T. C. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı

2.3 Sivil İtaatsizlik ve Thoreau 
Sivil itaatsizlik konusunda Türkiye’de akademisyenlerin son dönemlere kadar oldukça 
kısır kaldığını söyleyebiliriz. Demokratik bir yönetimin tercih edildiği ülkemizde rejimin en 
önemli muhalefet unsurlarından birisi olarak kabul edilen sivil itaatsizlik olgusunun bu kadar 
geri planda tutulması aynı zamanda rejimin de doğasına aykırı görünmektedir. 
                                                           
325
 
http://www.kirmizilar.com/tr/index.php/konuk-yazarlar2/1470-konformizm-yozlasma-ve-itaatsizlik
, 
01.03.2017. 
326
  Bkz.  Mustafa  Kök,  “Önsöz”,  Nurettin  Topçu,  İsyan  Ahlakı,  Dergah  Yayınları,  İstanbul,  2013,  s.25;  “Bizim 
nazarımızda kendi içgüdülerine olduğu kadar, işgalci yabancı barbarlığa karşı da başkaldıran Gandhi, bu noktada 
ferdin hür hareketini engelleyen nefsine ve yine hür hareketin yeryüzünde yayılmasını engelleyen güç ve devlet 
kuvvetlerine  karşı  savaşını  yönetmiş  olan  Hz.  Muhammed’in  cihad  idealine  gerçekten  yaklaşmaktadır.  A.g.e, 
s.172. 

97 
 
Batı’da  kavramsal  olarak  yüz  elli  yıllık  bir  maziye  sahip  olan  sivil  itaatsizlik  terimi 
ülkemizde  son  on/on  beş  yıldır  çeşitli  inceleme/araştırma/derleme  faaliyetlerine  konu 
edilmektedir. Bu konudaki nadir isimlerden birisi olan Şükrü Nişancı, bugüne kadar insanlığın 
uysallıkla  kaos/kargaşa  arasında  sıkışıp  kaldığı  durumlarda/dönemlerde  genel  eğilim  olarak, 
kaos  ve  sosyal  karışıklık  yerine  uysallığı  tercih  ettiğine  vurguda  bulunur.
327
  Çünkü  sosyal 
kargaşa toplumda pek de tercih edilen bir durum değildir. Olası bir karışıklıktan iktidardakiler 
kadar halk da zarar görür. Yönetenler ile yönetilenler aynı gemide yol aldıklarından geminin 
batma  tehlikesine  karşı  her  iki  zümre  için  de  aslında  taşınan  risk  ortaktır.  Kaptan  ve 
mürettebat geminin idaresinden ve yolcuların can güvenliğinden sorumludur. Bu güveni tesis 
edememeleri, keyfi tutum içerisine girmeleri, görevlerini aksatmaları yahut yolcuların rahatını 
bozacak  tavırlar  sergilemeleri  gibi  durumların  cereyanı  halinde  sorumluları  alaşağı  edip 
gemiyi kaderine terk etmek pek de mantıklı olmayacaktır. 
Yalnız burada “Geminin selameti için yolcular; kaptan ve mürettebatın haksız, keyfi, 
zorbalığa  varan  tutumlarına  katlanmak  zorunda  mıdır?”  sorusu  da  yabana  atılır  cinsten 
değildir.  Zira  tam  da  bu  durumla  paralellik  teşkil  edecek  bir  örneği  Sofokles,  Antigone’de 
despot hükümdar Kreon’un ağzından halkına bir tehdit unsuru olarak şöyle dile getirir: 
 
Şunu usumuzdan çıkarmayalım: 
Varlığımız bu devletin gölgesinde. 
Bu gemi ki ancak kazasız belasız 
geleceğe doğru yol aldığı sürece 
dostluğun kardeşliğin anlamı var bizce. (dize 186-190)
328
 
 
Dizelerden de anlaşılacağı üzere Hükümdar Kreon, halkına güvenliğin teminatı olarak 
uysallığı/itaati  öğütlemektedir.  Devlet  kendisidir.  Yurttaşlar  ancak  onun  buyruklarına 
uydukları sürece iyi yurttaştırlar. Çarkın dişlisine çomak sokulmadığı sürece Kreon, dostluğun 
ve kardeşliğin bozulmayacağını taahhüt etmektedir. 
Aynı durumu bir de Thoreau’nun deyişiyle ifade edecek olursak: 
“İnsanlar  anarşiden,  düzensizlikten  kaçınabilme  uğruna  totaliter  ve  otoriter 
devletlere/toplumlara/düzenlere kayıtsız şartsız katlanmak zorunda mıdır?
329
 
                                                           
327
 Nişancı, A.g.e., s.8 
328
 Sofokles, Antigone, Çev. Güngör Dilmen, s.16. 
329
 Nişancı, Age., s.9. 

98 
 
Bu  soruya  “evet  zorundadır”  yanıtını  vermek  şüphesiz  ki  süregiden  haksızlıklara 
boyun eğmek; baskıya karşı sessiz kalmak, çekinmek, sinmek, direnç göstermemek anlamına 
gelecektir;  bu  hal  iktidardakiler  için  (tıpkı  Kreon  gibi)  istendik  bir  durumun  ifadesi  olabilir. 
Yönetimler  genellikle  çalışanlarının  konformist  olmalarını  ister.
330
  Çünkü  sessizlik,  “sukut 
ikrardandır”  sözünde  de  anlaşılacağı  üzere  zahiren  de  olsa  icraatların  meşruluğuna  delalet 
eder.  Fakat  soruya  -fertler  nezdinde de olsa-  umulanın aksine  hayır  zorunda değildir cevabı 
verilirse  -ki  işte  o  zaman  durum  karmaşık  bir  hal  alacaktır-  ve  bu  durum  muhtemelen 
akabinde ikinci soruyu da gündeme getirecektir:  
“Öyleyse ne yapabilirim?” 
Nişancı,  böylesi  bir  durumda  baskıya  karşı  direnmeyi  Merriam’ın  pasif  direnme  ve 
aktif direnme olmak üzere iki kısımda değerlendirdiğine vurguda bulunur: 
İsyan  ve  ihtilal  hareketleri  olarak  somutlaşan  aktif  direnme,  kuvvete  başvurarak 
sistemi  temelinden  yıkma  hedefini  güderken;  tekil  haksızlıklara  karşı  koyma  yöntemi  olan 
pasif direnme, barışçıl yolları takip eder. Pasif direnme, hedefe varmada maksimum sabır ve 
moral  gerektirdiği  için  gözden  düşse  de  bu  yöntem,  zaman  içinde  sivil  itaatsizlik  olarak 
yeniden fonksiyonellik kazanmıştır.
331
 
Buradan  hareketle  sivil  itaatsizlik  için  bir  pasif  direnme  hareketidir  diyebiliriz. 
Şiddetten  uzak  olması,  barışçıl  yolları  takip  etmesi,  edimlerde  kamuya  açık  alanların  tercih 
edilmesi,  düzeni  temelinden  yıkma  gayesinin  güdülmemesi  gibi  nedenler  onu  aktif 
direnme’den  ayırmaktadır.  Bir  anlamda  o,  devlet  düzeninin  evrensel  hukuk  normlarına  göre 
demokratikleştirilmesine yönelik bir eylem biçimidir.
332
 
Yasaların  bilinçli  yahut  bilinçsiz  olarak  ihlal  edilebildiğine  değinen  Abdullah 
Karatay
333
,  bilinçli  olarak  yasa  ihlalini  gerçekleştirenlerin  genellikle  adi  suçlular  ve  siyasi 
suçlular olarak iki kategoride sınıflandırıldığını belirtir. Buna göre adi suçlular yasaları ihlal 
etmeyi  toplumsal  ve  bireysel  gerekçelerle  meşrulaştırmaya  çalışırken  siyasi  suçlular 
eylemlerini  esas  olarak  ahlaki-etik  gerekçeler  yanında  politik  terimlerle  haklılaştırmaya 
çalışır.
334
 Siyasi suçlular yasa ihlallerini kimi zaman ileri boyuta taşıyıp bir özgürlük savaşına 
döndürdüğü gerekçesiyle silahlı hareketlere, zora dayalı siyasi protestolara kapı aralayabilir. 
Bu  durum  bize  Merriam’ın  aktif  direnme  tespitini  çağrıştırmaktadır  ve  konumuz  dışıdır. 
                                                           
330
 
http://www.kirmizilar.com/tr/index.php/konuk-yazarlar2/1470-konformizm-yozlasma-ve-itaatsizlik 
 
331
 Nişancı, Age, s.16-17. 
332
 Nazım Onat, “Önsöz”, Henry David Thoreau, Sivil İtaatsizlik, Say Yayınları, 2015, s.44. 
333
  Abdullah  Karatay,  “Kürtlerin  Sivil  Alan  Siyaseti  ve  Sivil  İtaatsizlik:  Yeni  Bir  Karşılaştırma”,  Cogito  Sivil 
İtaatsizlik, Sayı 67, Yaz 2011, İstanbul, 2015, s.205. 
334
 Dipnot için bkz. Karatay, A.g.m. s.67. Andrew Heywood (1999), Political Theory-An Introduction, 2. Baskı, 
Londra: Macmillan Press Ltd., s.181. 

99 
 
Bunun  yanında  Karatay,  politik  gerekçelerle  yasaları  ihlal  etmesine  rağmen  aynı  zamanda 
barışçıl arayışlar içerisinde olan bir diğer ihlal faaliyetini ise sivil itaatsizlik olarak görür. Bu 
edim; açık, kamusal oluşu ve şiddeti reddedişi nedenleriyle diğer siyasi eylemlerden ayrılır.
335
 
Kavramların  “felsefe”  tarafından  oluşturulduğunu  Deleuze  ve  Guattari  ikilisinin 
felsefe  tanımından  yola  çıkarak  vermiştik.  Bu  tanıma  göre  felsefe;  “kavramlar  oluşturma, 
keşfetme ve üretme sanatı” idi.
336
  Nazım  Onat  da  bu  yüzden  “yeni  kavramların  üretilmesini 
sağlayan,  bulan,  keşfeden  adını  koyan  kimselerin  filozof  olduklarını”
337
  düşünmektedir. 
Kavramın tanımı ise sözlükte, “bir nesnenin zihindeki soyut ve genel tasarımı, mefhum, fehva, 
nosyon” olarak karşılık bulmaktadır.
338
 
Türk  Dil  Kurumuna  göre  “kavram”  sözcüğü  felsefî  literatürde  ise:  Nesnelerin  veya 
olayların ortak özelliklerini kapsayan ve bir ortak ad altında toplayan genel tasarım, mefhum, 
konsept,  nosyon
339
  olarak  geçmektedir.  Öyleyse  sivil  itaatsizlik’i  bir  edim  olarak  düşünüp 
kavramın kaplamını çizmeye çalışalım. 
Yalnız  burada  şunu  da  belirtmemiz  gerekir  ki  kavramlar  mevcudiyetlerini  somut 
tarihsel durumlardan alırlar. Yani bir kavramın tarihsel olarak ortaya çıktığı zaman ve zeminde 
ifade ettiği mana başka bir zaman ve zeminde farklı şekillerde algılanabilir. Hatta kavramın 
teşekkülü  sırasında  ortaya  çıktığı  dilde  ifade  ettiği  mana  bir  başka  dilde  farklı  manalar  da 
içerebilir.  
Türkçeye “sivil itaatsizlik” olarak çevrilen kavramın teşekkül ettiği dildeki (İngilizce) 
karşılığı  “civil  disobedience”dir.  “Sivil”  sözcüğünün  bu  terime  kattığı  mana  bir  Türk’e  bir 
İngiliz’den  farklı  çağrışımlarda  bulunabilir.  Çünkü  “sivil”  sözcüğü  Türk  Dil  Kurumu 
sözlüğüne  göre  “1.  Askeri  olmayan;  2.  Asker  sınıfından  olmayan;  3.  Özel  bir  biçimde 
olmayan,  üniforma  olmayan(giysi);  4.  Üniforma  veya  özel  giysi  giymemiş  olan;  5.  Resmi 
olmayan  giysi”
340
  manalarına  gelir.  Açıklamalardan  da  anlaşılacağı  üzere  sivil  sözcüğünün 
Türkçedeki  kullanım  alanı  genelde  askeri  olmayan  ve  resmiyet  ifade  etmeyen  durumlardan 
ibarettir.  Oysa  terimin  İngilizcedeki  manası  daha  çok  “vatandaş,  yurttaş,  sivil,  bürokrat 
olmayan”dır.  
Kavram  konusunda  Arendt’ın  söyledikleri  de  yabana  atılır  cinsten  değildir.  Arendt’a 
göre  kavram,  ancak  tümüyle  şiddetten  arındırılmış  bir  yerde  var  olabilir.  Bu  yüzden  sivil 
itaatsizlik  eylemleri  ile  şiddeti  birbirinden  ayırmak  gerekir.  20.  yüzyıl,  şiddetin  egemen 
                                                           
335
 Karatay, A.g.m., s.206. 
336
 G.Deleuze-F. Guattari, Felsefe Nedir?, Önsöz, T. Ilgaz, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2001, s.12 
337
 Nazım Onat, Önsöz, Henry David Thoreau, Sivil İtaatsizlik, Say Yayınları, İstanbul, 2015, s.13. 
338
 Türkçe Sözlük 2, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1998, s.1243 
339
http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&kelime=KAVRAM
, 27.12.2016 
340
http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&kelime=S%C4%B0V%C4%B0L
, 01.12.2016. 

100 
 
olduğu bir zaman dilimidir.
341
 Özellikle iki dünya savaşından ağır hasarla çıkmış dünyanın bu 
tramvayı  atlatması  pek  de  kolay  olmamıştır.  Arendt,  bu  yüzden  insan  yaşamının  devamını 
sağlayacak  etkinliklerin  ve  koşulların  neler  olması  gerektiğine  yönelik  çalışmalar  üzerinde 
durmuştur. 
İnsan 
yaşamının  devamını  sağlayacak,  şiddetten  arındırılmış  bir 
siyasetin/muhalefetin  arayışı  içerisindedir.  Sivil  itaatsizlik  şiddetten  uzak  olması  nedeniyle 
Arendt’ın dikkatini çeken siyasi edimlerden bir tanesidir.  
Sivil  itaatsizliğin  kavramsal  tanımına  geçmeden  önce  bu  terimin  hangi  somut 
gerçeklikten hareketle teşekkül ettiği üzerine duralım. Sivil itaatsizlik terimi ilk olarak 1848 
yılında  Amerika’da  Henry  David  Thoreau  (1817-1862)  tarafından  kullanılmıştır.
342
 
“Resistance  of  Civil  Government”  adıyla  ilk  defa  literatüre  çıkan  yazısı  1866’da  revizyona 
uğrayıp  “Civil  Disobedience”  metnine  dönüştürülmüştür.  Onun  Sivil  İtaatsizlik
343
  metni 
Amerikan  hükümetinin  haksız  yasalarına  karşı  başlatmış  olduğu  şahsi  mücadelesinin  bir 
manifestosu  niteliğindedir.  Nitekim  Thoreau,  sivil  itaatsizlik’in  ilk  müsveddelerini  26  Ocak 
1848’de  Concord  Lisesi’nde,  bir  manifesto  olarak  okudu.  O  zamanki  adı,  “Sivil  Yönetime 
Karşı Koyma” (Resistance to Civil  Goverment) idi. Yani eser, bir makale değil, aslında bir 
nutuk  idi.
344
  Thoreau  bu  manifestosunda  Nişancı’nın  yukarıda  değindiği  “Haksız  yasalara 
itaat mi edelim?” sorusuna şu yanıtı vermiştir: 
Adaletsiz  yasalar  var:  Onlara  boyun  eğmeye  razı  mı  olalım,  yoksa  onarmaya 
çabalayıp  düzeltene  kadar  boyun  mu  eğelim?  Ya  da  bir  kerede  hepsine  birden  karşı  mı 
gelelim?  Böyle  hükümetlerin  yönetimindeki  kişiler  genellikle  çoğunluğun  yasaları 
geliştirmeye  ikna  olmasını  beklemek  gerektiğini  düşünürler.  Ama  panzehirin  zehirden  acı 
olmasının  suçlusu  hükümettir.  O  her  şeyi  daha  acı  yapandır.  Neden  ıslahat  olmasını 
beklemeye  eğilimli  değil,  ıslahat  olması  için  zemin  hazırlamıyor?  Neden  akıllı  azınlığını 
desteklemiyor? Daha canı acımadan bağırmaya başlayıp karşı çıkıyor? Hatalarını göstermesi 
için halkı sürekli tetikte olmaya, kendi yaptığının daha iyisini yapmaya teşvik etmiyor?
345
 
Dikkat  edilirse  Thoreau  aslında  icraatlarından  rahatsız  olduğu  hükümete  yalnızca 
eleştiri oklarını saplamakla kalmıyor; aynı zamanda haksız bulduğu  yasaları düzeltme adına 
hükümete bir de çıkış yolu gösteriyor. Sivil itaatsizlik hareketlerini hükümetin bir muhalefet 
unsuru  olarak  görüp  kendine  çekidüzen  vermesi  için  iyi  bir  uyarı  olarak  görüyor;  adaletsiz 
yasalara  karşı  tepkisiz  kalınmasına  tepki  gösteriyor.  Çünkü  sivil  itaatsizlik  eylemleri  ile 
                                                           
341
 Caner Turan, “Önsöz”, Sivil İtaatsizlik, Say Yayınları, İstanbul, s.29 
342
 Kamu Vicdanına Çağrı Sivil İtaatsizlik, Önsöz Yakup Coşar, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 2014, s.9 
343
 Henry David Thoreau, Sivil İtaatsizlik, Kafekültür Yayıncılık, İstanbul, 2013 
344
  Şahin  Uçar,  “Henry  D.  Thoreau’nun  Sivil  İtaatsizlik  ve  Otoriteye  Karşı  Çıkış  Biçimi”,  Sivil  İtaatsizlik  ve 
Pasif Direniş, Vadi Yayınları, İstanbul, 2015, s.13 
345
 Henry David Thoreau, Sivil İtaatsizlik Yürüyüş, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2015, s.22. 

101 
 
adaletsiz  yasalar  düzeltilebilir.  Üstelik  bu  açıdan  bakıldığında  edim,  kırmadan,  dökmeden, 
hakaret  etmeden,  incitmeden,  barışçıl,  nefret  söyleminden  uzak  “bir  de  bu  açıdan  bakalım 
mı?”nın en naif biçimiyle ifade edilmiş şekli de diyebiliriz. Öyleyse sivil itaatsizlik, isminden 
dolayı  galatı  meşhur  nev’inden toplumumuzda  bir  dizi yıkım faaliyeti’ni  akla  getirmektedir; 
oysa sivil itaatsizlik bir yıkım faaliyeti değildir, hatta bunun tam aksine demokratik toplumlar 
için o, bir yapım (construction) faaliyeti’dir. 
Beyard  Rustin,  sivil  itaatsizliği  kişiler  için  sadece  bir  hak  olarak  görmez,  ona  göre 
demokratik bir toplumda sivil itaatsizlik aynı zamanda kişinin görevi’dir de: 
“Demokratik bir toplum, yasaları çıkarmak için demokratik bir süreç istiyorsa, toplum 
üyelerinin bu yasalara bağlı kalmasında ısrar etmesi görevidir. Bu yüzden, Sivil İtaatsizliğin, 
insanın sadece hakkı olduğuna inanmıyorum. Bundan daha önemli olarak insanın toplumun 
tutarsızlıklarını  açığa  çıkarıp  onu  düzeltme  amacındaki  sivil  itaatsizlik  görevine  sahip 
olduğuna inanıyorum.”
346
 
Rustin’e  göre  dünyadaki  herkes  askerlik  kâğıtlarını  yaksa  savaş  mümkün  olmazdı. 
Bunun  için  yasayı  ihlal  etme  girişimini  hak  olarak  değil  de  ondan  daha  bağlayıcı  olan  bir 
görev  olarak  görmek  gerekir.
347
  İnsanın  bir  haksızlığı  düzeltmek  için  girişimde  bulunması 
yalnızca  o  kişinin  hakkı  olmamalı;  çünkü  “hak”  kişinin  iradesine  bağlı  olarak 
kullanacağı/yahut  kullanmayacağı  bir  tercihi  ifade  eder.  Bir  haksızlık  karşısında  girişimde 
bulunmak o kişinin görevi olmalıdır, çünkü “görev”, “hak” tan daha bağlayıcıdır. 
Habermas da Rustin’le benzer düşüncededir: Temsili anayasanın kamunun çıkarlarını 
ilgilendiren zorluklar karşısında yetersiz kalması durumunda, halkın, vatandaş kimliğiyle, tek 
tek  bireyler  olarak  da  özgün  egemenlik  haklarına  sahip  çıkabilmesi  gerekir.  Demokratik 
hukuk devleti son tahlilde meşruiyetin bu koruyucusuna muhtaçtır.
348
 
Bu durumda yapılması gereken ise Thoreau’ya göre: 
Hükümet  makinesinin  sürtünmesi  gerekliyse  ve  adaletsizlik  de  bu  sürtünmenin  bir 
parçasıysa,  akışına  bırakın,  bırakın  gitsin:  belki  sonunda  aşınır.  Zira  makine  muhakkak 
eskiyecektir.  Sırf  adaletsizliği  tutan  bir  kasnak,  kol  filan  olsaydı  o  zaman  acaba  bulunacak 
panzehir zehirden daha mı acı olur diye düşünmeniz normal olurdu. Ama adaletsizlik, sizin de 
başkalarına  adaletsiz  davranmanızı  gerektirecek  bir  yapıdaysa,  o  zaman  bence  yasayı 
                                                           
346
 Bayard Rustin, “Sivil İtaatsizlik Üzerine Görüşler”,  Sivil İtaatsizlik ve Pasif Direniş, Çev. C. Hakan Arslan, 
Fatma Ünsal, Vadi Yayınları, İstanbul, 2015, s.152-153. 
347
 Rustin, A.g.m, s.155. 
348
 Jürgen Habermas, “Sivil İtaatsizlik: Demokratik Hukuk Devletinin Denektaşı. Almanya’da Otoriter Legalizm 
Karşıtlığı”, Çev. Yakup Coşar, Kamu Vicdanına Çağrı Sivil İtaatsizlik, İstanbul, 2014, s.133. 

102 
 
çiğneyin.  Hayatınız  makineyi  durdurmaya  yönelik  çalışan  bir  ters  sürtünmeye  dönüşsün. 
Yapman gereken ne olursa olsun kendi kınadığın yanlışlara yardım etmemektir.
349
 
Pasaja  dikkat  edilirse  Thoreau,  yozlaşmış  hükümetin  zamanla  işlevsiz  kalacağına 
inanıyor. Fakat bu süre içerisinde dahi, sizi çarkın dişlisi olarak görüp üçüncü şahıs kişilerin 
haklarını  gasp  etmenize  neden  olacak  aktiviteler  içerisine  girilmemesi  uyarısında  da 
bulunuyor.  Thoreau’yu  harekete  geçiren  şey/ya  da  hareketsiz  bırakan  şey  şüphesiz  onun 
vicdanıdır. Çünkü ona göre ülkenin yasasının üzerinde olan yüce bir ‘vicdan yasası’ vardır ve 
şayet  ülkenin  yasasıyla  vicdan  yasası  bir  yerde  çatışırsa,  kişinin  ödevi  ‘vicdan  yasası’na 
uymak olmalıdır.
350
 Hükümetin adaletsiz yasalarına vicdanen sessiz kalınabilir belki fakat bu 
adaletsiz  yasalar  sizin  bir  başkasının  hakkını  gasp  etmenize  vesile  ise  Thoreau’ya  göre  o 
zaman durup düşünmeniz gereken yerdesiniz demektir. Sistemin bir parçası olarak üçüncü bir 
şahsa (doğrudan yahut dolaylı olarak) zarar vermeniz, vicdanınıza anlatabileceğiniz geçerli bir 
mazeret değildir.  
Thoreau “çoğunluğun her durumda  yönetimde olduğu bir devletin insanların anladığı 
şekilde  bir  adalete  dayanmayacağı.”
351
  görüşündedir.  Burada  vicdan  ön  planda  tutulmalıdır. 
Adalet  vicdan  tartısında  tartılmalıdır.  Yalnızca  vicdan  üzerinden  hareket  edilerek  belli  bir 
amacı gerçekleştirmek için karar veren çoğunluk devleti temsil edebilir. Bu nedenle insanların 
vicdanlarını  devlete  kiralamaları,  devretmeleri  doğru  değildir.  Bunu  daha  vuzuh  bir  biçimde 
ifade  edecek  olursak  Thoreau’nun  manifestosunda  sorduğu  şu  soru  ve  akabinde  de  yine 
kendisinin verdiği cevap vicdan olgusuna hangi açıdan bakmamız gerektiğini bizlere gösterir: 
“Neden  her  insanın  bir  vicdanı  vardır?...  Bir  kurumun  vicdanının  olmadığı  yeterince  dile 
getirilmiştir;  fakat  vicdanlı  insanların  bir  araya  geldiği  bir  kurum,  vicdanı  olan  bir 
kurumdur.
352
  Öyleyse  Thoreau,  yasaların  insanları  daha  adil  yapacağına  değil;  insanların 
yasaları daha  adil  yapacağına inanmaktadır. Onları bu  adalet duygusuna  yöneltecek olan da 
iktidardakilerin  sayıca  üstünlüğünden  öte  bir  anlam  taşımayan  kuru  kalabalık  güruhu  değil, 
belki  azınlığın  vicdanıdır.  Neyin  doğru  neyin  yanlış  olduğu  hususunda  sezgici  bir  idrake 
dayanan  bu  prensip  aksiyonunun,  insanın  kendi  vicdanının  dikte  ettiği  emirlere  göre 
davranmasından ibaret olduğu söylenebilir.
353
 
Thoreau’nun  bir  anarşizm  doktrini  gibi  henüz  ilk  cümle  ile  başlayan  otoritenin 
işlevsizleştirilmesi  fikrine  vermiş  olduğu  destek  önemlidir:  “En  iyi  devlet  en  az  yöneten 
                                                           
349
 Henr David Thoreau, Sivil İtaatsizlik Yürüyüş, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2015, s.23. 
350
 Sivil İtaatsizlik, Henry David Thoreau, Caner Turan, Önsöz,  Say Yayınları, İstanbul, 2015, s.52. 
351
 Henry David Thoreau, Sivil İtaatsizlik, Çev. Caner Turan, Say Yayınları, İstanbul, 2015, s.59 
352
 Thoreau, Age. s.59 
353
  Şahin  Uçar,”  Henry  D.  Thoreau’nun  Sivil  İtaatsizlik  Görüşü  ve  Otoriteye  Karşı  Çıkış  Biçimi”,  Mohandas 
Gandhi & H. David Thoreau Sivil İtaatsizlik ve Pasif Direniş, Vadi Yayınları, İstanbul, 2015, s.17. 

103 
 
devlettir.”
354
 Bu slogan Thoreau’nun düşüncelerini net bir şekilde ortaya koymaktadır. Hatta 
Thoreau  birkaç  cümle  sonra  daha  da  ileri  gider  ve  bu  işlevsizlik  halinin  git  gide  şu  söze 
evrileceği  kanısını  taşır:  “En  iyi  devlet  hiç  yönetmeyen  devlettir.”
355
  Fakat  burada  şunu 
söylemek  gerekir  ki  bu  ifade  Thoreau’nun  düzeni  temelden  sarsmaya  niyetli  bir  anarşist 
olduğunu  söylemek  için  yeterli  bir  argüman  değildir.  Çünkü  Thoreau  yalnızca  otoritenin 
adaletsiz  gördüğü  yasalarına  itaatsizlik  etmiştir.  Onun  derdi  tekil  haksızlıklarladır.  Bu 
anlamda yasaları tümden yok saydığı söylenemez. Thoreau bir otorite tanımaz değildir. Zira 
devlete otoyol vergisi ödemeyi hiçbir zaman ihmal etmemiştir ve bunun gerekçesini de şöyle 
izah eder: 
Otoyol  vergisi  ödemeyi  hiçbir  zaman  reddetmedim  çünkü  kötü  bir  özne  olmayı 
arzuladığım kadar iyi bir komşu olma arzum da vardı…”
356
 
Diğer  insanlarla  bir  arada  yaşama  gerçeği  ister  istemez  üst  otoritenin  gereksinimini 
doğurmaktadır.  Thoreau  bunun  farkındadır.  Komşusunun  haksızlığa  uğramasına 
gönlü/vicdanı el vermez. Bu yüzden komşusu ile aynı hizmeti aldığı için vicdanı en az onun 
kadar hizmetin karşılığını vermek ister. Öyleyse onun sorunu adaleti tesis eden genel yasalar 
bütünüyle ilgili değil; bilakis adaleti tesis edemeyen tekil yasalarladır.  
Thoreau’nun  denemesinin  içerdiği  temel  düşünceleri  Walter  Harding  aşağıdaki  dört 
madde altında şöyle özetlemiştir: 
1.  Bir  kimsenin  ülkesinin  yasasından  “daha  yüce  bir  yasa”  vardır.  Bu,  vicdanın 
yasasıdır, “içten gelen ses”in, “kozmosu kuşatan, birleştirici ruh”un yasası… artık ne demeyi 
yeğlerseniz. 
2.  Kimileyin  bu  “yüce  yasa”yla  ülkenin  yasası  birbiriyle  çatışır  duruma  geldiğinde 
kişinin ödevi “yüce yasa”ya uymak, ülkenin yasasına bile bile karşı gelmektir. 
3.  Kişi, ülkenin yasasına bile bile karşı geliyorsa, bu eylemin bütün sonuçlarını göze 
almayı istiyor olmalıdır, hapishaneye kapatılmayı bile! 
4.  Oysa hapishaneye girmek sanıldığı kadar olumsuz bir durum değildir; bu durum iyi 
niyetli  kişilerin  dikkatini  kötü  yasaya  çekmeye  yarayacak,  yasanın  kaldırılması  sonucuna 
katkıda  bulunacaktır.  Ya  da  yeterince  kişi  hapishaneye  kapatılırsa,  edimleri  devlet 
mekanizmasını  işlemez  kılmayı  dolayısıyla  kötü  yasayı  uygulanamaz  duruma  getirmeyi 
sağlayacaktır.
357
 
                                                           
354
 Sivil İtaatsizlik, Henry David Thoreau, Çev. Caner Turan, Say Yayınları, İstanbul, 2015, s.57. 
355
 Thoreau, A.g.e, s.57 
356
 Thoreau, A.g.e, s.80 
357
 Walter Harding, “Sivil İtaatsizlik’e Giriş”, Sivil İtaatsizlik ve Pasif Direniş, Vadi Yay., İstanbul, 2015, s.37. 

104 
 
 
Harding’in  bu  saptamalarından  da  anlaşılacağı  üzere  sivil  itaatsizlik  eylemcisi 
vicdanı  ile  yasalar  arasında  sıkışıp  kaldığı  durumlarda  tercihini  vicdanından  yana 
kullananadır. Onu kişisel hak ve özgürlüklerinden mahrum bırakacak bir ceza (hapis) dahi bu 
durumda  tehdit  unsuru  olarak  algılanmamalı;  aksine  bu  durum  onun  eyleminin  samimiyet 
göstergesi  olarak  algılanmalıdır.  Herhangi  bir  zulmün,  hatta  en  büyük  zulmün  bile  kökünü 
kurutmaya kendini adamak Thoreau’ya göre bir insanın görevi değildir; ancak elini eteğini o 
zulümden  çekmek  işte  bu,  o  insanın  görevidir.
358
  Kişi  zulmün  teorik  kısmına  yani  fikri 
argümanına gücü yetmediği için müdahil olamayabilir, korkabilir, sinebilir, çekinebilir; fakat 
en  azından  bu  edimin  pratiğinde  yer  almamalıdır.  Bu  düşüncenin  Hz.  Peygamber’in  Bir 
çirkinlik/kötülük gördüğünüzde gücünüz yetiyorsa elinizle, yetmiyorsa dilinizle düzeltin,  ona 
da yetmiyorsa içinizden - o eyleme – buğz edin. Buğz etmek imanın en zayıf mertebesidir.
359
 
hadisi ile paralellik arz ettiğini söyleyebiliriz. 
1846-1848  yılları  arasında  Amerikan  hükümetinin  Meksika  topraklarını  haksız  yere 
işgal etmesi olayında halkın teorik olarak işgale karşı durmasını Thoreau samimiyetsiz bulur. 
Çünkü  Amerikan  halkı  çağrıldığında  askerliğe  koşmakla  ya  da  ödediği  vergilerle  dolaylı 
yoldan hükümetin değirmenine su taşımaktadır. Halk ödediği vergilerle savaşta kullanılacak 
silahların finansmanı konumuna düşmekte, bir nevi işlenen suça ortak olmaktadır. Amerika bu 
işgal  ile  Meksika’nın  elinden  bugünkü  Texas,  Kaliforniya,  Nevada,  Utah,  Arizona  ve  New 
Mexico  eyaletlerini  almıştır.  Nitekim  Thoreau  dolaylı  yoldan  da  olsa  bu  işgale  katkıda 
bulunmaktan kaçınmış ve uzun süredir vergi ödemeyi reddettiği gerekçesi ile hapse atılmıştır. 
Ona göre “Bir insanı haksız yere içeri tıkan bir yönetimde, onurlu insanın olması gereken yer 
de  cezaevidir.”
360
  Zira  vergi  ödemeyi  reddettiği  gerekçesiyle  hapse  atıldığında  onu  içeride 
ziyaret eden yakın dostu yazar Ralp Waldo Emorson kendisine: 
 “Henry Neden buradasın?” diye sorduğunda Thoreau’nun verdiği cevap ilginçtir: 
“Waldo sen neden burada değilsin?” 
Thoreau’ya göre itaatsizlik eylemi neticesinde kendisinin hapse atılması otoritenin bir 
acziyetinin göstergesidir. Hükümet çaresiz kaldığı için böylesi bir yaptırıma başvurmuştur: 
“Bana  ulaşamıyorken  bedenimi  cezalandırmaya  karar  vermişlerdi;  kin  duydukları 
kişiye karşı gelemeyince böyle olur genelde, tıpkı çocukların köpeklerini kötüye kullanmaları 
gibi.  Devletin  yarım  akıllı  olduğunu,  gümüş  kaşıkları  olan  yalnız  bir  kadın  gibi  çekingen 
                                                           
358
 Henry David Thoreau, Sivil İtaatsizlik Yürüyüş, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2015, s.20 
359
 Müslim, İman 78; Ebu Davud, Salat, 232. 
360
 Henry David Thoreau, “Sivil İtaatsizlik”, Kamu Vicdanına Çağrı Sivil İtaatsizlik, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 
2014, s.41. 

105 
 
olduğunu  ve  düşmanlarından  dolayı  dostlarını  bilmediğini  anladım,  ona  olan  tüm  saygımı 
kaybettim ve içimde bir acıma duygusu belirdi.”
361
 
Ülkesinde  legal  olan  “kölelik”  uygulaması  da  yine  Thoreau’nun  vicdanını  yaralayan 
bir başka durumdur:  
“…kendisini  özgürlüğün sığınağı  yapan bir milletin nüfusunun altıda  biri  köleyse ve 
bütün  bir  ülke  haksız  yere  bir  yabancı  ordu  tarafından  ele  geçirilip  sıkıyönetim  altında 
yaşatılıyorsa orada artık onurlu insanların ayağa kalkıp isyan etmelerinin zamanı gelmiştir. 
Bu ödevi daha acil hale getiren istila edilen ülkenin kendi ülkemiz olmaması ama istila edenin 
bizim ordumuz oluşudur.”
362
 
Amerikan  halkı  söz  konusu  haksızlığın  mağduru  değil,  faili  konumunda  bulunduğu 
için  haksızlıklara  sessiz  kalmakta;  tabiri  caizse  vicdanlarının  sesine  kulak  tıkamakta, 
vicdanlarını hükümete kiralamaktadır. Thoreau’ya göre haksızlığın  tarafı yoktur. Nitekim  o, 
taraf  gözetmeksizin  “kölelik”  ve  “Meksika  ile  savaş”  konusunda  kendi  halkı  için  şunları 
söylemiştir:  Bir  halk  olarak  yaşamlarına  mal  olsa  da  bu  insanların  köleleri  tutmaktan  ve 
Meksika’yla savaşmaktan vazgeçmesi gerekiyor.
363
 
Bu  ifade  Thoreau’nun  samimiyetinin  bir  göstergesidir.  Ülkesinin  varoluşuna  halel 
getirecek bir uygulama olsa bile kölelik ve Meksika topraklarını haksız işgal fikrinden derhal 
vazgeçilmelidir. “Zulüm ile abad olunmaz” düşüncesi onun vicdanını rahat bırakmamaktadır. 
Lakin  aynı  samimiyeti  kendi  halkında  göremez.  Amerikan  halkı,  bir  bakıma  haksızlıklar 
konusunda  ‘sözde’  kimseye  pabuç  bırakmazken  ‘özde’  ayağındaki  pabucu  bulamamaktadır. 
Thoreau’ya  göre  bütün  insanlar  devrim  hakkını;  yani  tiranlığı  ya  da  yetersizliği 
dayanılamayacak  boyutlara  ulaşan  hükümetlere  itaatten  vazgeçip,  isyan  etme  hakkını  kabul 
etmektedir.  Ama  hiçbiri  hâlihazırdaki  durumlarının  bu  olduğu  gerçeğini  kabul  etmek 
istememektedir. Thoreau bu manifestosunda köleciliğin hükümeti olan bir kurumu asla kendi 
hükümeti olarak kabul edemeyeceğini açık açık beyan etmektedir.
364
 
Paley’in  “Sivil  Devlete  Boyun  Eğme  Sorumluluğu”  adlı  yazısına  da  bir  göndermede 
bulunan  Thoreau,  Paley’i,  makalesinde  tüm  sivil  zorunlulukları  devlete  itaat  için  bir  araca 
dönüştürmekle  suçluyor.  Ona  göre  “tüm  toplumun  menfaati  ihtiyaç  duyduğu  sürece,  yani 
kamu  rahatsızlığı  olmaksızın  mevcut  devlete  karşı  gelinemediği  veya  mevcut  devlet 
değiştirilemediği  sürece,  artık  söz  konusu  olan  mevcut  devletin  itaat  ettiği  takdir-i 
                                                           
361
 Henry David Thoreau, Sivil İtaatsizlik, Çev. Caner Turan, Say Yayınları, İstanbul, 2015, s.76. 
362
  Henry  David  Thoreau,  ”Devlete  Karşı  İtaatsizlik  Görevi  Üzerine”,  Kamu  Vicdanına  Çağrı  Sivil  İtaatsizlik, 
Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 2014, s.34. 
363
 Henry David Thoreau, Sivil İtaatsizlik, Çev. Caner Turan, Say Yayınları, İstanbul, 2015, s.63. 
364
 Thoreau, A.g.e., s.33. 

106 
 
İlahi’dir…”
365
 Thoreau’ya göre Paley, tıpkı birey gibi halkın da bedeli ne olursa olsun adaleti 
sağlaması  gerektiği  konusuna  hiç  kafa  yormamıştır.  Çünkü  Thoreau’nun  vicdanı  kamusal 
yarar adına gerçekleştirilse de tek bir kişinin dahi haksızlığına tahammül etmez: 
“Şayet  boğulan  bir  adamın  önünden  bir  tahta  parçasını  insafsızca  çekip  alsaydım, 
boğulacak olmama rağmen o tahta parçasını adama geri verirdim. Paley’e göre bu uygun bir 
hareket  olmayabilir.  Fakat  onun  hayatını  kurtarabilecek  olan  kişi  böyle  bir  durumda  onu 
kaybedecektir.”
366
 
Tarık  Aygün’ün  dile  getirdiği  Nazi  Almanya’sı  merkezli  Zygmunt  Bauman’ın 
Moernite ve Holocaust adlı Modernizm eleştirisi son derece dikkat çekicidir. Aygün, modern 
toplumlarda  gün  geçtikçe  zayıflayan  insan-insan  ilişkilerine,  insan-toplum  ilişkilerine  ve 
nihayet  insan-doğa  ilişkilerine  sahip  çıkabilmenin  tek  yolunu  doğrudan  eylem  olarak 
görmektedir.
367
  Nazi  Almanya’sı  her  anlamıyla  modern  bir  toplumdur.  Modern  toplumun 
kişisel  sorumluluğu  giderek  daha  da  önemsiz  bir  ayrıntı  haline  getirmesi,  Nazilerin  kitle 
katliamlarına  karşı  topyekûn  bir  direnme  olasılığını  daha  başından  engellemiştir…  Modern 
toplumun bölünmüşlüğü, işlerin basit teknik sorunlara indirilmesi, ahlakın da teknik bir sorun 
olarak  algılanmasını  beraberinde  getirir.  Modern  toplum  için  ahlak,  o  an  ve  nihai  anlamda 
insanlık için doğru olan  değil,  yasalar tarafından  doğru olduğu söylenendir. Yasalar devlete 
karşı kayıtsız itaati emrettiği için doğru olan itaattir. İtaat eden ahlaklı, sistem ayakta durduğu 
için de doğal olarak çoğunluktur.
368
 Modern toplumun ahlakı bu yüzden ferdi değil geneldir. 
Herkes  suçludur  ama  topluluk  içinde  kimse  kendini  sorumlu  hissetmez.  Kişisel  sorumluluk, 
                                                           
365
 Thoreau, A.g.e., s.62. 
366
 Thoreau, A.g.e., s.63. 
367
 Bkz. Tarık Aygün, Zygmunt Bauman’ın Nazi Almanya’sı üzerinden irdelediği  Modernite ve Holocasut adlı 
eserine  vurguda bulunur. Bu yazıya  göre Nazi Almanya’sının aslında diğer modern devletlerden  (aralarındaki 
küçük ayrımlar bir yana konursa) hiçbir farkı yoktur. Yahudi katliamı aslında modernizmin doğal bir sonucudur. 
Bauman’ın  bu  eserine  kadar  Yahudi  katliamı  hakkında  söylenebilecek  her  şeyin  söylendiğini  düşünenler 
Aygün’e göre büyük yanılgı içerisindedir. Çünkü daha öncekilerin ifade ettikleri üzere Nazi Almanya’sını uygar 
bir  toplumdan  sapma  olarak  görmek  yanlıştır;  hatta  tam  aksine  uygar  toplumların  tümü  Nazi  Almanya’sı  gibi 
örgütlendiğinde benzer katliamlara açıktır. Bauman’a göre Holocasut, ne birkaç fanatiğin katliam dürtülerinin ne 
de  faşizmin  acımasızlığının  doğal  bir  sonucudur.  Tam  tersine  katillere  güç  veren  ve  faşizmin  böylesine  bir 
katliamı  gerçekleştirebilmesine  yol açan asıl  neden:  modern toplum; uygarlığın  yarattığı toplumsal  ilişkiler  ve 
üretim biçimlerinde katliamın gizli dürtülerinin saklı olduğu gerçeğidir. Alman halkı herhangi bir halktan daha 
cani, Alman devleti de herhangi bir devletten daha vahşi değildir. Buna rağmen bu sıradan sayılabilecek Alman 
halkı  dünyada  o  güne  dek  görülen  en  kanlı  katliamın  başrolünü  üstlenmiş,  yaklaşık  5  yılık  bir  dönemde  6 
milyona  yakın Yahudi’yi  yok etmiştir.  Bu  yüzden Bauman’a  göre soykırımdan  sorumlu  olanlar sadece Naziler 
değildir. Onlar kadar Almanya’da yaşayan sıradan insanlar da bu katliamdan sorumludur. Aygün, Bauman’ın bu 
katliamı Hitler faşizminin bir sonucu olmaktan çıkarmasını benzer koşullar yaratıldığında benzer soykırımların 
da  yaşanabileceğinin  en  kestirme  yoldan  söylenmesi  olarak  görür.  Çünkü  Bauman,  merkezi  otoritenin 
denetiminde  bulunan  teknolojinin  gittikçe  daha  geniş  bir  coğrafyada  etkili  olmasını  ve  işbölümünün  her  gün 
daha da artmasını, bürokratik mekanizmada  kişiselliğini yitiren insanın kendi eyleminin sonuçlarından giderek 
daha  da  uzaklaşmasın  beraberinde  getirdiğini  söyleyerek,  ahlakın  kişisel  olmaktan  çıkarılmasının  yeni 
Holocaustların  zemininin  hazırlanması  bağlamında  önemli  işlevler  üstlendiğini  ifade  eder.  Tarık  Aygün, 
Efendiliğin Reddi, Versus Yayınları, İstanbul, 2006, s.272-274. 
368
 Tarık Aygün, A.g.e,., s.277-278. 

107 
 
insanların bir başkasını öldürmek için kendi  yaşamını riske atmamaya başladığı ilk günden 
bu  güne  dek  tedricen  ortadan  kalkmıştır.
369
  Kendisini  yalnızca  sistemin  bir  parçası  olarak 
gören  kişi,  her  ne  yapıyorsa  onu  bir  başkasının  da  yapacağını  savunarak  (Eichmann 
Davası’nda  olduğu  üzere
370
)  milyonlarca  Yahudi’nin  ölümünden  en  ufak  bir  vicdani 
rahatsızlık  duymadan  yaşaması  kabil  değildir.  İçinde  bulunduğu  çarkın  yeri  doldurulabilir 
küçük bir dişlisi olmak kişiyi sorumluluğundan kurtarmaz.  
Aygün’e  göre şiddeti lokal olmaktan çıkartıp diğer bölgelere sıçramasına vesile olan 
da yine modern toplumun teknik donanımıdır. Müttefiklerin Yahudi katliamına karşı duyduğu 
tepki,  aynı  müttefiklerin  Hiroşima’da  ve  Nagazaki’de  başka  bir  soykırıma  yönlenmesini 
engellemez.  ABD’yi  Vietnam  semalarından  aşağı  aynı  soykırımı  gerçekleştirebilmek  için  II. 
Dünya Savaşı’nda daha çok bomba bıraktıran da aynı teknolojik eğilimdir.
371
 
Thoreau, az önceki örnekte de görüldüğü üzere  onurlu bir ölümü onursuz bir yaşama 
tercih  etmektedir.  Sokrates’in  de  aynı  sebeple  baldıran  zehrini  içmeye  rıza  gösterdiğini 
biliyoruz.  Yine  Kur’an’da  Maide  Suresinde  belirtilen  (önceki  bölümde  vurguladığımız) 
Habil’in  Kabil’e  söylediği  “Andolsun  ki  beni  öldürmek  içi  bana  elini  uzatsan  da  ben  seni 
öldürmek  için  sana  el  uzatacak  değilim.  Çünkü  ben  âlemlerin  Rabbi  olan  Allah’tan 
korkarım.”
372
 sözü de aynı durumun bir başka zaman ve zemindeki  ifadesidir. Şunu da ifade 
etmeliyiz  ki  Habil,  bu  sözlerinden  dolayı,  bazı  liberal  İslami  akımlara  göre  pasifizmin  ve 
şiddet karşıtlığının ilk savunucusu
373
 olarak gösterilmektedir. 
Nazım Onat, sivil itaatsizliğin tanımının yapılmasından çok onun ne olduğuna yönelik 
çözümlemeler yapılabileceğini dile getirmektedir.
374
 Buraya kadar olan kısımda biz işte onun 
bu  “ne’liği”  üzerinde  durmaya  çalıştık.  Muhtelif  kitaplarda  benzer  şekillerde  ifade  edilen 
“sivil  itaatsizlik”  kavramının  genel  tanımını  onun  bu  “ne’liği”nden  yola  çıkarak  saptamaya 
çalışalım. 
Hayrettin Ökçesiz, sivil itaatsizlik kavramının genel olarak ABD’de belirginleşmekle 
birlikte  dar-geniş  ve  baskın’dan  müteşekkil  üç  farklı  tanım  kategorisinde  ele  alındığına 
                                                           
369
 Tarık Aygün, A.g.e., s.279. 
370
 Bkz. Hitler döneminin “Yahudi sorunuyla” ilgili üst kademe görevlilerinden biri olan Adolf Eichmann, 1960 
yılı mayıs ayında İsrail komandoları tarafından saklanmakta olduğu Arjantin’den kaçırılıp Kudüs’e getirilmiş ve 
burada  mahkeme  önüne  çıkarılmıştır.  Dünya  kamuoyunun  ilgisini  üzerine  toplayan  davayı  Hannah  Arendt, 
Amerikan  The  New  Yorker  dergisinin  temsilcisi  olarak  izlemiş,  sonra  da  izlenimlerini  tüm  dava  dosyasının 
yorumuyla birlikte kitap olarak 1963 yılında Eichmann in Jerusalem adı altında yayımlamıştır. Dipnot: Hannah 
Arendt,  “Diktatörlük Dönemlerinde  Kişisel  Sorumluluk”,  Kamu Vicdanına  Çağrı Sivil  İtaatsizlik, Çev. Yakup 
Coşar, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 2014, s. 183-184.  
371
 Tarık Aygün, A.g.e., s.277 
372
 KK, 5/Maide/28 
373
https://tr.wikipedia.org/wiki/Habil_ve_Kabil
 Erişim 26.12.2016 
374
 Nazım Onat, “Önsöz”, Sivil İtaatsizlik, Say Yayınları, İstanbul, 2015, s.44. 

108 
 
vurguda  bulunur.
375
  Belirtilen  kategorizasyonda  tanım  ögelerinin  niceliği  ön  plana 
çıkarılmaktadır. Bu ögeler çoğaldıkça tanımın kapsayıcılığı daralmakta; dolayısıyla dar tanım 
ortaya  çıkmaktadır.  Bu  nedenle  dar  tanım’da  pek  az  siyasi  edim  sivil  itaatsizlik  faaliyeti 
olarak  kabul  edilir.  Aynı  mantıkla  düşünüldüğünde  bu  durumun  tersi  bize  geniş  tanım’ı 
verecektir.  Belirleyici  ögeler  sınırlandırıldıkça  sivil  itaatsizlik  edimleri  çoğalmaktadır. 
Öyleyse  ögelerin  sayısı  ile  tanım  yelpazesi  arasında  ters  orantı  vardır.  Sınırlandırıcı  ögeler 
çoğaldıkça sivil  itaatsizlik edimleri  azalmakta; sınırlandırıcı  ögeler azaldıkça sivil  itaatsizlik 
edimleri  çoğalmaktadır.  Ökçesiz,  üçüncü  olarak  ele  aldığı  baskın  tanım  ögesini  ise  geniş 
tanıma  şiddetsizlik  ögesinin  eklenmesini  bağlamaktadır.  İçerisinde  şiddetsizlik  barındıran 
geniş tanımlar Ökçesiz’e göre baskın tanımlardır.
376
 
Aşağıda sivil itaatsizlik kavramının tanım yelpazesinden seçkiler bulunmaktadır: 
Yakup Coşar’a göre sivil itaatsizlik, 
“Şu ya da bu ölçüde adil” ilişkilerin hüküm sürdüğü demokratik bir sistemde ortaya 
çıkan  ciddi  haksızlıklara  karşı,  yasal  imkânların  tükendiği  noktada  son  bir  çare  olarak 
başvurulan,  kendisine  anayasayı  ya  da  toplumsal  sözleşmede  ifadesini  bulan  ortak  adalet 
anlayışını temel alan, şiddeti reddeden, yasadışı politik bir edimdir.
377
 
Hayrettin Ökçesiz’e Göre Sivil İtaatsizlik: 
“…  hukuk  devleti  idesinin  içerdiği  üstün  değerler  uğruna  kamuya  açık  ve  yasaya 
aykırı olarak gerçekleştirilen, bu sırada üçüncü kişilerin daha üstün bir hakkını çiğnemeyen, 
barışçıl  bir  protesto  edimidir.  Sivil  itaatsiz  norm  ihlalinin  sonuçlarına  katlanmaya  hazır 
olduğunu  belirtmekle  ve  bunu  göstermekle  ediminin  içtenliğine  olan  inancı 
destekleyebilir.”
378
 
John Rawls’a göre ise sivil itaatsizlik:  
“Yasaların ya da hükümet politikasının değiştirilmesini hedefleyen, kamuoyu önünde 
icra  edilen  (aleni),  şiddete  dayanmayan,  vicdani,  ancak  yasal  olmayan  politik  bir 
eylemdir.”
379
 
                                                           
375
 Hayrettin Ökçesiz, Sivil İtaatsizlik, Legal Yayınları, İstanbul, 2011, s.128 
376
  Bkz:  Ökçesiz,  baskın  tanım  tarzının  temsilcileri  olarak  Christian  Bay,  Hugo  Adam  Bedau,  William  T. 
Blackstone, Rudolph H. Weingartner ve özellikle de John Rawls’ı işaret eder.   Bedau ve Rawls’ın şiddetsizlik 
içeren tanımlamalarını örnek olarak verir: Bedau’ya göre, yasaya aykırı, kamuya açık, şiddetsiz ve vicdani olarak 
bir  yasayı  ya  da  bir  hükümet  politikasını  veya  kararını  engellemek  isteyen  kimse  sivil  itaatsizlik  etmiş  olur. 
Rawls’a  göre  ise  yasaların  veya  hükümet politikalarının değiştirilmesini amaçlayan  ve  kamuya  açık bir tarzda 
gerçekleştirilen şiddetsiz,  vicdani  ve  aynı zamanda  siyasi  nitelikli,  yasaya aykırı bir edimdir. Christian Bay’in 
tanımında ise bu ifade “dikkatle seçilmiş ve sınırlandırılmış araçlarla” sözleri ile karşılanır. Age., s.128-129 
377
 Yakup Coşar, “Önsöz” Kamu Vicdanına Çağrı Sivil İtaatsizlik Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 2014, s.10 
378
 Ökçesiz, Age., s.151. 
379
  John  Rawls,  “Sivil  İtaatsizliğin  Tanımı  ve  Haklılığı”,  Çev.  Yakup  Coşar,  Kamu  Vicdanına  Çağrı  Sivil 
İtaatsizlik, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 2014, s.56 

109 
 
Rawls, sivil itaatsizliğin meşru görülebilmesi için dört önemli şartın olması gerektiğini 
düşünmektedir.  Bunlardan  birincisi  protestonun  ağır  ve  açık  haksızlıkları  hedef  alması; 
ikincisi  haksızlığı  ortadan  kaldıracak  veya  telafi  edecek  yasal  imkânların  tükenmiş  olması; 
üçüncüsü  itaatsizlik  eylemlerinin  diğer  insanların  fiziki  bütünlüklerine  zarar  vermemesi; 
dördüncüsü  ise  demokratik  hukuk  devleti  içinde  protesto  eylemlerinin  anayasal  düzenin 
işleyişini tehlikeye sokmamasıdır.
380
 
Bu  tanımlardan  hareketle  sivil  itaatsizliğin  temel  unsurlarını  Yakup  Coşar  şu  şekilde 
parçalara ayırmıştır: 
  Yasadışılık 
  Alenilik, Hesaplanabilirlik 
  Politik ve Hukuki Sorumluluğun Üstlenilmesi 
  Şiddetin Reddedilmesi 
  Ortak Adalet Anlayışına/Kamu Vicdanına Bir Çağrı 
  Sistemin Geneline Değil Tekil Haksızlıklara Karşı Ortak Eylem 
  Eylemin Ciddi Haksızlıklara Karşı Yapılması ve Haksızlıkla Makul Bir İlişki 
İçinde Olması 
  Haksızlıklarla İlgili Çifte Standart Kullanılmaması 
Coşar’ın  açıklamalarından  hareketle  sivil  itaatsizliğe  birkaç  cümle  ile  değinecek 
olursak şunları söyleyebiliriz: