Suleyman-m teze qxd

əyləşin, bağışlayın, üzr istəyirəm, 
xoş gəldiniz, bəli, əhsən, təşəkkür edirəm 
və s. kimi söz və ifadələr 
intonasiyadan asılı olaraq 
97 

---

həm nəzakət və hönnət mənalanm ifadə edir, həm də istehza, hiddət, 
qəzəb, kinayə məqamlannda işlədilir. 
İntonasiya ilə bağlı qüsurlar həm sürətli, həm də asta damşıq və ya 
oxu zamam üzə çıxır. Sürətin normaya uyğun deyil, ondan aşağı və ya 
yuxan avazlanması mənanın təhrif olunmasına gətirib çıxarır. 
Avazlanmamn zəif nitq taktları, cümlələr arasındakı fasilə qədərindən 
artıq və ya əskik olması nəticəsində nitq gözəlliyini itirir. İntonasiya 
kasıblığı və ya çoxluğu danışanın mövzunu məzmuna uyğun forma ilə 
verə bilməməsi hesabmadır. 
İntonasiya tələffüzün dörd elementini - 
fasilə, vurğu, melodiya 
və tempi 
özündə birləşdirir. Bu dörd element nitqin xarici 
komponentləridir və onlar birlikdə avazlanmanı yaradır, nitqdə 
ifadəliyin verilməsinə xidmət edir. 
Vllfiu 
Sözlərdə hecalardan və ya cümlələrdə sözlərdən birinin 
digərlərinə nisbətən daha güclü, ucadan, qüvvətli tələffüz olunmasına 
vurğu
deyilir. Dilimizdə vurğunun üç növü vardır; 
heca vurğusu, 
məntiqi vurğu 
və 
həyəcanh vurğu. 
Heca vurğusuna 
söz vurğusu 
da 
deyilir. 
HECA VURĞUSU 
Sözdəki hecalardan birinin digərinə (digərlərinə) nisbətən 
qüvvətli tələffüz olunması 
heca vurğusu
adlanır. Heca vurğusu 
təkhecah sözlərə aid deyil. Heca vurğusu sözlərdə tələffüz zamanı 
səslənmə gözəlliyi yaradır, bəzi hallarda isə yeni məna əmələ gətirir. 
Fenosemantik vəzifə daşıyan vurğu yerini dəyişərkən sözün 
leksik-semantik mənası da dəyişir. Məsələn: Mina (ad)- mina 
(partlayıcı maddə). Arif (ad)- arif (bilikli, hal bilən), Sima (ad)- sima 
(üz, sifət). Şura (ad)-şura (birlik və ya sovet), Aydın (ad)- aydın 
(aşkar, açıq). Qabil (ad)-qabil (bacarıqlı). Adil (ad) - adil (ədalətli) və 
s. 
98 

---

Azərbaycan dilində vurğu, adətən, sözün sən hecasının üzərinə 
düşür. Lakin nitq prəsesində bəzi milli və alınma sözlərdə vurğunu 
yeri bilməyərəkdən dəyişdiriləndə sözün mənası ya təhrif əlunur, ya 
da dinləyicilər natiqi həmin sözü düzgün tələffüz etmədiyinə görə 
savadsız hesab edirlər. Məsələn: əpera, kafedra, lakin, lirika, kamera. 
Sabir, diktor, dollar, era, finiş, kompas, klinika, kodeks, kubok, lazer, 
marşrut, maksimum, norma, nota, orden, pasport, pauza, prinsip, 
taktika, tennis, texnika, titul, bəzən və s. sözlərdə vurğu birinci 
hecaya; analoq, diametr, monometr, müharibə. Füzuli, xüsusən, 
filəsof, dinamo sözlərində ikinci, arzu, müxtəlif, sadəcə, İngiltərə 
sözlərində isə vurğu sən hecaya düşür. Vurğunun yerini dəqiq 
bilməyənlər qəribə tələffüzə görə adamlarda gülüş doğumr. Bu 
baxımdan 
məktəblilər 
ənlar 
üçün 
nəzərdə 
tutulmuş