metaldır                      
D) əsas yarımqrup elementidir 
      B) çətinəriyən metaldır  
      E) elektrik cərəyanını çox yaxşı keçirir 
C) ağır metaldır     
 
3. Sxemləri tamamlayın. 
1. Cu + Cl
2


 
t
                                           
2. 2Cu + O
2


 
t
                            3. Cu + S 


 
t
 
4.
 
Cu + HNO
3
(qatı) 


 
t
...  +  ...  + 2NO
2
         5. Cu + H
2
SO
4
(qatı)
 


 
t
.. + ... + 2SO
2
 
4. Hansı halda mis və onun birləşmələri tətbiq edilir? 
1. elektrotexnika sənayesində  
3. ərintilərin alınmasında 
5. bitki ziyanvericiləri ilə mübarizədə  
2. həllolan anodların hazırlanmasında 
4. metal oksidlərinin reduksiyasında  
 
5. Misin sənayedə mis parıltısından alınması reaksiyalarının tənliklərini yazın.  
• malaxit • mis parıltısı • amfoterlik • sink belili • ferroxrom •  xromat 
və dixromat turşuları •
 
Açar sözlər
 
 
Öyrəndiklərinizi tətbiq edin və yoxlayın  
Mis (1-6) • Sink (7-12)  •  Xrom (13-18)
 
Xrom ionu insulinlə qarşılıqlı 
təsirdə  olaraq  qandakı  qlükozanın    hü-
ceyrələrə  keçməsini  təmin  edir.  Xrom 
ionu  bəzi  fermentlərin  fəallığını  tənzim-
ləyir,  arterial  təzyiqi  aşağı  salır,  qorxu, 
həyəcan hissini azaldır.  
İnsan  xromu,  əsasən,  heyvan  mənşəli 
qidalardan – balıq ətindən, heyvanın qa-
raciyərindən  və  bəzi  bitki  mənşəli  qi-
dalardan  –  çuğundurdan,  arpa  yarma-
sından əldə edir. 
Bu maraqlıdır 
 

 
 
 
53 
•   III  fəsil  •  
Əlavə yarımqrup metalları 
•
1 
6. Çevrilmələrin tənliklərini tərtib edin.  
Cu


 
1
Cu(NO
3
)
2


 
2
Cu(OH)
2


 
3
CuO


 
4
Cu


 
5
CuCl
2
 
 
7. Hansı tənlik düzgün tərtib olunmamışdır?     
A) Zn + S


 
t
ZnS             B) Zn + Cl
2


 
t
ZnCl
2
           C) 2Zn + O
2


 
t
2ZnO               
D) Zn + 2H
2
O


 
t
Zn(OH)
2 
+ H
2
               E) Zn + 2NaOH 


 
t
Na
2
ZnO
2
  + H
2
 
8. Mis və sink metalları sənayedə hansı sxemlər üzrə alınır?  
1. Cu
2
S
2
2
СО
+О
 



Cu
2
O
2
2
СО
С
+Ъу
 


 

Cu         2. Cu
2
S
2
2
СО
+О
 



Cu
2
O
HэО
Hэ
 
+



 

Cu 
3. ZnS 
2
2
СО
+О
 



ZnО
3
2
О
Fe
 
Fe
 
+


 

Zn      
4. ZnS
2
2
СО
+О
 



ZnО
ЪО
+Ъ
 




Zn