T. C. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı

2.2.3.1 Şeytan’ın İtaatsizliği ve Yorumu 
Rabbine  isyan  eden  Şeytan,  metafizik  anlamda  Kur’an’daki  en  çarpıcı  itaatsizlik 
örneklerinden birini sergilemiştir.  İblis, Âdem  yaratılmadan önce de vardır; bunu Kur’an’da 
itaatsizlik  hadisesinin  anlatıldığı  pek  çok  ayetten  anlayabiliyoruz.  Varlık  kategorisinde  cin 
taifesinden  olan  Şeytan  ateşten  yaratılmıştır;  itaatsizliğine  gerekçe  olarak  da  bu  durumunu 
(Âdem’e)  bir  üstünlük  vesilesi  olarak  Allah’a  göstermiştir.  Kibirlidir,  bu  kibrinden  ötürü  de 
Rabbine  isyan  etmiştir.  Kehf  Suresinin  50.  ayetinde  Yaratıcı  Şeytan’la  aralarında  geçen 
hadiseyi inananlara şöyle bildirmektedir: 
 
18/50  “Yine  o  vakit  hatırla  ki,  meleklere:  “Âdem  için  secde  edin!”  demiştik,  hemen 
secde ettiler, ancak İblis –cinlerden idi- Rabbinin emri dışına çıktı. Şimdi siz beni bırakıp da 
                                                           
307
  Bkz.  Velayetnamede,  muhteşem  başarılarıyla  tarih  sahnesinde  yer  alan  Fatih  Sultan  Mehmed’in  İslam, 
tarihinin en güçlü padişahlarından biri olduğu ancak kendi imparatorluk ve fetih planları uğruna da uyruklarına 
özellikle de Yörüklere ağır yükümlülükler getirdiği anlatılmaktadır. Fatih’in buyurucu iktidarına ve mutlakiyetçi 
taşkınlığına karşı halkın ve abdalların haklarını koruma görevini üstüne alan Otman Baba’nın Fatih’in karşısında 
durarak bir “abdal aktivizmi”ni gerçekleştirdiği bildirilir. Bunun neticesinde de Otman Baba ve  mahiyetindeki 
abdallar tutuklanır. Ancak Babaeskisi kasabasında halk abdalları karşılar; hatta abdalları tutuklayan yeniçeri de 
Otman Baba’ya sempati duyar. İstanbul’da toplu idam için At Meydanı’nda hazırlıklar sürerken daha sonradan 
halkın Otman Baba’nın bir kerameti sayacağı bir fikir değişikliğiyle Fatih infazı durdurur ve onları bir manastıra 
yerleştirir. Ulemanın Otman Baba’nın idamı için Fatih Sultan Mehmed’e  yaptıkları baskılar da sonuçsuz kalır. 
Yalur, A.g.m., s.252-256. 
308
 Bkz. Yalur, A.g.m., s.256. 
309
  Bkz.  Mevlüt  Uyanık,  İslam  Siyaset  Felsefesinde  Sivil  İtaatsizlik,  Otorite  Yayınları,  İstanbul,  2014;  Mevlüt 
Uyanık, Sivil İtaatsizlik Eylemleri ve Dini Değerler, Elis Yayınları, Ankara, 2010. 

89 
 
onu  ve  soyunu  kendinize  dost  mu  ediniyorsunuz?  Onlar  size  düşman  iken!  Zalimler  için  ne 
kötü bir değişme!”
310
 
Şeytan’ın  Allah’a  isyanı  Bakara  suresinin  30-34.  ayetleri  arasında  ise  şöyle 
anlatılmaktadır: 
2/30  Düşün  ki,  Rabbin  meleklere:  “Muhakkak  Ben,  yeryüzünde  bir  halife  tayin 
edeceğim.”  dediği  vakit,  “Biz  Seni  teşbih  ve  takdis  edip  dururken  orada  fesat  çıkaracak  ve 
kanlar akıtacak bir yaratık mı yaratacaksın?” dediler. “Her halde Ben sizin bilmeyeceğiniz 
şeyleri bilirim!” buyurdu. 
2/31  Ve  Âdem’e  bütün  isimleri  öğretti.  Sonra  o  isimlerin  delalet  ettiği  şeyleri 
meleklere  gösterip:  “Haydi  davanızda  doğru  iseniz,  Bana  şunları  isimleriyle  haber  verin” 
buyurdu. 
2/32Melekler: “Seni bütün eksikliklerden tenzih ederiz Yâ Rab! Bizim için, senin bize 
bildirdiğinden  başka  bilgi  mümkün  değildir.  O  her  şeyi  bilen  hüküm  sahibi  sadece  Sensin 
Sen!” dediler. 
2/33“Ey  Âdem,  bunlara  onları  isimleriyle  haber  ver!”  buyurdu.  Bu  emir  üzerine 
Âdem, onlara isimleriyle bunları haber verince buyurdu ki: “Size demedim mi Ben her halde 
göklerin ve yerin sırrını bilirim! Ve sizin açıkladığınız ve gizlediğiniz şeyleri de biliyorum!”  
2/34Ve o vakit meleklere: “Âdem için secde edin!” dedik, derhal secde ettiler. Ancak 
İblis dayattı, kibrine yediremedi, zaten o kâfirlerden idi.
311
 
Araf  suresinin  11-18.  ayetleri  arasında  da  yine  aynı  isyan/itaatsizlik  hadisesi  (bu  kez 
Şeytan’ın  ediminin  gerekçesini  de  içerecek  şekliyle)  anlatılır.  Allah,  bu  kıssa  ile  Şeytan  ve 
onun yolunu tutanları cezalandıracağını ifade eder. 
7/11  Gerçek  şu  ki  önce  sizi  yarattık,  sonra  size  şekil  verdik,  sonra  da  meleklere: 
“Âdem’e secde edin!” dedik; hemen secde ettiler, ancak İblis secde edenlerden olmadı. 
7/12 Allah: “Sana emrettiğim halde secde etmene ne engel oldu?” dedi. “Ben ondan 
hayırlıyım, beni ateşten yarattın, onu ise çamurdan.” dedi. 
7/13 Allah: “Hemen in oradan, orada büyüklük taslamak ne haddine, haydi çık; çünkü 
sen alçaklardansın!” buyurdu. 
7/14 İblis: “Dirilip kaldırılacakları güne kadar bana mühlet ver!” dedi. 
7/15 Allah: “Haydi, mühlet verilenlerdensin.” buyurdu. 
7/16 İblis: “Öyle ise Andolsun ki, beni azdırmana karşılık ben de onları saptırmak için 
her halde Senin doğru yoluna oturacağım. 
                                                           
310
 Bkz. Elmalılı Hamdi Yazır, Kur’an-ı Kerim ve Yüce Meali, 18/50,  Huzur Yayınevi, İstanbul. 
311
 Bkz. Age. KK., 2/30-34, s.5. 

90 
 
7/17Sonra onlara önlerinden, arkalarından, sağlarından ve sollarından sokulacağım. 
Sen de çoğunu şükredici bulmayacaksın.” dedi. 
7/18  Allah:  “Çık  oradan,  yerilmiş,  kovulmuş  olarak!  Andolsun  ki,  onlardan  her  kim 
sana uyarsa kesinlikle cehennemi tamamen sizinle dolduracağım.
312
 
Bu hususta İsra Suresi 61 ve 64. ayetler arasında nakledilenler ise şu şekildedir: 
17/61 Yine unutma ki,  bir  vakit meleklere: “Âdem  için secde edin!” demiştik; derhal 
secde ettiler, fakat İblis: “Ben, bir çamur halinde yarattığın kimseye hiç secde eder miyim?” 
dedi. 
17/62  Dedi  ki:  “Şu  benim  üzerime  üstün  kıldığın  kişiye  baksana!”  Yemin  ederim  ki 
eğer  beni  kıyamet  gününe  kadar  yaşatırsan,  ben  onun  zürriyetini  –pek  azı  hariç-  kesinlikle 
kumandam altına alacağım.” 
17/63  Allah  buyurdu  ki:  “Haydi  defol!  Onlardan  her  kim  sana  uyarsa,  biliniz  ki 
cehennem de sizin cezanızdır, hem de mükemmel bir ceza! 
17/64 Onlardan gücünün yettiğini sesinle yerinden oynat; süvarilerin ve piyadelerinle 
üzerlerine  bas  gürültüyü;  mallarına,  evlatlarına  ortak  ol;  ve  onlara  va’dlerde  bulun.  Fakat 
şeytan onlara bir aldanıştan başka ne va’d eder?
313
 
Ve son olarak Sâd Suresindeki 71 ve 83. ayetler arasını burada zikredeceğiz: 
38/71  Bir  vakit  Rabbin  meleklere  demişti  ki:  “Haberiniz  olsun,  ben  çamurdan  bir 
insan yaratmaktayım. 
38/72 Onu şekillendirip ruhumdan ona üfledim mi derhal ona secdeye kapanın!” 
38/73 Bunun üzerine meleklerin hepsi toptan secde ettiler. 
38/74 Yalnız İblis kibirlenmek istedi ve kâfirlerden oldu. 
38/75  Allah:  “Ey  İblis,  o  benim  iki  elimle  (kudretimle)  yarattığıma  secde  etmende 
sana ne engel oldu? Kibirlenmek mi istedin? Yoksa yücelerden mi bulunuyorsun?” dedi. 
38/76  (İblis)  dedi  ki:  “Ben  ondan  hayırlıyım;  beni  bir  ateşten  yarattın  onu  ise  bir 
çamurdan yarattın.” 
38/77 (Allah): “Hemen çık orada, çünkü artık sen kovuldun. 
38/78 Ve elbette lanetim ceza gününe kadar senin üzerindedir.” buyurdu. 
38/79  (İblis  de):  “Yarab  o  halde  insanların  diriltilecekleri  güne  kadar  beni  geri 
bırak.” dedi. 
38/80-81 (Allah): “Haydi belirli bir vakte kadar geri bırakılanlardansın.” buyurdu. 
                                                           
312
 Bkz. Age. KK., 7/11-18, s.150-151. 
313
 Bkz. Age., KK. 17/61-64., s.287. 

91 
 
38/82  “Öyle  ise  yüceliğine  yemin  ederim  ki,  ben  onların  hepsini  mutlaka  aldatıp 
saptırırım. 
38/83 Ancak içlerinden ihlas ile seçilmiş has kulların müstesna.” dedi.
314
 
 
Görüldüğü  üzere  Kur’an-ı  Kerim’de  pek  çok  surede,  şâri  olan  Allah,  koyduğu 
kanunlara ve kurduğu nizama karşı yarattıklarının koşulsuz itaatini istemektedir. Bu kanunlara 
itaatsizliğinin  bedelini  İblis  (geçici  olarak)  huzurdan  kovulmakla  ödemiş;  hesap  günü 
geldiğinde ise cehennemle cezalandırılacağı kendisine bildirilmiştir. Şeytan’ın dileği üzerine 
kıyamete kadar ona mühlet verilmiştir. Şeytan bu süreye kadar kendi isyanına Âdemoğullarını 
ortak edip bir nevi Âdem’den intikam almaya ve Yaratıcı’ya (insana olan) üstünlüğünü ispat 
etmeye çalışacaktır. Bu minvalde onun ilk edimi de aşağıda göreceğimiz gibi Âdem ve eşinin 
Yaratıcı’ya itaatsizliğine kapı aralayacak olan kışkırtması olacaktır.
315
 
 
2.2.3.2 Âdem ile Havva’nın İtaatsizliği ve Yorumu  
Kutsal  kitapta  Allah’ın  emirlerine  itaatsizliği  konu  alan  bir  başka  çarpıcı  kıssa  da 
Âdem  ile  Havva’nın  itaatsizlik  edimleridir.  Bakara  Suresi’nde  (yukarıda  değindiğimiz 
Şeytan’ın  itaatsizliğini/isyanını  anlatan  kıssadan  hemen  sonra)  Allah,  ikinci  bir  itaatsizlik 
kıssası ile insanlara uyarılarda bulunur.  
Şeytan’ın itaatsizliğine ve Yaratıcının onun bu itaatsizliğine verdiği tepkiye şahit olan 
Âdem, benzer bir hataya düşmekten kendini kurtaramaz. Kıssa zamansal ve mekânsal olarak 
metafiziktir. Bilinmeyen bir zamanda (yahut zamansızlıkta) fizikötesi bir mekânda (cennette) 
hadise vuku bulmaktadır.  
Yaratıcı,  cennete  yerleştirdiği  Âdem  ile  Havva’ya  diledikleri  yerde  diledikleri  kadar 
yiyip içmeleri hususunda lütufta bulunur. Buna mukabil onlardan tek bir isteği vardır: “yasak 
meyve’si bulunan ağaçtan uzak durmaları! Ancak Âdem ile Havva, Şeytan’ın da kışkırtmaları 
ile  Allah’ın  bu  buyruğuna  itaatsizlik  ederler.  Şeytan’ın  tuzağına  düşerler;  Âdem  ile  Havva 
(tıpkı  huzurdan  kovulan  Şeytan  gibi)  cennetten  kovulur  ve  belirlenmiş  bir  vakte  kadar 
yaşayacakları yere (yeryüzüne) indirilir. Şeytan böylece ilk zaferini(!) kazanır. 
Bakara Suresi 35-36. ayetlerde bu durum şöyle izah edilir. 
2/35 Ve dedik ki: “Ey Âdem, sen ve eşin  cennete yerleşin, ikiniz de orada dilediğiniz 
yerde bol bol yiyin, ancak şu ağaca yaklaşmayın ki haddini aşan zalimlerden olmayasınız.” 
                                                           
314
 Bkz. Ag.e., KK. 38/71-83., s.456. 
315
 İslam felsefe geleneğinde şeytan ve itaatsizliği üzerine bir değerlendirme için bkz.: Şehristânî, Milel ve Nihal, 
çev.: Mustafa Öz, Litera Yay., İstanbul 2008, s. 29-33. 

92 
 
2/36Bunun  üzerine  şeytan  onları  oradan  kaydırdı,  ikisini  de  bulundukları  o  bolluk 
içindeki  yerden  çıkardı.  Biz  de  “Haydi  kiminiz  kiminize  düşman  olarak  inin  ve  yerde  bir 
zamana kadar kalıp nasibinizi alacaksınız.” dedik.
316
 
Daha evvel Şeytan’ın itaatsizliğini konu edinen ayetlerde de gördüğümüz gibi Allah, 
insanı  yeryüzüne  indireceğini  meleklere  önceden  bildirmiştir.  Bir  itaatsizlikle  huzurdan 
kovulan Şeytan bir başka itaatsizlikle ikinci bir kovuluşun (Âdem ile Havva) failleri arasında 
yer alacaktır. Ancak Âdem, Şeytan’ın yaptığı gibi hatasında ısrarcı olmaz; nefsine yenilmiştir 
ve pişmandır, bu pişmanlığından ötürü de Yaratıcısından af diler:  
2/37Bu  ara  Âdem  Rabbinden  bir  takım  kelimeler  belleyip  O’na  yalvardı.  O  da 
tevbesini kabul buyurup ona yine baktı. Gerçekten tevbeyi  çok kabul eden ve çok merhamet 
eden ancak O’dur! 
Ayetten  de  anlaşılacağı  üzere  Allah,  isyanında  ısrarcı  olmayanı  ve  kendisinden  af 
dileyeni affedeceğini inananlara bir çıkış yolu olarak göstermektedir. 
A’râf Suresi 19-26. ayetleri arasında da Yaratıcı, aynı itaatsizlik edimini (tıpkı Bakara 
Suresi’nde  olduğu  gibi  Şeytan’ın  itaatsizlik  ediminden  hemen  sonra)  inananlara  hatırlatır; 
atalarının  itaatsizliğinden  ders  çıkarmalarını  ve  (düşünüp)  kendisine  itaatsizlik  etmemelerini 
öğütler: 
7/19  Ve  ey  Âdem,  zevcenle  birlikte  cennete  yerleşin,  dilediğiniz  yerden  yiyin  ve  şu 
ağaca yaklaşıp da zalimlerden olmayın!” dedi. 
7/20  Derken  şeytan,  kendilerine  örtülmüş  olan  ayıp  yerlerini  açmak  için  ikisine  de 
vesvese verdi ve “Rabbiniz size bu ağacı yalnızca birer melek olmamanız yahut ölümsüzlüğe 
kavuşmamanız için yasak etti.” dedi. 
7/21 Ve: “Ben gerçekten sizin iyiliğinizi isteyenlerdenim.” diye ikisine de yemin etti. 
7/22  Bu  şekilde  onları  kandırıp  sarktırdı.  Bunun  üzerine  o  ağacın  meyvesini 
tattıklarında,  ikisine  de  ayıp  yerleri  açılıverdi  ve  üzerlerini  üst  üste  cennet  yapraklarıyla 
yamamaya başladılar. Rableri onlara: “Ben size bu ağacı yasaklamadım mı, haberiniz olsun 
bu şeytan size açık bir düşmandır, demedim mi?” diye seslendi. 
7/23Onlar:  “Rabbimiz,  biz  kendimize  zulmettik;  eğer  Sen  bizi  bağışlamaz,  bize 
merhamet etmezsen kesinlikle hüsrana uğrayanlardan oluruz.” dediler. 
7/24 Allah: “Kiminiz kiminize düşman olarak ininiz! Size bir süreye kadar yeryüzünde 
yerleşmek ve bir nasip almak var kaderinizde.” buyurdu. 
7/25 “Orada yaşayacak, orada ölecek ve oradan dirilip çıkarılacaksınız.” dedi. 
                                                           
316
 Bkz. Age., KK., 2/35-36, s.5 

93 
 
7/26Ey Âdemoğulları, size çirkin yerlerinizi örtecek ve süs olacak giysi indirdik; fakat 
takva elbisesi hepsinden hayırlıdır. İşte bu Allah’ın ayetlerindendir. Gerek ki, düşünüp ibret 
alırlar.
317
 
Tâhâ Suresi’nde de Âdem ile Havva’nın itaatsizliği Şeytan’ın itaatsizliğinin akabinde 
anlatılmaktadır:  
20/115 Gerçek şu ki, bundan önce Âdem’e bir emir verdik, ama o unuttu ve Biz onda 
bir azim de bulamadık. 
20/116  Ve  o  vakit  düşün  ki  meleklere:  “Âdem  için  secde  edin!”  dedik,  hemen  secde 
ettiler; ancak İblis dayattı. 
20/117 Bunun üzerine Biz de: “Ey Âdem, haberin olsun, bu, sana ve eşine düşmandır; 
sakın sizi cennetten çıkarmasın, sonra mutsuz olursun. 
20/118 Çünkü senin acıkmaman ve çıplak kalmaman oradadır. 
20/119 Ve sen orada susamazsın ve güneşte yanmazsın.” dedik. 
20/120  Derken  şeytan  ona  vesvese  verdi:  “Ey  Âdem,  sana  sonsuzluk  ağacını  ve 
çürümesi olmayan bir saltanatı göstereyim mi?” dedi. 
20/121  Bunun  üzerine  ikisi  de  ondan  yediler:  hemen  ayıp  yerleri  kendilerine  açılıp 
göründü, üzerlerine cennet yaprağından yamamaya başladılar ve Âdem Rabbine âsi oldu da 
şaşkın düştü. 
20/122 Sonra Rabbi, onu seçti de tevbesini kabul buyurdu ve yol gösterdi.
318
 
 
Âdem,  Şeytan’ın  itaatsizliği  hadisesinde  onun  başına  gelenleri  bilmesine  (ve  hatta 
Yaratıcı  tarafından  uyarılmasına)  rağmen  kendi  itaatsizliğine  engel  olamaz;  ayette  de 
belirtildiği  üzere  âsi  olur.  Ediminin  cezası  olarak  da  zevcesi  Havva  ile  birlikte  yeryüzüne 
indirilir.  Trajiktir  ki  burada  da  üçüncü  bir  itaatsizliğe  şahitlik  edecek,  fakat  yine  elinden  bir 
şey  gelmeyecektir.  Kendi  zürriyetinden  olan  Kabil,  ilahi  buyruğa  karşı  çıkacak  ve  âsi 
olacaktır. 
 
2.2.3.3 Kabil’in İtaatsizliği ve Yorumu  
Kur’an-ı  Kerim’de  bu  kıssa,  Maide Suresi’nde  Âdem’in  iki oğlu  olarak  geçmektedir. 
İsrailiyat’ın etkisiyle Habil ve Kabil isimleri apokrif metinlerden İslam literatürüne geçmiştir. 
Ayetler şu şekildedir: 
5/27 Bir de onlara Âdem’in iki oğlunun başından geçen olayı hakkıyla oku! Hani ikisi, 
birer  kurban  sunmuşlardı  da  birininki  kabul  edildi  diğerininki  edilmedi.  Bu,  “Ben  seni 
                                                           
317
 Bkz. Age., KK., 7/19-26, s.151-152 
318
 Bkz. Age., KK. 20/115-122, s.319. 

94 
 
kesinlikle  öldüreceğim!”  dedi.  Diğeri:  “Allah,  ancak  kendisinden  korkanlarınkini  kabul 
buyurur. 
5/28  Andolsun  ki  sen  beni  öldürmek  için  bana  el  uzatsan  da  ben  seni  öldürmek  için 
sana el uzatacak değilim. Çünkü ben, âlemlerin Rabbi olan Allah’tan korkarım. 
5/29 Ben, hem benim hem de kendinin günahını yüklenip cehennemliklerden olmasını 
isterim. Zulmedenlerin cezası işte budur!” dedi. 
5/30 Bunun üzerine nefsi ona kardeşini öldürmeyi kolay gösterdi de tutup onu öldürdü 
ve artık hüsrana uğrayanlardan olmuştu. 
5/31  Derken  Allah,  kardeşinin  cesedini  nasıl  gömeceğini  göstermesi  için  y  eri  deşen 
bir karga gönderdi. O: “Eyvah, şu karga kadar olup da kardeşimin cesedini gömemedim ha!” 
dedi ve artık pişmanlığa düşenlerden olmuştu. 
5/32  Bunun  için  İsrailoğullarına  kitapta  şunu  bildirmiş  idik:  “Her  kim  bir  kişiyi,  bir 
kişi karşılığı veya yeryüzünde bir bozgunculuğu olmaksızın öldürürse, sanki bütün insanları 
öldürmüş  gibi  olur.  Kim  de  bir  adamın  hayatını  kurtarırsa,  bütün  insanların  hayatını 
kurtarmış  gibi  olur.”  Andolsun  ki,  peygamberlerimiz  onlara  apaçık  delillerle  geldiler  de 
sonra  içlerinden  birçoğu,  bütün  bunların  arkasından  hala  yeryüzünde  bozgunculuk  ve 
cinayette çizgiyi aşmaktadırlar.
319
 
Görüldüğü  üzere  ayetlerde  Kabil’in  kardeşi  Habil’i  öldürme  gerekçesi  açıkça 
verilmemiştir. Bu gerekçe hakkında muhtelif yorumlar bulunmaktadır. Bu yorumları konumuz 
dışında tutacağız. Yine de konu hakkında ayrıntılı bir çalışmanın “Kur’an-ı Kerim ve Tevrat’a 
Göre  Habil  ve  Kabil  Kıssası”  adıyla  2010  yılında  Selçuk  Üniversitesi  bünyesinde  Zeynep 
Sağlam  tarafından  yüksek  lisans  tezi  olarak  çalışıldığını  belirtelim.
320
Bu  kıssanın  bizi 
ilgilendiren  kısmı,  Allah’a  kurban  adayan  iki  kardeşten,  kurbanı  kabul  edilmeyenin 
(Kabil’in);  kurbanı  kabul  edilen  kardeşini  (Habil’i)  öldürmesidir;  Bu  onun  Yaratıcıya  olan 
itaatsizliğinin bir göstergesidir.  
Diğer  taraftan  öldürülen  kardeş  (Habil)’in  ayette  de  belirtildiği  üzere  (öldüren) 
kardeşine  el  kaldırmaması  Yaratıcı’ya  olan  takvasının  bir  göstergesidir.  Habil:  “Çünkü  ben, 
âlemlerin Rabbi olan Allah’tan korkarım!” sözüyle bize ediminin gerekçesini anlatmaktadır. 
Bazı  liberal  İslami  akımlara  göre  Habil  bu  sözüyle,  pasifizmin  ve  şiddet  karşıtlığının  ilk 
                                                           
319
 Bkz. A.g.e., KK., 5/27-32, s.111-112  
320
 Bkz. Zeynep Sağlam, Kur’an-ı Kerim ve Tevrat’a Göre Habil ve Kabil Kıssası, Yüksek Lisans Tezi, Selçuk 
Üniversitesi,  2010.  Çalışma  hem  İslam  hem  de  Yahudi  kaynaklarında  kendine  yer  bulmuş  Habil  ve  Kabil 
kıssasını  ele  almaktadır.  İslamiyet  temelli  olan  bu  çalışmada  sonuca  ulaşmak  adına  İslami  kaynaklarda  da  yer 
alan İsraili bilgiler ayıklanmıştır. İki bölümden oluşan çalışmanın ilk bölümünde Hz. Âdem, Havva, Habil (Abel) 
ve  Kabil  (Kain)  Tevrat  ana  kaynak  alınarak  incelenmiş  ikinci  bölümde  ise  şahıslar  ve  cereyan  eden  olaylar 
Kur’an-ı Kerim ana kaynak alınarak ve Tevrat’taki bilgiler karşılaştırmalı olarak incelenmiştir. 

95 
 
temsilcisi  olarak  gösterilmektedir.
321
  Nitekim  bize  göre  de  Habil’in  eylemi  sivil  itaatsizlik 
kategorisinde  değerlendirilmeye  açıktır.  Bir  yandan  kendi  adağının  kabul  edilmeyişine 
sinirlenip  Rabbine  isyan/itaatsizlik  eden  Kabil;  diğer  yandan  öleceğini  bile  bile  kardeşine  el 
kaldırmayan  Habil’in  buradaki  duruşları  isyan  ve  itaat  kavramlarına  Âdem’in  iki  oğlunun 
bakışı açılarını göstermektedir. Kabil Yaratıcı’nın buyruğuna itaatsizliğinin bedelini“ hüsrana 
uğrayanlardan olarak” ödemiştir. 
Bu bağlamda metafizik düzlemde ele aldığımız üç itaatsizlik örneğinden yola çıkarak 
şunu  söyleyebiliriz  ki;  Allah,  emir  ve  yasaklarına  karşı  gelinmesine  -zatına  “itaatsizlik” 
edilmesine- şiddetle karşı çıkmıştır. Kur’an-ı Kerim’in pek çok suresinde, geçmiş topluluklara 
dikey müdahaleyi gerektirecek eylemlerin gerekçesi de bu yüzden Allah’ın belirlediği emir ve 
yasaklara bu toplulukların karşı çıkmaları/itaatsizlikleri/isyanları gösterilmiştir. 
Ülkemizde  itaatsizlik  kültürünü  daha  çok  seküler  yapıyı  benimseyen  sol  eğilimli 
şahsiyetlerin  benimsediğini  söyleyebiliriz.  Demografik  ağırlığın  muhafazakâr-milliyetçi 
düşüncede  olduğu  Türk  toplumunda  itaatsizliğin  (yukarıda  sayılan  sebeplerden  ötürü)  milli, 
manevi değerlere bağlı sağ kesimden gelmesini beklemek doğru bir yaklaşım olmazdı. 
Azra Erhat’ın bu konudaki düşünceleri savımıza güzel bir örnek teşkil edebilir. Erhat, 
insanı  insan  yapan  en  önemli  nedeni,  onun  başkaldıran  yaratık  olmasına  bağlar.
322
  Erhat’a 
göre  insan,  doğanın  ya  da  geleneğin  kurulu  düzenine  karşı  ayaklandığı  an  insan  olmuştur, 
insanlığını  da  hep  yeni  baştan  başkaldırdıkça  sürdürebilecektir.  Dikkat  edilmesi  gerekir  ki 
Erhat’ın burada sözünü ettiği başkaldırma gerekçesi, az önce de değindiğimiz üzere manevi 
değerleri  önceleyen  sıradan  bir  muhafazakâr  için  hiç  de  kabul  edilebilir  değildir.  Çünkü 
Erhat’a göre insan kendisinden üstün hiçbir otoriteye boyun eğmemelidir: 
Bu  görüşü  biz  öylesine  benimsedik  ki,  bin  yılların  alacalı  bulacalı  pılı  pırtılar  gibi 
sırtımıza  giydirdiği  gelenek  ve  görenek  süslerini  atıyoruz  üstümüzden,  kulak  vermez  olduk 
dinlerin, ister tanrıdan ister insandan gelme avutucu ninnilerine.
323
 
Özcan  Yeniçeri,  milliyetçi-sağ  çizgide  seyretmesine  karşın  (24.  Dönem  Milliyetçi 
Hareket  Partisi  Milletvekili)  konformizm  ve  itaatsizlik  arasında  sıkıştığı  durumlarda  insanın 
başkaldıran  tarafta  olması  gerektiğini  vurgulayan
324
nadir  isimlerden  birisidir.  Yeniçeri’ye 
göre  beyin  gücünü  kullanmakla  konformistlik  (uyumluluk)  arasında  zıtlık  vardır.  Fikri  ve 
zihni üretim  bir  yönü ile itiraz ve itaatsizliği gerektirir.  “Hayır” diyebilme  yeteneğine sahip 
                                                           
321
https://tr.wikipedia.org/wiki/Habil_ve_Kabil#cite_note-2
, 04,02,2017. 
322
 Erhat, A.g.m., s.V. 
323
 Erhat, A.g.m., s.VI. 
324
 Makale için Bkz. “Konformizm, Yozlaşma ve İtaatsizlik”, 
http://www.kirmizilar.com/tr/index.php/konuk-
yazarlar2/1470-konformizm-yozlasma-ve-itaatsizlik
, 01.03.2017. 

96 
 
olan  bir  varlık,  aynı  zamanda  “isyan  ediyorum  o  halde  varım”  demektedir.  Çünkü  hayır 
diyebilme, reddetme ya da başkaldırma öncelikle bireyin kendisini onaylamasının bir aracıdır. 
Başkaldırma herhangi  bir değer için bireyin  kendi  özünden fedakârlık etmeyi  göze almasını 
anlatır. İnsanlığın tarihinin isyanla başladığını dile getiren Yeniçeri; yine bir başka isyanla da 
insanlığın sona ereceği öngörüsünde bulunur.
325
 
Nurettin  Topçu  da  uysallık  ve  isyan  arasında  bir  tercihte  bulunulması  gerektiğinde 
“isyan”  kavramını  önceleyen  nadir  isimlerden  birisi  olarak  karşımıza  çıkar.  Topçu,  İslami 
değerleri  öncelemesi  bakımından  bu  anlamda  istisna  şahsiyetlerden  biridir.  Blondel’den 
mülhem  kurguladığı  ve  ahlaklı  bir  isyana  kapı  aralayan  action/hareket  felsefesi  elbette 
Erhat’ın  dile  getirdiği;  her  türlü  otoriteye  karşı  çıkışı  ifade  eden  seküler  bir  başkaldırı 
anlayışından son derece uzaktır. Hatta bu görüşün tam aksine Topçu başkaldırıyı, isyan ahlakı 
adını  verdiği  bir  kavramla  insanın  bütün  hareketlerinin  aşkın  olana/sonsuzluğa/Allah’a 
yöneltecek bir iç isyanda aramaktadır.  
Mustafa Kök’e göre “ayı bir eline güneşi diğer eline verseler de davasından dönmeyen 
Peygamberler,  kendisini  dâr’a  çekenlere  bile  Allah’tan  lütuf  dileyen  Hallac’lar,  ‘Çiğnerim, 
çiğnenirim Hakk’ı tutar kaldırırım’ diyen Akif’ler, milletin iradesini ‘Milletin Kâbesi’ olarak 
gördüğü yerde temsil ettiğine inanan Hüseyin Avni’ler, hatta tevhid diniyle ne kadar alakası 
olduğu  bilinmeyen  fakat  içindeki  manevi  bir  sese  kulak  vererek  tek  başına  Atina’ya  canı 
pahasına  karşı  koyan  Sokrates’ler  ve  sıska  vücuduyla  Büyük  Britanya  yargılarına  meydan 
okuyan  Gandhi’ler  bile  Topçu’ya  göre  Hakk,  hakikat  ve  ahlakın  en  büyük  mümessilleri 
idiler.”
326
  Topçu’nun  Gandhi’de  Sokrates’te  ve  bütün  mevcudiyeti  ile  Hallacı  Mansur’da 
gördüğü başkaldırıyı tetikleyen eylem böylesi bir isyandır.