Suv resurslaridan foydalanish va muhofaza qilishning huquqiy asoslari

r sharini chuchuk suv resurslar
Qit‘alar 
Maydon 
ming. km
2
Daryo suv sig‗imi, km
3

---

7 
Er usti 
er osti
Evropa 
10500 
3110 
1065 
Osiyo 
44400 
13190 
3410 
Afrika
30300 
4225 
1465 
Sh.Amerika 
24300 
5060 
1740 
J.Amerika 
17800 
10380 
3740 
Avstraliya 
8500 
1965 
465 
Dunyo 
135800 
38830 
11885 
Gidrosferaning 
xilma-xil 
turli 
xususiyatlari 
va 
o‘ziga 
hosliligi 
orasida 
uning 
xarakatdaligini aloxida ta‘kidlash zarurdir. Gidrosfera o‘ta xarakatchan va jo‘shqindir. Bu 
tabiatdagi suvlarni aylanma xarakatining asosi ulkan jarayon bo‘lib u bilan suv resurslarini tabiiy 
chuchuklanishi, quruqlikda suvlarni taqsimlanishi va joylashishi xamda axolini, xayvonot va 
o‘simlik dunyosini suv bilan ta‘minlanishi bog‘liqdir. Tabiatdagi suvlarni aylanma xarakati bilan 
yemirilish jarayonlari va Yerni relefini shakllanishi bog‘liqdir tabiatda suvni aylanma xarakati 
quyidagicha ro‘y beradi. Quruqlik va dunyo okeanidan Quyosh nuri ta‘sirida bug‘‘lanib 
atmomferani namlik bilan to‘ldiradi. Mutaxassislarni xisoblari bo‘yicha Quyoshdan kelayotgan 
issiklikni 55% suvni bug‘‘latishga sarf bo‘lar ekan. Atmosfera xavosidagi suv bug‘lari xaroratni 
pasayishi xisobiga kondensatsiyalanib (suyuq xolatga o‘tib) Yerga (quruqlik va dunyo okeani 
yuzasiga) yomgir va qor sifatida yog‘adi. Qor va yomg`ir suvlarini bir qismi tuproqqa shimiladi 
va qolgan qismi yer usti oqimini shakllantiradi. Bu suvlar qiyaliklardan oqib tushib soylarni 
paydo qiladi va keng tarqalgan soylar bo‘yicha ular daryolarga kelib quyiladi. Bu faqat daryo 
oqimining bir qismi ya‘ni yer usti toshqin suvlaridir. Daryolar tuproq qatlamidan chuquroqdagi 
qatlamlarga shimilib o‘tib shakllangan yer osti suvlari xisobiga xam ta‘minlanadilar. Yer osti 
suvining eng faol xarakat qiluvchi qismi buloqlar ko‘rinishda yer yuzasiga sizib chiqadi yoki 
daryolarga oqib tushadi. Ko‘p xollarda daryolar yer osti suvlari bilan doimiy ta‘minlanadilar. 
Dengizlari ko‘llar xuddi okeanlar kabi faqatgina atmosfera yog‘inlari xisobigagina emas balki 
oqib kelayotgan daryo suvlari xisobiga xam ta‘minlanadilar. Shunday qilib okeanlardan va 
quruqlik ichkarisidagi xavzalardan doimiy bug‘lanadigan suvlar uzluksiz to‘ldirilib turilishi yuz 
beradi. Tuproq qatlamidagi suvlar asosan bug‘lanib va o‘simliklar orqali transperatsiyaga 
sarflanib atmosfera xavosini suv bug‘lari bilan boyitadi xamda bir kismi yer osti suvlarini 
ta‘minlaydi. [366-367] 
Tabiatdagi suvlarni aylanma harakati sxemasi ana shunday. Suvni aylanma xarakatini eng 
muxim xossasi uni litosfera, atmosfera va biosfera bilan o‘zaro bog‘lanib gidrosferani barcha 
qismilarini: okean, daryolar, tuproq namligi, yer osti suvlarini va atmosfera bug‘larini bir qilib 

---

8 
boglashidir. Aylanma xarakat tufayli gidrosferani uzuluvchanlik (diskretlik) karaktush uz 
kuchini yuqotadi. Yerning barcha suvlari nafaqat paydo bo‘lishi jixatidan balki doimiy aylanma 
xarakat ta‘sirida yagonadir. Aloxida ta‘kidlash zarurki suv resurslaridan turli xil xo‘jalik va 
madaniy maksadlarda foydalanishlar ham suvlarni aylanma xarakat jarayonida amalga oshiriladi. 
Tabiatdagi suvni aylanma xarakati ikkita mustaqil jarayonlar ta‘sirida bo‘ladi: ulardan birinchisi 
- gidrosferani suvini to‘ldiruvchi manba - mantiya suvini degazatsiyasi. Bu jarayon juda sekin 
yuz berib milliard yillardan beri davom etmoqda. Bu jarayonni intensivligi xaqidagi ma‘lumotlar 
yetarli emas. Suvni aylanma xarakatini ikkinchi jarayoni birinchisiga nisbatan bir necha barobar 
jadalroq bo‘lib uni sikli faellarni almashinish ya‘ni bir yil bilan chegaralanadi. Xozirgi zamon 
tabiatdagi suvni jadal aylanma xarakati bilan deyarli xamma gidrologik jarayonlar bog‘liqdir, 
shu jumladan suv resurslarini tabiiy yangilanib turishi va chuchuklanishi uchun o‘ta muxim 
bo‘lgan jarayonlar ham. Suv - barcha tirik mavjudodlarni eng muxim elementi ekanligini aloxida 
ta‘kidlash zarur. 
Suv balansi - bu tabiatdagi suvlarni aylanma xarakatini va uni aloxida ismlarini miqdoriy 
ifodasidir. Yerni suv balansini umuman va uni aloxida katta qismlarini ta‘riflash uchun 
tenglamalar tizimi qo‘llaniladi.