Teleolojik (ereklerle ilgili) konuşma arka planı
4)
Đstem belirten (volitiv) konuşma arka planı
5)
Durumsal (circumstantiell) konuşma arka planı
6) Özne harici- durumsal
7) Özne kaynaklı- durumsal”
ZIFONUN’a (1997: 1884-1900) göre bilgiye dayalı konuşma arka planında iş,
oluş ile bağlantı içinde önemli olabilecek bütün bilgileri delil gösteririz. Bilgiye
dayalı olmayan konuşma arka planlarında buna karşın (bilerek ya da bilmeyerek)
bilginin temel kısımlarının belirli olgularını ihmal ya da göz ardı ederiz. Normatif
konuşma arka planında ise insanlar arasındaki sosyal normlar, yasalar ve ahlâki
değerler söz konusudur. Teleolojik konuşma arka planı, hedef ve amaçlara
ulaşılmasıyla ilgilidir. Đstem belirten konuşma arka planları, istek, arzu, ilgi ve
eğilimleri dile getirir. Özne harici-durumsal konuşma arka planında, özne haricinden
gelen bir hakimiyet ve irade söz konusudur. Özne kaynaklı-durumsal konuşma arka
planında ise kendi isteklerini durumların bir gereği ya da genel bir gerek olarak görme
söz konusudur.
LYONS (1983:391 vd.),
kiplik kavramını mantıksal ve anlambilimsel açıdan
sorgulamış ve kipliği üç temel türe ayırmıştır: Bilgisel (epistemisch), yükümlülük
(deontik) ve gerçeklik, oluşa ilişkin (alethisch) kiplik. Bilgisel kiplik, konuşanın bir
olası evrende ya da tüm olası evrenlerde inandığı ve/ veya bildiği gerçekler
doğrultusunda bir önermenin gerçeklik değerine ilişkin yaptığı değerlendirmelerdir.
24
Yükümlülük (deontic) kipliği, ahlâki olarak sorumlu kılıcılar (agent) tarafından
gerçekleştirilen fiillerin olasılığı ya da zorunluluğuyla ilgilidir. Bu kiplik türü ya
konuşandan, veya “bir kişi ya da kurumun dayatması”, bir içsel zorunluluk (innere
Notwendigkeit) ya da ahlâki veya yasal ilkelerin açıkça düzenlemeleri şeklinde
görülür. Bu aynı zamanda ödevsel kaynak (deontic source) olarak adlandırılır.
EISENBERG (1993:93) gerçeği kiplikle karşılaştırır. Yazara göre gerçek,
kipselleştirilmemiş bir olaydır. Ama gerçeğe ilişkin cümle kipselleştirilebilir. Bu
sayede gerçek, mümkün, zorunlu, izinli, istenilen bir hale gelir. EISENBERG (1993:
93), gerçek evrendeki iş ve oluşun belirli koşullara bağlı olması durumlarında
kipselleştirmeden söz eder. Kipselleştirme, genel anlambilimsel bir kavramdır,
kipselleştirme için çok sayıda dilsel araçlar bulunur.
EISENBERG (1999:119), fiilin ifade ettiği kipin kodladığı kiplik’ten söz eder.
Haber kipi, biçimsel ve anlamsal olarak kipselleştirilmemiştir. Dilek kipi (Konjunktiv
II)’nin özgün görevi gerçek dışılık ve olasılık kipliği olmasıdır. Konjunktiv I ise,
gerçeğe uygun olmamayı (Nichtfaktivität) anlatır, dolaylı anlatımda kullanılır.
Konjunktiv II’nin bir işlevi de, iş, oluşun ortaya konması, iş ve oluşun gerçekleşmesi
için çağrı, emir ifade etmektir.
Kipliğin tipolojik bir sınıflandırılmasını yapmak amacıyla farklı dünya dillerini
inceleyen Đngiliz dilbilimci PALMER (2001:22 vd.), kipin kipliğin bir alt kategorisi
olduğunu vurgular. Bundan dolayı “kiplik” iki alt kategoriden; kip ve kiplik
sisteminden oluşur. Kipte haber kipi ve dilek kipi arasında bir karşıtlık bulunur, kiplik
sistemi, en iyi şekilde kiplik fiillerin fonksiyonlarında görülür. (Đngilizce’de ve birkaç
diğer Hint-Avrupa dillerindeki gibi) Kip, kiplik sistemine aykırı olarak ikili (binär)
25
sistem arz eden bir kiplik sistemidir. Haber kipi (Indikativ) kipsel değildir, dilek kipi
(Konjunktiv) ise kipseldir. Đşaretlenmemiş, kipsel olmayan biçim, konuşanın neye
inandığını, neyi iddia ettiğini belirtir. Kiplik sistemi ise konuşanın yargılarını ifade
eder.
Kiplikle ilgili önemli çalışmalar yapan PALMER (2001: 22 vd.), Đngilizce için
üç tür kiplikten söz eder, Almanca ve Đngilizcenin Hint-Avrupa dil ailesine dahil
olmasından dolayı aşağıdaki tespitler önemlidir:
1.
Bilgisel kiplik (epistemic), önermenin statüsünde konuşanın görüşü ile
bağlantılıdır.
2.
Yükümlülük (deontic) kipliğinde bu olay dış etkenlerle (diğer kişiler)
kontrol edilir.
3.
Dinamik, devimsel kiplik (dynamic), kontrolün içsel olması açısından
yükümlülük (deontic) kipliğinden ayrılır.
Bazı dillerde, örneğin Almancada dördüncü tür bir kiplik bulunur. Bu kiplik
“tanıtsal, aşikâr” (evidentiell) kipliktir.
Bilgisel (epistemisch) ve tanıtsal (evidentiell) kiplik doğrudan birbirine
bağlantılı olduğu için, PALMER (2001, 22 vd.) onları önerme kipliği (Propositional
modality) olarak niteler, yükümlülük (deontic) ve dinamik kiplikleri de olay kipliği
(Event modality) olarak gruplandırır ve kipliği iki temel gruba ayırır ve alt
kategorileri ile birlikte en kapsamlı bir biçimde sınıflandırır:
26
Kiplik
1) Önerme Kipliği 2) Olay Kipliği
(Propositional Modality) (Event Modality)
Dostları ilə paylaş: |