T. C. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı

1.3.6. Ernst Von Aster, Felsefe Tarihinde Türkler 
20-25  Eylül  1937  tarihleri  arasında  İstanbul  Dolmabahçe  Sarayı’nda  Atatürk’ün  de 
bizzat  katılımı  ile  gerçekleştirilen  İkinci  Türk  Tarih  Kongresi’ne  Ernst  Von  Aster  “Felsefe 
Tarihinde Türkler”
190
  adlı  sunumu  ile  katkıda  bulunmuştur.  20.  yüzyılın  önemli  felsefecileri 
arasında  gösterilen  Aster’in  kongredeki  bu  sunumu,  konu  başlığından  da  anlaşılabileceği 
üzere  “Bir  Türk  Felsefesinin  İmkânı”na  dair  çalışmamız  açısından  bize  önemli  katkılar 
sunmaktadır.  Zira  Aster’in  felsefe  tarihinin  şekillenmesinde  Türklerin  oynadıkları  rol  ve 
onların  düşünce  dünyasına  katkılarının  ne  olduğu  hakkındaki  mülahazaları  Türk  felsefesinin 
kökenine inmemiz açısından mühimdir.  
Aster’e  göre  her  millet,  çalışmalarında  ilk  önce  kendisine  karşı  ve  sonra  da  tabiatın, 
talihin onu içine faydalı olması lazım gelen bir unsur olarak koyduğu bütüne yani devlete ve 
beşeriyete karşı mes’uldür.
191
 Türk milleti de benliğine has bir milli kültürün yaratılmasında 
ne  gibi  merhalelerden  geçtiğini  ve  cihan  kültürüne  ne  gibi  katkılarda  bulunduğunu  haklı 
olarak kendisine sormaktadır. Aşağıda Aster’in bu sorgulamadaki dikkat çeken mülahazaları 
ele alınmıştır. 
 
Garp felsefesinin başlangıcı ilk defa küçük Asya sahillerindeki eski beldelerde, yani 
bugün  Türk  devletinin  nüvesine  ait  olan  bir  memlekette  belirmektedir.  Mesela  Thales’in 
menşeinin hiç olmazsa kısmen de olsun Karya’da ve binealeyh Anadolu’nun içinde bulunduğu 
muhtemeldir.
192
  Fakat  Aster’e  göre  burada  daha  ehemmiyetli  olan  husus,  İyonya 
mütefekkirlerinin  toplu  ve  vahdetli  bir  cihan  imajı  kurmak  hususundaki  teşebbüslerinde 
gökteki cisimler âleminin büyük bir rol oynamış olmalarıdır. Çünkü İyonyalılardan evvel tarih 
sahnesinde yer alan Sümerlerin ve Babillerin, asırlarca süren çalışmalar neticesinde elde etmiş 
oldukları  müşahede  ve  bilgilerin  teşkil  ettiği  o  fevkalade  mühim  kültür  mirası  İyonyalılara 
intikal  etmemiş  olsaydı,  bunlar  hiçbir  zaman  astronomik  tasavvurlarını  kuramayacaklardı. 
Aster’e göre Sümerlerle Türk milletleri arasındaki sıkı münasebeti doğru ve hakiki bir vakıa 
olarak  kabul  edersek;  o  zaman  burada  Türklerin  preistorik  cedlerinden  fışkıran  bir  bilgi 
kaynağının garp felsefesinin başlangıçlarına kadar akıp geldiğini görebilmekteyiz.
193
 
 
Muayyen  milletlerde,  muayyen  zamanlarda  fikirler,  düşünceler  düşünülür, 
keşfolunurlar.  Fakat  bunlar  münhasıran  bir  ferde  yahut  bir  tek  millete  ait  şeyler  değillerdir. 
                                                           
190
 Ernst Von Aster, “Felsefe Tarihinde Türkler”, İkinci Türk Tarih Kongresi, Devlet Basımevi, İstanbul, 1937. 
191
 Aster, A.g.e, s.1 
192
 Aster, A.g.e., s.1-2 
193
 Aster, A.g.e., s.2  

50 
 
Aster’e  göre  tefekkür,  biyo-psikolojik  bir  hadisedir;  düşünülen  şey,  yani  fikir  ise  zamanın 
dışında bulunan entelektüel bir varlıktır. Fikirler hakikatlerden ibarettir. Hakikat muayyen bir 
insan,  yahut  muayyen  bir  millet  için  muteber  değil,  umumî  olarak  muteberdir.  Bir  ferdin 
yahut bir milletin bulduğu bir fikir, bir hakikat beşeriyete bir armağandır. Bunun için başka 
taraftan  alınmış  olan  hakikatlerden  ibaret  bir  tefekkür  hazinesini  muhafaza  etmek  vazifesi, 
yenilerini  bulmaktan  daha  ehemmiyetsiz  bir  vazife  değildir.
194
  İşte  Aster,  felsefe  tarihinde 
Türk  milletine  ait  kuvvetli  şahsiyetlerin  bulunduğunu  ve  yaşadıkları  devirlerde  yukarıda 
bahsedilen  “bir  tefekkür  hazinesini  muhafaza  etmek”  gibi  önemli  bir  rolü  üstlendiklerini 
düşünmektedir. Onun ‘Şark Ortaçağı’ olarak adlandırdığı bu dönemde Türk milletine mensup 
birtakım yüksek zekâlara rastlanmaktadır ki onların sayıları oldukça fazladır. Ancak Aster, bu 
zekâların  hepsini  dile  getirmek  yerine  kongrede  iki  seçkin  düşünürü  (Fârâbî  ve  İbni  Sinâ) 
mütalaa etmekle iktifa etmiştir. 
 
Ortaçağ tefekkür âleminin yeni zamanların ta içlerine kadar tesirler yaptığı ve izler 
bıraktığı  bilinmektedir.  Aster’e  göre  bir  Descartes’in  bir  Spinoza’nın  ve  bir  Leibniz’in 
evvelce  zannedildiğinden  çok  fazla  ölçekte  Ortaçağ  tesiri  altında  oldukları,  Roger  Bacon’un 
tabiat  araştırmasına  temel  olarak  tecrübeyi  göstermesinin  Ortaçağa  ait  bir  takım  seleflere 
dayandığı  bugün  bilinmektedir.  Ayrıca  nassın  ve  mukaddes  kitapların  (felsefî)  metinlerle 
mütenakız  olmamak  mecburiyeti,  Ortaçağ  mütefekkirlerini,  çok  defa  felsefî  tefekkürü 
daraltmaktan ziyade dini eserlerin gayet geniş ve sembolik bir şekilde tefsirine sevk etmiştir. 
Ortaçağın  bilhassa  İslam  tefekkür  çevresi  ve  bu  çevre  içinde  de  bilhassa  şark  kısmı  8. 
yüzyıldan 11. yüzyıla kadar geçen uzun zamanda garptaki şahsiyetlere nazaran hem felsefede 
hem  de  tabiat  ilimlerinde  –ve  tıp  ile  riyaziyede-  hâkim  mevkide  bulunmaktadır.
195
  Aster’in 
bahsettiği  bu  zaman  diliminde  etkin  rol  oynayan  şahsiyetler  arasında  Türk  asıllı  filozoflar 
önemli rol oynamaktadır. 
 
Hıristiyan  Avrupa’nın  skolastik  adını  taşıyan  Ortaçağ  felsefesi  birbirinden  açıkça 
tefrik edilebilen iki devreye ayrılmaktadır ki Aster’e göre bu iki devre arasındaki fark, ikinci 
devrenin  Aristo’nun  eserlerinin  İslam  tefekkür  âleminden  Garb’a  geçmiş  olmasıdır. 
Aristo’nun  Kavimler  Göçü  sırasında  kaybolup  gitmiş  olan  eserlerinin  Arapça  tercüme  ve 
tefsirler sayesinde Şark’tan Garb’a tekrar intikal ettiği malumdur. Aster, bu durumu daha açık 
şekilde şöyle açıklamaktadır:  
                                                           
194
 Aster, A.g.e., s.2 
195
 Aster, A.g.e., s.3. 

51 
 
 
“Ta  ki  ilk  zamanlardan  beri  Şarkta,  Eflatun  ile  Fisagor’un  fikirleri  ile  birlikte 
Aristoculuğa  ve  Revakîliğe  ait  unsurları  ihtiva  eden  Yeni  Eflatunculuk,  El-Kindi,  Fârâbî  ve 
İbni  Sinâ  gibi  şahsiyetlerde  Eflatunla  Aristo’yu  ahenkli  bir  surette  telif  eden  bir  felsefe 
karakterini -Garpta olduğundan daha yüksek bir derecede- muhafaza etmiştir.”
196
 
 
Öyleyse  Garbın  felsefeyi  tekelleştirme  teşebbüsleri  hiç  de  adil  değildir.  Türk 
filozofları olan Fârâbî ve İbn Sinâ bu hususta Garplılara nazaran daha titiz çalışmışlardır. 
 
Aster,  bildirinin  devamında  Fârâbî  ve  İbn  Sinâ  felsefelerini  karşılaştırmalı  olarak 
analiz eder. Her iki filozofun felsefelerine kendi psikolojilerinin yön verdiği kanaatindedir: 
Fârâbî’nin  psikolojisi,  felsefesinde  oldukça  büyük  bir  yer  tutmakla  beraber, 
metafiziktir, yani beşeri tefekkürü ilahi tefekküre dayanarak izah eder. İbn Sinâ’ya gelince, o 
da  ilmi  çalışmalarının  ehemmiyetli  bir  kısmını  psikolojiye  hasretmiştir.  Fakat  kendisi 
evvelemirde tecrübeci bir âlim ve müşahittir; şu kadar ki psikolojik tahlilinin verilerini Yeni 
Eflatuncu bir metafiziğin çerçevesi içine yerleştirmektedir…”
197
 
Aster’in  bu  karşılaştırmalı  analizi  bizim  çalışmamızı  asıl  konusunu  teşkil 
etmediğinden  detayları  olarak  burada  zikrolunmayacaktır.  Çalışmamız  açısından  Aster’in 
sunumundaki  asıl  ehemmiyet,  “Türk  felsefesi  müstakil  tefekkür  karakterini  taşımakta  ve 
Eflatun  ile  Aristo’ya  ait  fikirleri  inkişaf  ettirip  daha  ileriye  götürmektedir.  Seleflerin 
entelektüel  çalışmalarını  terakki  ettirmek  diye  tespit  edebileceğimiz  bu  vasıf,  eski  ve  yeni 
zamanlara ait her nevi felsefede mevcuttur…”
198
 sözlerinde yatmaktadır: 
 
Aster, Garb ve Şark medeniyetlerini birbirini tamamlaması gereken bir bütünün iki 
yarısı olarak değerlendirir. Bunun için “Garp, tabiat üzerinde ilmi ve teknik hâkimiyetini tesis 
etti;  hâlbuki  Şark,  ruhun  enginlerine  karşı  Garptan  daha  kıymetli  ve  daha  derin  bir  anlayış 
gösterdi.  Bugün  bu  iki  tarafı  birleştirmek  icap  eder.”  diyecektir.  Bu  işi  başaracak  olan  ise 
Aster’e  göre  geçmişteki  tefekkür  hareketini  başarıyla  muhafaza  etmiş  olan  millettir,  yani 
Türklerdir: 
“Eğer arz  yüzünde bilhassa  bu sahada ehemmiyetli  bir rol oynaması mukadder olan 
bir  millet  varsa,  o  da  mazide  Yeni  Eflatuncu  ve  Aristocu  tefekkür  âleminden  kalan  kültür 
hazinelerini  kurtaran  ve  şimdi  –tarihinin  yükselen  devrinde-  ruhi  ve  entelektüel 
                                                           
196
 Aster, A.g.e., s.4. 
197
 Aster, A.g.e., s.10. 
198
 Aster, A.g.e., s.12. 

52 
 
hususiyetlerini  muhafaza  etmek  şartı  ile  Avrupa  tefekkürünün  son  asırlarda  ortaya  attığı 
kıymetleri temessül etmekte olan millettir.”
199
 
1.3.7. Mevlüt Uyanık, Türk Felsefesinin İmkânı 
Hitit  Üniversitesi  İlahiyat  Fakültesi  öğretim  üyesi  Prof.  Dr.  Mevlüt  Uyanık  da 
“kırmızılar”  adlı  internet  sitesine  vermiş  olduğu  “Türk  Felsefesinin  İmkânı  Üzerine”
200
  adlı 
röportajı/söyleşisi ile bu bölümde soruşturmamıza dâhil edilmiştir. 
Tıpkı Nihat Keklik gibi Mevlüt Uyanık da bir Türk-İslam Felsefesi’nin mevcudiyetine 
inanmaktadır.  Hatta  bunu  daha  keskin  çizgilerle  ifade  edecek  olursak  Uyanık,  bir  Türk 
Felsefesi  ismini  benimsemekte;  özellikle  son  dönemlerdeki  çalışmalarıyla  da  bu  inancını 
somutlaştırmak  adına  birtakım  girişimlerde  bulunmaktadır.
201
  Bugün  İslam  Felsefesi 
kürsüsünde  çalışmakla  birlikte  içlem-kaplam  münasebeti  doğrultusunda  Türkçe  düşünen  ve 
Türkçe  yazan  bir  İslam  felsefecisi  olarak,  ürettiklerinin  Türk  Felsefesi  içerisinde 
konumlandırılması gerektiğini düşünmektedir. Şöyle ki: 
Mesela  ben  İslam  Felsefesi  alanında  çalışan  biri  olarak  “İslam”  teriminin  genel 
anlamıyla  ezeli  ve  biricik  Hakikat’ın  insanlık  tarihinin  bilgi  birikimini  kapsadığını;  özel 
anlamıyla  da  mevcut  çevrimindeki  son  vahyedilmiş  şekli,  beşeri  hayatın  her  boyutuna  dair 
sözü  olan  bir  uygulama  tarzı  ve  yöntemini  kast  ediyorum.  Felsefede  varlık,  bilgi  ve  değer 
üzerine  sunduğu  ve  sunacaklarının  önemli  olduğunu  düşünüyorum.  610  yılında  belirli  bir 
kavme, belirli bir dil (Arapça) ile indirilmiş, o dönemin soru ve sorunlarını merkeze alarak 
çözümler  üretmiş  ve  kıyamete  kadar  da  bir  daha  başka  bir  yol  ve  yöntem  de 
gönderilmeyecekse ki gönderilmeyecek. O halde Türkçe düşünen ve yazan bir İslam felsefecisi 
olarak içlem/kaplam münasebeti bağlamında benim ürettiklerimin “Türk Felsefesi” olduğunu 
söylüyorum.
202
 
Uyanık’ın söyleşisindeki dikkat çekici noktaları şu şekilde sıralayabiliriz: 
İbn  Haldun’un  asabiyet  kavramından  hareketle  Uyanık,  bu  asabiyetin  sebep  bağını 
İslam; nesep bağını ise Oğuz/Türk boylarının İslam’ı inşa (anlama-yorumlama ve uygulama) 
                                                           
199
 Aster, A.g.e., s.12. 
200
 
http://www.kirmizilar.com/tr/index.php/soylesiler/item/332-bir-turk-felsefesinin-imkani-prof-dr-mevlut-uyanik-ile-
soylesi
,
 26.04.2017. 
201
 Bkz. Uyanık, 05.01.2017 tarihinde Türk Ocakları’ndaki “Cuma Gecesi Sohbetleri”nde,; 06.01.2017 tarihinde 
“Gönüllerde Birlik Vakfı’nda”; 25.01.2017 tarihinde Milli Düşünce Merkezi’nde; 04.02.2017 tarihinde İLESAM 
Genel  Merkezi’ndeki  “Cumartesi  Sohbetleri”  programında  “Türk  Felsefesinin  İmkânı”  üzerine  sunumlar 
gerçekleştirmiştir. 
202
 
http://www.kirmizilar.com/tr/index.php/soylesiler/item/332-bir-turk-felsefesinin-imkani-prof-dr-mevlut-uyanik-ile-
soylesi, 
Erişim 26.04.2017 

53 
 
faaliyeti  olarak  belirler.  Bu  faaliyet  Arap  kabilevi  yapısının  siyasi  erk  tartışmaları 
(Emevi/Haşimi)  ve  Fars/Şii  kültürel  hegemonyasının  tamamen  dışındadır;  ona  göre  bu 
faaliyet, Atayurt ve Anayurt birikiminden müteşekkil bir “Türk Felsefesi”dir.
203
 Bu çerçevede 
Türklerin  çoğu  zaman  Arapça  ve  Farsça  eserler  üretmesinin  paradoksal  olarak  İslam/Arap 
Felsefesi  tasavvuruna  destek  vermesini  de  değerlendiren  Uyanık,  burada  düşüncenin  dil  ile 
irtibatına dikkat çeker: 
“Evet,  bazen  ana  dilimle  ürettiğim  metinleri  günümüz  hâkim  dil  olan  İngilizce  ile 
sunduğum  oluyor,  ama  özne  ve  nesne  irtibatını  kuran  zihniyetin,  kültürel  modelin  Türk 
Felsefesi olmadığı anlamına gelmez. Ayrıca hangi dil ile sunum yapılmış olursa olsun, temel 
metinler  ve  ilkeler/önermelerden  hareketle  düşünme  kişinin  ana  dilinde  olur.  Sonra  bunu 
başka dile çevirip yayımlayabilir.”
204
 
Mesudi’nin  tarihte  filozof  yetiştiren  yedi  büyük  milletten  birisini  de  Türkler  olarak 
değerlendirmesine  vurguda  bulunan  Uyanık,  muallim-i  evvel  olarak  bilinen  Aristoteles’ten 
sonra düşünce dünyasına Muallim-i Sani olarak damga vuran Farabi’yi Türk Felsefesinin ilk 
filozofu olarak kabul eder.  
Türk  Felsefesini  etnik  bir  milliyetçiliğe  indirgememek  gerektiğine  de  dikkat  çeken 
Uyanık, bunu İslam Felsefesi ile kurduğu analoji ile şöyle açıklar: 
“Nasıl  vahyi  bilgi  ve  onun  pratiğe  aktarımıyla  oluşan  bir  düşünce  yapısı  içinde 
Müslüman  bilim  adamlarının  ürettiği  felsefi  teemmüllere  İslam  Felsefesi  demek  yeterli 
olmadığı  gibi  bu  coğrafya  ve  burada  oluşan  İslam  düşünce  evrenine  dair  fikir  üreten 
gayrimüslim  âlimlerin  ürettikleri  İslam  Felsefesi  içinde  değerlendiriliyorsa  aynısını  Türk 
Felsefesi” için de söylemek gereklidir.”
205
 
Bu durumda Türk düşüncesini bir model olarak görmeyen -hatta tam tersini söyleyen- 
âlimlerin ortaya koydukları da “Türk Felsefesi” olarak değerlendirilmelidir. 
İlk önce Batı ve oradan da bütün dünyaya yayılarak etkisini siyasi, içtimai ve iktisadi 
olarak  gösteren  Fransız  ihtilalinin  Osmanlı’daki  tezahürlerini  de  değerlendiren  Uyanık, 
Osmanlı  imparatorluğunun  bünyesindeki  uluslarda  hareketlenen  milliyetçilik  düşüncesine 
karşılık  Tanzimat  ve  Islahat  Fermanlarıyla  imparatorluğu  koruma  refleksine  gidildiğine 
atıfta  bulunur.  Yusuf  Akçura  ve  Ziya  Gökalp’in  Türkiye  Cumhuriyeti’nin  kuruluş 
                                                           
203
 
http://www.kirmizilar.com/tr/index.php/soylesiler/item/332-bir-turk-felsefesinin-imkani-prof-dr-mevlut-uyanik-ile-
soylesi
 Erişim 26.04.2017
 
204
 
http://www.kirmizilar.com/tr/index.php/soylesiler/item/332-bir-turk-felsefesinin-imkani-prof-dr-mevlut-uyanik-ile-
soylesi
 Erişim 26.04.2017
 
205
 
http://www.kirmizilar.com/tr/index.php/soylesiler/item/332-bir-turk-felsefesinin-imkani-prof-dr-mevlut-uyanik-ile-
soylesi
 Erişim 26.04.2017
 

54 
 
felsefesindeki  önemlerine  dikkat  çekilirken  üç  tarz-ı  siyasetle  (Osmanlıcılık,  İslamcılık, 
Türkçülük)  milliyetçilik  hareketlerine  direnildiğini;  nihayetinde  ise  ulusçuluk  fikrine  karşı 
Türkçü  söylemin  sahaya  sürüldüğünü  belirtir.  Cumhuriyetin  kurulması  ile  birlikte  daha 
evvel  ana  dil  Türkçe  ile  üretilen  ama  Arapça  ve  Farsça  yayımlanan  eserler  de  yerlerini 
Türkçeye bırakmıştır. Bu doğrultuda Uyanık,  Cumhuriyetle birlikte milli  bir felsefe olarak 
“Türk-İslam  Düşüncesi”  ifadesi  yerine  doğrudan  “Türk  Felsefesi”  denmesinin  daha  tutarlı 
olacağını belirtir.
206
 
“Türk Felsefesi” ifadesini bir söylemden öteye taşımak, somutlaştırmak için çalışmalar 
yaptıklarının altını çizen Uyanık, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi Aygün 
Akyol  ile  birlikte  düşüncenin  bu  coğrafya  ile  irtibatını  tesis  etmek  için  “Felsefeyi 
Anadolu’da Yeniden Yurtlandırmak” adlı projeyi geliştirdiklerini belirtir. Türk Felsefesi’nin 
kurucu unsurları olarak belirledikleri iki ayağa dikkat çeker. Bu ayaklardan birini Atayurttan 
getirilen Hanefi/Maturudi (resmi)  İslam tasavvuru ve Hoca Ahmet Yesevi (halk) tasavvuru 
teşkil  ederken  diğer  ayağını  ise  Anadolu’da  bulunan  (ve  zaten  var  olan)  düşünsel  miras 
oluşturmaktadır.  Bu  durumda  iki  farklı  tasavvur  Türk  Felsefesi’ne  kaynaklık  etmektedir: 
Birisi Nurettin Topçu’dan hareketle temellendirilen Anadoluculuk ve İslamcı Anadoluculuk; 
diğeri ise bu kültürel kodların riskli olduğu tezini savunan mavi/seküler Anadoluculuk.  
Jeo-felsefi  bir  oluşum  olan  Felsefeyi  Anadolu’da  Yeniden  Yurtlandırmak  felsefeyi 
özne-nesne ikilemi dışına çıkarıp kavram(lar) üzerinden yeniden yurtlandırma çabasıdır. Bu 
bağlamda,  düşüncenin  yurtlukla  irtibatını  tesis  edecek  ve  aşkın  olanı  içkinleştirecek 
kavramları  üreten  (yukarıda  bahsi  geçen)  hangi  ayağa/zümreye  tekabül  ederse  etsin  Türk 
Felsefesi  olarak  kabul  edilecektir.  Güncel  sorunlara  çözüm  önerileri  sunmak  ve  bunlara 
alternatif  öneriler  eklenmek  isteniyorsa  Atayurt’tan  taşınan  düşünce  mirasıyla  Anadolu’da 
bulunan kültürel yapı birlikte değerlendirilmelidir.
207
 
Uyanık,  klasik  felsefe  tasavvurunda  ontolojik  önceliğini,  epistemik  ontolojiye 
verdiğini  dile  getirir.  Ona  göre  Varlık,  farklı  bilgi  kodlarıyla  temellendirilmiştir;  yani  her 
sistem aslında kendi varlık tasavvurunu oluşturmakta ve bir değerler dizisi sunmaktadır. İlk 
dönemlerden  itibaren  yaşanan  erk  kavgaları  (Emevi/Haşimi)  ve  günümüzde  devam  eden 
Şii/Selefi  çatışmaları  ancak  bu  epistemik  ontoloji  tasavvuru  dikkate  alınırsa  anlam 
kazanacaktır. İki farklı Tanrı tasavvuru da aslında kendi idealizmini kurar ve her ikisinin de 
kendi  gerçekliğinden/realizminden  şüphesi  yoktur.  Bu  durumda  ironik  olarak  her  biri 
                                                           
206
 
http://www.kirmizilar.com/tr/index.php/soylesiler/item/332-bir-turk-felsefesinin-imkani-prof-dr-mevlut-uyanik-ile-
soylesi
 Erişim 26.04.2017
 
207
 
http://www.kirmizilar.com/tr/index.php/soylesiler/item/332-bir-turk-felsefesinin-imkani-prof-dr-mevlut-uyanik-ile-
soylesi
 Erişim 26.04.2017
 

55 
 
ötekinin  Tanrı  tasavvurunun  bir  isimlendirme  (nominalizm)  olduğunu  düşünür.  Uyanık’a 
göre  bu  tasavvurlar;  siyasi,  iktisadi  ve  içtimai  pragmatizmin  örtülediği  kavramlardır.
208
 
Bunları aşmanın yolu ise şudur: 
“İbn  Haldun’un  ifadesiyle  söyleyecek  olursak,  bunların  Tanrı  tasavvurları 
(ontolojileri)  asabiyeti  oluşturan  ve  mevcut  çatışmalara  meşruiyet  sağlayan  aygıtlara 
dönüşmüştür.  Felsefeyi/düşünceyi  Anadolu’da  yeniden  yurtlandırma  kavramsallaştırması, 
nominalizm  ve  realizm  çatışmasının  ortaya  çıkardığı  sorunları  Farabi’nin  kavramcılık 
(conseptionalism) ile aşma denemesidir aynı zamanda.
209
 
 
Bu  durumda  Farabi’nin  “İlimlerin  Sayımı”  adlı  eseri  “Türk  Felsefesi”nin  imkânını 
müzakereye  açan  projenin  (Felsefeyi  Anadolu’da  Yeniden  Yurtlandırmak)  temel  hareket 
noktasını oluşturmaktadır. Hakikat’in Birliği, Tanrı ve evren ilişkisine dair önce dil/düşünce 
mantık  kurgusunun  nasıl  olacağı;  ardından  evreni  anlama  ve  anlamlandırmada  pozitif 
ilimlerin yeri; sonra Tanrı-insan ilişkisinin ilahiyat/metafizik bağlamında değerlendirilmesi bu 
eserde sistematik bütünlük içinde arz edilmiştir.
210
 
 
Türk Felsefesinin oluşumunda yerlilik ve yerellik terimleri arasındaki farka da dikkat 
çeken  Uyanık,  bu  iki  kavramın  birbirine  karıştırılmaması  gerektiğine  vurguda  bulunur. 
Yerellik içe kapanmayı  ve tarihsici bir totaliterizmi paralelinde getirirken yerlilik, “Hikmet” 
geleneğinin  yani  Hz.  Âdem  ile  başlayan  İslami  değerlerin  Türkistan/Atayurt’ta  ete  kemiğe 
bürünmüş  şekliyle  Türkiye/Anayurt  kültür  havzasında  bulduklarımızla  yeniden 
yorumlanmasıdır. Bu durumda yerellik içe kapanmayı ve totaliterizmi idealizm diye sunarken; 
yerlilik  açık  toplum  olmanın,  dışa  dönüklüğün  ifadesi  olarak  karşımıza  çıkar.  Evrensel 
olmanın ilk adımı da bu yüzden yerli olmaktan geçer. Mevlana’nın bir ayağının Anadolu’da 
diğer  ayağının  bir  pergel  gibi  dünya  (düşüncesi)  üzerinde  olması  sözü  bu  durumu 
çağrıştırmaktadır.  Selçuklu  mirasını  devralan  Osmanlı,  yerli/milli/dini  değerlerini 
evrenselleştirme  çabası  içinde  hüküm  sürmüştür.  Onun  üzerine  bina  edilen  Türkiye 
Cumhuriyeti de bu yapının bir devamı olarak görülmelidir.
211
 
                                                           
208
 
http://www.kirmizilar.com/tr/index.php/soylesiler/item/332-bir-turk-felsefesinin-imkani-prof-dr-mevlut-uyanik-ile-
soylesi
 Erişim 26.04.2017
 
209
 
http://www.kirmizilar.com/tr/index.php/soylesiler/item/332-bir-turk-felsefesinin-imkani-prof-dr-mevlut-uyanik-ile-
soylesi
 Erişim 26.04.2017
 
210
 Mevlüt Uyanık, Aygün Akyol, “Felsefeyi Anadolu’da Yurtlandırmak Projesinin Hareket Noktası olarak 
Farabi ve İhsau’l-Ulum Adlı Eseri”, İlimlerin Sayımı içinde, Elis Yay., Ankara 2017, s. 13-75. 
211
 
http://www.kirmizilar.com/tr/index.php/soylesiler/item/332-bir-turk-felsefesinin-imkani-prof-dr-mevlut-uyanik-ile-
soylesi
 Erişim 26.04.2017
 

56 
 
 
Felsefeyi  “Beşikten  mezara  kadar  hikemi  bilgiyi  aramak,  bunun  için  sürekli  yolda/ş 
olmak,  varoluşumuza  dair  kaygılarımızı  insanlarla  paylaşmak”  şeklinde  tanımlayan  Uyanık, 
günümüz  sorunlarına  çözüm  önerileri  bulmak  için  yerli,  milli,  dini,  kültürel  verileri  dikkate 
alarak felsefi okumalar yapmanın imkânı üzerinde durduklarını belirtir. 
“Bunu  gerçekleştirmek,  mevcut  fikri  ortam  ile  üzerinde  yaşadığımız  coğrafya  ile 
düşünce  ve  kültür  ilişkisini  yeniden  kurmak;  felsefî  düşüncenin  özellikle  çeşitli  lehçeleriyle 
birlikte  Türk  dilinde  yapmanın  imkânını  gündeme  getirmesi  açısından  önemsiyorum.  İçlem 
kaplam açısından İslam Felsefesiyle uğraşan bir akademisyen olarak bir “Türk Felsefesi”nin 
imkânı  üzerinde  duruyorum.  Bir  zamanlar  nasıl  Buhara’da  yazılan  bir  kitap  İstanbul’da 
rahatça  okunabiliyorsa  halen  İslam  dünyasının  önemli  bir  kesimin  fıkhi  ve  itikadi  inancını 
oluşturan  Hanefilik  önemli  oranda  Maveraünnehir’de  şekillenmiş,  Horosan’da  Selçuklu 
Nizamiye  medreselerinde  resmi  söylem  haline  gelmişse;  benzeri  bir  düşünce  dirilişini  biz 
yeniden  Türkçe  olarak  yapabiliriz.  Çünkü  düşünmek,  aslında  “daha  çok  toprakla  yurtluk 
ilişkisi  içinde  gerçekleşir,  çünkü  düşünmek,  toprağı  emen  (veya  daha  iyisi  onu  tutan)  bir 
içkinlik düzlemi sermekten ibarettir.”
212
 
Uyanık,  Türk  Felsefesi’nin  metodolojisini  Ebu  Nasr  el-Fârabî’nin  yol  ve  yöntemini 
güncelleyerek  yapmanın  gayreti  içinde  olduklarını  dile  getirmektedir.  Nasıl  ki  Whitehead, 
Batı  Felsefesi’ni  Platon’a  düşülen  dipnotlardan  ibaret  görüyorsa  Türk  Felsefesinin  hareket 
noktası olarak da (kendisi de bir Türk olan) Uzlukoğlu Fârâbî görülebilir. Sokrates, Platon ve 
Aristotales  ile  sistematize  hale  gelen  Batı  düşüncesini,  bunun  İskenderiye  hattı  üzerinde 
şekillenen  Musevî  ve  İsevî  geleneğin  imbiğinden  süzülen  formlarını  Hz.  Muhammed’e  (sav) 
gönderilen yeni form, yol ve yöntemin ilkeleri bağlamında inceleyen ve yeni bir sistem kuran 
Farabi’dir.
213
  Bu  temel  üzerine  hareket  edilirse  Atayurt/Türkistan  ve  Anayurt/Türkiye 
kültürel sürekliliğini ed-Din, eş-Şeria ve el-Mille(t) bağlamında sağlayan âlimlerin ve onların 
yöntemlerinin ortaya koyduğu eserleri yeni okumalara tabii tutarak bir “Türk Felsefesi”nden 
söz edilebilir. Çünkü Arap-Fars iktidar kavgaları dışında gelişen bir temellendirmeye ihtiyaç 
vardır;  Hanefi  fıkhı  ve  Maturudi  itikadıyla  oluşan  (resmi)  İslam  tasavvuru;  Piri  Türkistan 
Yesevi tarafından “Halk/folk İslam” şeklinde gönüllere yerleşmiştir. Bu durumda ismi geçen 
bu üç âlim ve Farabi’nin kullandıkları yöntemlerin yekûnu Türk Felsefesi’nin metodolojisini 
oluşturmalıdır. Burhan yöntemi farklı hakikat tasavvurlarına ifade imkânı sağladığı için Türk 
                                                           
212
 
http://www.kirmizilar.com/tr/index.php/soylesiler/item/332-bir-turk-felsefesinin-imkani-prof-dr-mevlut-uyanik-ile-
soylesi
 Erişim 26.04.2017
 
213
 
http://www.kirmizilar.com/tr/index.php/soylesiler/item/332-bir-turk-felsefesinin-imkani-prof-dr-mevlut-uyanik-ile-
soylesi
 Erişim 26.04.2017
 

57 
 
Felsefesi’nde tercih edilmesi gereken yöntem olmalı; farklı bir düşünceyi / muhalifi / modeli / 
mezhebi her ne pahasına olursa olsun yok etmek isteyen cedel yönteminden bu anlamda uzak 
durulmalıdır.  Uyanık’a  göre  Farabi’nin  yaptığı  da  budur.  O,  “Hakikat”i  burhan  yöntemini 
merkeze  alarak  farklı  perspektiflerden  anlamaya  çalışan  modelleri  bir  “düşünce  pazarı” 
kurarak  sergilemeye  çalışmıştır.  Farabi’nin  İlimlerin  Sayımı  adlı  eseri  de  bu  metodolojinin 
hareket noktasını oluşturmalıdır.
214
 
Son  olarak  Türk  Felsefesinin  oluşumundaki  diğer  sacayaklarını  kelam,  fıkıh  ve 
tasavvuf  olarak  belirleyen  Uyanık,  filozofların  dinden  bir  felsefe  oluşturduklarını  ve  daha 
sonra  bunu  da  metafiziğe  dönüştürdüklerini  ifade  eder.  Felsefe,  kelam  ve  tasavvuf 
kullandıkları yöntem farklılıklarına rağmen “Hakikat”ı anlatan eş disiplinlerdir; bu üç disiplin 
bakış açılarını yeniden güncellemeli ve yeni teoriler ortaya atmalıdır.