T ƏHSİ L nazi rli Yİ G
Yüklə 2,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
irsinin iç ərisində yeddi təcnis, üç cığalı təcnis vardır. Onun əvəzsiz sənət incisi olan “Üz ha, üz” r
ədifli cığalı təcnisində deyilir:
H əqiqət bəhrində qəvvasam deyən, Q əvvasisən gir dəryaya, üzhaüz. Aşıq deyər: üzhaüz, Sonam göld ə üzhaüz, Qarı düşmən dost olmaz, Yalvarasan üzhaüz. Bir m
ərd ilə ilqarını vur başa, Nam
ərd ilə kəs ülfətin üz ha üz. 1
X əstə Qasım aşıq poeziyasında təcnisi yüks
ək qiymətləndirir:
X əstə Qasım sözün yetib tamama, Gündoğan, günbatan gələr salama, N ə ailm işidi, nə də üləma, T əcnis mənasının çox hünəri var 1
1 S ədnik Paşa Pirsultanlı. Ozan-aşıq sənətinin nəzəri məsələləri. Bakı, 2002, səh. 34 494
X əstə Qasımın Azərbaycan ədəbiyyatında milli heca v əznli şeirimizin inkişaf tarixində şərəfli xidməti vardır. Məhz buna görə də Xəstə Qasımın təcnis, qıfılbənd, ustadnamə və başqa şeirləri onun ustad və istedadlı sənətkar olduğu- nu, ümumxalq m əhəbbəti qazandığını təsdiqləyir.
M.P.Vaqif (1717- 1797) faydalı qoşmalar, g əraylılarla yanaşı, bir neçə gözəl təcnis də yaratmışdır:
Göz əl qamət, gözəl gərdən, gözəl üz, Göz
əl olmaz sən tək, olsa gözəl yüz, Göz
əl tanı munca yetər, gözəl üz, Göz
əl deyil, etmə gözəl, alı sən. 2
Az ərbaycan ədəbiyyatı tarixində Molla P ənah Vaqifin poeziyası çox zəngin və əhəmiy- y ətlidir. Onun təcnisləri də nadir sənət inciləridir.
Görk
əmli sənətkar Qasım bəy Zakir (1784- 1857) aşıq şeiri tərzində zəngin gəraylı və qoşmalar yazıb-yaratmış, istedadlı şair kimi sevilmişdir. Qasım bəy Zakir ondan artıq təcnis yazıb oxuculara hədiyyə vermişdir:
Dilb ər, həsrətindən xəstə düşmüşəm, Hicran qoymaz duram ayağa məni.
1 X əstə Qasım. Bakı,1975, səh.11 2
M.P.Vaqif. Qurban olduğum. Bakı, 1994, səh. 81 495
Çulqala zülfün ə, basdır dərində, Qoyma ki, bük ələr ayağa məni. 3
Dilb
ərin həsrətindən xəstə düşən aşıqi ayrılıq ayağa durmağa qoymur. Aşıq deyir ki, qoyma m əni ağa büksünlər. Dərin məzmunu və ideya oxucunun q əlbinə qüvvətli təsir edir. Qasım bəy Zakir başqa bir təcnisdə deyir:
Gül c əmalın göz yaşımı qurutdu, Qoymadı buludtək ayağam məni. Əl götürməz, gedər-gedər qayıdı, N ə tapdıq eyləyib ayağam məni 4
Göz
əl qızın gül camalı aşığın göz yaşını qurudubdur. Buna gör ə də onu bulud tək yağ- mağa qoymur. Bu gözəl aşiqi həmişə qəmə qərq edir, ona nikbinlik vermir.
Qasım bəy Zakirin təcnisləri təlim- t ərbiyəvi mahiyyətli sənət inciləri olduğuna görə d ərsliklərin bəzəyinə çevrilmiş, oxuculara tərbi- y əvi təsir etmişdir.
Seyid Əbülqasım Nəbati (1812-1873) “N ədir”, “Gərək”, “Ay Pəri” rədifli təcnislərində
3
Qasım bəy Zakir. Seçilmiş əsərləri. Bakı, 1984, səh.81 4 Yen ə orada, səh 217 496
q əlbinin arzu və istəklərini ifadə etmiş, nadir s ənət inciləri yaratmışdır: Keç
ə bilməm bu dəryalar dərindir, Öl ənədək yerim sənin dərindir, Dur ağacdan almaları dər, endir, Bir-bir otaqlara did ər, ay Pəri 1
T əcnisdə göstərilir ki, dərin dəryaları aşıq keç ə bilmir. Ancaq sevgisinin qapısı ölənə kimi onun yeri olacaqdır. Aşıq sevgisindən alma dər- m əsini və otaqlara düzməsini xahiş edir. Şübhəsiz ki, Pəri onun xahişinə əməl edir.
M.P.Vaqif, Q.Zakir, S.Ə.Nəbati aşıq po- eziyası ilə yazılı poeziyanı əlaqələndirmiş, bir m əcraya gətirmiş, onların bir vəhdətdə inkişafına nail olmuşlar.
Görk əmli sənətkarlar Mola Pənah Vaqif, Qasım bəy Zakir, Seyid Əbülqasım Nəbatinin aşıq şeri tərzində yazdıqları qoşmalar, gəraylılar, t əcnislər yazılı ədəbiyyatda bədii əsər nümunəsi kimi oxucuların estetik zövqünü oxşayır, onlara göz
əl təsir bağışlayır. Molla Pənah Vaqifin bu qoşmasına diqqət edək:
Boyun sürahıdır, bədənin büllur, G ərdanın çəkilmiş minadan Pəri!
1
Ə.Nəbati . Əsərləri. Bakı, 1968, səh.266 497
S ən ha bir sonasan, cuda düşübsəən, Bir bölük yaşılbaş sonadan Pəri!
Seyid Əbdülqasım Nəbatinin bu qoşması da xan
əndələrin ifaçılığına daxil olmuş, dinlə- yicil
ərin qəlbini pərvazlandırmış, onlara yüksək əxlaqi keyfiyyətlər aşılamışdır:
S
Bülbül gülüstan ə gəlsin, gəlməsin? Bu hicran düşgünü, illər xəstəsi, Qapına dərmanə gəlsin, gəlməsin?
əzbəri olmuş, M.P.Vaqifə və S.Ə.Nəbatiyə ümumxalq m əhəbbəti qazandırmış və qazandırır.
Tarixi m ənbələr, tədqiqat materialları, r əsmi dövlət sənədləri göstərir ki, XVI-XVIII əsrlərdə şifahi və yazılı Azərbaycan poeziyasında t əcnis nadir sənət incisi kimi xüsusi əhəmiyyətə malik olmuşdur.
Dirili Qurbani, D ədə Kərəm, Tufarqanlı Abbas, X
əstə Qasım, Sarı Aşıq, Aşıq Ələsgər və başqa sənətkarlar gözəl cinaslar yaratmışlar. Yazılı ədəbiyyatın M.P.Vaqif, Q.Zakir, S.Ə.Nə- bati kimi fitri istedadlı şairlərinin poeziyasında göz əl təcnis nümunələri dərslikləri zəngin- 498
l əşdirmiş, oxuculara tərbiyəvi təsir aşılamış və aşılayır. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının “Az
ərbaycan aşıq poeziyasında və yazılı poeziyada t əcnisin inkişaf tarixi” adlı tədqiqat əsərinin ikinci fəsli “XIX sərdə aşıq yaradıcılığı v ə yazılı ədəbiyyatda təcnis” adlanır. T ədqiqat əsərinin bu fəslində “Varxiyanlı Aşıq Məhəmməd, Mücrüm Kərim, Məhəmməd b əy Aşiq, Məlikballı Qurban, Qızılvəngli Aşıq Alı, Şəmkirli Hüseyn, Aşıq Musa və başqalarının yaradıcılığında təcnis”, “XIX əsrdə təcnis yara- dıcılığında Aşıq Ələsgər zirvəsi”, “Aşıq Hüseyn Bozalqanlı, Tifil Əsəd, Seyfəli Aşıq Pənahın yaradıcılığında təcnis” adlı mövzuların şərhi verilir. XIX əsrdə yaşamış Varxiyanlı Aşıq Məhəm- m ədin qoşmaları və təcnisləri çox mənalı sənət incil əridir. O, qoşmalarının birində deyir: Yatmış idim, qəfil gəldi üstümə, Bir cam dolu, bir cam yarı, bir cam az. Üç muradı onda tutdum dəstimə, Bir cam kamal, bir cam söhb ət, bir cam söz. 1
1 Az ərbaycan aşıqları və el şairləri.(Tərtib edəni: Ə.Axundov), I cild. “Elm” n
əşriyyatı, Bakı, 1983, səh 165 499
Varxiyanlı Aşıq Məhəmmədin təcnisləri mə- na lıdır: Bir göz
əl görmüşəm bizim ellərdə, Üzünd
ə sevmişəm busə bağları. Yaşılbaşlar cəm-xəm eylər göllərdə, T ərlan şikarında busa bağları. 1
“Professor- yazıçı Əzizə Cəfərzadə Mücrüm K ərimin, Məhəmməd bəy Aşiqin, Məlikballı Qurbanın, Padarlı Abdullanın garaylı, qoşma, və t əcnislərini aşıq şeiri tərzində yazılmış poeziya adlandırır”. Mücrüm K
ərim XVIII əsrin sonu XIX əsrin əvvəlində Vardallı kəndində yaşamış, onun şeirləri “Sünbülistan” adlı cüngdə toplanmışdır. O,
aşıq şeirinin başqa şəklində öz qələmini sınamışdır. “Qarşı” təcnisinin möhür bəndində deyir: Gir bağa gəşt elə olanda yar hey! Sözün bülbül kimi olanda yar hey! Özün Sultan Mahmud olanda yar hey! K ərimi də oxşat Ayaza qarşı.
1 Az
ərbaycan aşıqları və el şairləri.(Tərtib edəni Ə.Axundov), I cild. “Elm” N
əşriyyatı, Bakı 1983, səh 167 500
M əhəmməd bəy Aşiq XIX əsrdə Maralyanlı P əri ilə yazışan el şairlərindəndir. Onun yara- dıcılığına Molla Vəli Vidadinin (1709-1809) göz
əl təsiri olmuşdur. Onun “Sənəm” adlı beş b əndlik təcnisi gözəl sənət incisidir:
N ə müddətdir həsrətini çəkirəm, Birc
ə üzün görüm, ay ağa Sənəm! Hicranın əlindən xəstə düşmüşəm, Daha dura bilm əm ayağa, Sənəm!
S
gizl ənir, ay isə səmada ağalıq eləyir, özünü göst ərir:
Aşiqəm hüsnünə ay aman, gözəl! Baxmaram z ərrəcə aya mən, gözəl! L əblərin şəhdindən ay əmən gözəl, Meyl etm ə qəndə, bal ayağa, Sənəm! 1
Aşıq gözəl Sənəmə heyran olmuş, aya baxmaq ist əmir, gözəlin ləblərini əmək aşıq onun şəhdini qoyub bala və yağa qətiyyən meyl etmir. Şirvan aşıqlarından təkcə Ucarın Məlikdağlı k əndindən olan Məlikballı Qurbanın (1790-1865) 1 Az ərbaycan aşıqları və el şairləri.(Tərtib edəni Ə.Axundov), I cild. “Elm” n
əşriyyatı, Bakı 1983, səh 251 501
yaradıcılığında ara-sıra təcnislərə də rast gəlirik. M əlikballı Qurban “Gör” təcnisində deyir: M əcnun olub səhralara düşmüşəm, Zeyds ən, Leylinin sorağını gör. Dağdan-dağa səngixarə çəkmişəm, Şikəstə əndamın sor ağını gör. 2
Aşiq Məcnun olub Leylinin sorağı ilə gəzir, onun eşqindən zövq alır və “Gərək” rədifli təcnisində deyir.
Göz əl olan verir özünə bəzək, Gözü n
ərgiz, şimşad ayağı gərək. Giribani h ər tərəfdən ola çak, Görün
ə sinənin ay ağı gərək.
G əl, gir bu bağçaya laləsin bilək, Gör
ək qönçələrin, laləsin bilək, G əlməz təkəllümə laləsin bilək, G ər olmuş əğyara, a yağı gərək. 1
M əlikballı Qurbanın “Nədir” rədifli təcnisi ən nadir sənət incisi təsiri bağışlayır:
2 Yen
ə orada, səh 275 1 Az ərbaycan aşıqları və el şairləri.(Tərtib edəni: Ə.Axundov), I cild. “Elm” N əşriyyatı, Bakı, 1983, səh 275
502
Camalını görcək, mayil olmuşam, Bilm
ədim gözəlim, ay adin nədir? S əbrim aldı tamam türfə sənəmlər, S ənəmlərdə məzhəb, aya din nədir?
Bu dünyada varmı yar, dı, yoldaşın? F ərhad külüng çaldı, yardı yol daşın, Al əmlər cəm olsa, yardı yoldaşın, Qohumum, qardaşım, a yadın nədir?
Qurban dey ər, yarsız günə gün dəmən, Xızrə yetər ləblərindən gündəmən, Ziyar ətin hüsnə varan gündə mən, Tamam günl ərimiz ay adinnədir? 1
Göyç ə aşıqlarının yetkin ustadlarından biri olan Qızılvəngli Aşıq Alının (1801-1911) ədəbi irsi vaxtında toplanmadığı üçün çox şeir inciləri itib- batmışdır. Aşıq Ələsgərin ustadı olan Aşıq Alının şeir xəzinəsində bir neçə təcnis qalmışdır. Aşıq Alı “Almasın” rədifli təcnisində deyir:
Bimürv
ət yar məni candan elədi, Tutubdu d əstində ay ağ almasın. Yarın bağçasının seyrinə vardım, Heç görm ədim yarın ay ağ almasın.
1 Az ərbaycan aşıqları və el şairləri.(Tərtib edəni Ə.Axundov), I cild. “Elm” n
əşriyyatı, Bakı, 1983, səh 276 503
Bayram ayı demək olmaz hər aya, T əbib gərək dərman edə həraya, Şahlar şahı, özün yetir haraya, Düşmən üstümüzə ayaq almasın.
Aşıq Alı deyər: yar ab ağlaya, Yaxşı təbib gərək yara bağlaya, Yar ki, meylin qeyri yara bağlaya, H əftəyə varmasın, aya qalmasın. 1
Aşıq Alı kimi ustad sənətkarlar təcnis yarat
mağa böyük sənətkarlıqla yanaşmışlar. Ümumi aşıq şeirinin inkişaf tarixindən əlavə başqa qaynaqlara da baş vurmuşlar. Baxın Aşıq Alı “Ay belə sinə” təcnisini yaratmaqda nə qədər böyük əmək sərf etmişdir. Onun bu təcnisinin möhürb əndini diqqətə gətirdikdə təhlilə cəlb etdikd ə hər şey aydın olacaqdır. Aşıq Alı, çıx gülşənə nərgiz dər, S ərraf maya ağuşunda nər gizdər, Olmaz tayı züleyxalar, nərgizdər, Əsla yox kimsədə ay belə sinə. 1
1 Az
ərbaycan aşıqları və el şairləri, I cild, Bakı, “Elm” nəşriyyatı, s əh 295 1
Aşıq Alı (şeirlər) (Toplayanı Ə.Əmirov, Ş.Əsgərov, M.Həkimov) “Yazıçı” , Bakı, 1982, səh 78 504
Aşıq Alı “Nərgizlər” adlı cinas bayatılarla b əzənmiş xalq hekayətini bu bir bənd təcnisdə dolğunluğu ilə ifadə edə bilmişdir. XIX
əsrin əvvəllərində Aşıq Hüseyn Şəmkirli (1811-1891) gözəl təcnisləri ilə yanaşı, üçbaşlı cığalı təcnisin də ilk nümunəsini yaratmışdır. Təcnisin hər bəndində misraların sayı dörd olduğu halda, Aşıq Hüseyn birinci b ənddə misraların sayını altı, son bəndlərdə isə beş misra etmişdir. Bel
ə ki, birinci bənd iki yerə bölünür, ilk üç misradan sonra cığa gəlir, son üç misra bəndi tamamlayır. İlk misrada cığadan yuxarıda üç misra qaldığı üçün təcnisin bu növünə “Üçbaşlı t əcnis” deyilir. Məsələn, təcnisin bir bəndini misal g ətirək:
İbtida əlifdən dərsim alanda, Göst ərdilər mana nə qarə yaxşı. Oxudum d ərsimi hər ayə, qərəz,
Yox aşıq hər ayinə, Xalların hərayi nə?
Aşıq Söyün nə dedi, Dost yetdi h ərayinə? Görs
ə canım bəyənməz hər ayinə, S əyrəqib geyinsin nə qarə yaxşı, Nal əsi yetişsin haraya qərəz. 505
Göyç əli Aşıq Musa (1909-1948) gəraylı və qoşma şeir janrları ilə yanaşı, təcnis və cığalı- t əcnis nümunələri yaratmış, dərin hörmət qazanmışdır:
Vaxt dolandı, gəldi keçdi zamana, Niy ə əl çəkmədin, a yara mənnən?! N ə əcəl gəlmədi, yetmişəm cana, N ə xəbər getmədi, a yara mənnən.
Can dey
ən Fərhaddı, Şirin də hanı?, L əblərim də söylər şirin dəhanı, G əlibdir ləblərin şirin dəhanı, Görmüşəm ləzzətin a yar əminnən.
T əəssüflər olsun ki, Aşıq Musanın zən- gin
ədəbi irsi toplanmamışdır. Aşıq Ələsgərin (1821-1926) zəngin ədəbi irsi aşıq poeziyasının və XIX əsrdə təcnis yaradıcılığında ülvi zirvəyə yüksəlmiş, ustad sə- n ətkara ümumxalq hörməti və məhəbbəti qazan- dırmışdır. Aşıq Ələsgər dodaqdəyməz təcnislərin ən gözəl nümunələrini yaratmış, sənətin zirvə- sin
ə yüksəlmiş və “Çata-çat” dodaqdəyməz təc- nisind
ə demişdir:
506
El yeridi, yalqız qaldın səhrada, Ç ək şütürün, çal çatığın, çata-çat! H ərcayılar səni saldı irağa, H əsrət əlin yar əlinə çata-çat! Qışda dağlar ağ geyinər, yaz qara, Sağ dəstinlə ağ kağıza yaz qara. Əsər yellər, qəhr eyləyər yaz qara, Daşar çaylar, gələr daşlar çata-çat!
Aşıq Ələsgər cığalı təcnisində dərin məna verir: Əziz-cani-dil, eyni dirəxşan, Yazırsan risalə nə yaxşı-yaxşı.
Qarşıda nə yaxşı, L əhcəm gəlir nə yaxşı. Canan candan əzizdir, N ə Leylidir, nə Yaxşı. Dil deyir: cananın sadağası can, Cananı da deyir: nə yaxşı-yaxşı!
Ustad Aşıq Ələsgər təcnisin navotoru ol- muş, nadir sənət inciləri yaratmış, Azərbaycan ədəbiyyatında təcnis janrını zənginləşdirmişdir. Aşıq Ələsgər gözəl müstəzad təcnis, yəni “Ayaqlı təcnis” və “İkibaşlı” təcnis də yarat- mışdır.
507
Aşıq gərək bu meydanda bir qala, Eşq ocağın bir ətəklə, bir qala! Əlsəgərdir Xeybər kimi bir qala, Bacara bilm əzsən, danışma əbəs,
Dur yerind ə pəs!
Aşıq Ələsgərin “Bax-bax” rədifli təcnisi çox d əyərlidir: Gözüm sağı, səhər çağı, Gey
ək ağı, gəzək bağı; Könül sevdi bu damağı, Qaymağa, həm yağa bax-bax!.. 1
XIX
əsrdə təcnis yaradıcılığında Aşıq Ələsgər zirvəsinin parlaq və mənalı olduğu t əhlildə aydın bədii ifadəsini göstərdi. Aşıq Ələsgərin zəngin irsindən bəhrələnən yaradıcı aşıqlar faydalı sənət inciləri yaratmışlar. Ağdabanlı Qurban yaradıcılığı zəngindir. Onun yaradıb təşkil etdiyi “Qurban bulağı” məclisi öz dövrün ə görə mütərəqqi bir hadisə olmuş, yaradıcı aşıqları elmə, savada bağlamış, daha mük
əmməl sənət əsərləri yaratmaları üçün mə- suliyy
ətlərini artırmışdır.
1
Az ərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı, Bakı 1963, səh 226
508
Aşıq Ələsgərin təsiri ilə “Qurban bulağı” m əclisi Ağdabanlı Qurban kimi görkəmli təcnis ustaları yetişdirmiş, Göyçə və Kəlbəcər aşıqları çox inkişaf etmişlər. Ağdabanlı Qurban qoşmalarında olduğu kimi, t
əcnislərində də fikrini oxucuya çatdırır, ona göz
əl təsir bağışlayır:
T ərlandı baxışın, gözün can alan, De ç
ək qaynağına, di darə məni. H ərdən şölələnir o gül camalın, Tel deyir şanəyə: di darə məni.
Zülfl ərintək olmaz əqrəb, nə də mar, Çalmaq üçün yoxlayırsan nə damar? Qaşqabaqdan zəhər deyil, nə damar? Öldür, qoyma h əsrət didarə məni.
Yar, g ərdənin ər-ər kimi minalə, Bülbül
ə gül neylər olsa min alə, Bir
canım var qəmzən istər min alə, Qurbanam, ç əkdirmə di darə məni. 1
Ağdabanlı Qurban deyir ki, gözəlin bədəni şax mina kimidir. Bülbülə gül heç nə etməz, min
1 Az
ərbaycan aşıqları və el şairləri.(Tərtib edəni Ə.Axundov), II cild. “Elm” n
əşriyyatı, Bakı 1983, səh 53 509
ala ç əksə və dilə tutsa da. Qurbani gözələ deyir ki, m əni di darə, yəni dar ağacına çəksən də mən s ənə qurbanam. O, gözəli ürəkdən sevir, bütün varlığı ilə ona vurulmuş, aşiq olmuşdur. Padarlı Abdulla XIX əsrdə yaşamış, Tu- farqanlı Abbasın ədəbi irsindən çox gözəl b əhrələnmişdir. Padarlı Abdullanın təcnisləri maraqlıdır. O, “Bax” adlı təcnisində deyir:
G əştə çıxıb süsən, sünbül dərin də, Gül üzün
ə inci düzmüş tərin də, K əlbin olub bağlanmışam dərində, İnanmırsan, sal boynuna qara bax.
Görün, dövran bizi aya t ən eylər, Alim olan oxur, aya t ən eylər. Mün
əvvər camalın aya tən eylər, Ağ sinən istisna qılar qara, bax! 1
Cinaslardan istifad ə yolu ilə bədii lövhə yarad an Padarlı Abdulla deyir ki, gözəlin sinəsi qardan ağdır, bədəni aya meydan oxuyur, ona naz satır. Bu bədii lövhə tərbiyəvi və estetik mahiyy ətlidir. 1 Az ərbaycan aşıqları və el şairləri.(Tərtib edəni: Ə.Axundov), II cild. “Elm” n əşriyyatı, Bakı, 1983, səh 66
510
Aşıq poeziyasının görkəmli nümayəndə- l ərindən biri olan Molla Cümə (1854-1920) aşıq şeirinin bütün janrlarında şeirlər yazmış, iyir- mid
ən artıq təcnis yazmışdır. Onun təcnislərin- d ən nümunələrə diqqət yetirək: T ək gəldin cahana, didarı göyçək, D əndanı yaqutsan, ləlsən, ay, ay. Sin əndə iylənir ətirli çiçək, N ərgizsən, narıncsan, laləsən, ay, ay.
Bahar oldu, düşdü ahu-fəryada, H əsrətsən lalə tək yüzə sən, bülbül. Ya g ərək canını salasan oda, Ya g ərək əlini yüzəsən, bülbül.
Molla Cüm ə necə dözsün bu dağa, Bu sit
əmə, bu düyünə, bu dağa, M əcnun edib saldın məni bu dağa, Ha g əzirəm eniş, yoxuş, düz, dərə.
Molla Cüm ənin zəngin ədəbi irsi tərbiyəvi mahiyy
ətlidir. X əstə Qasımdan və Aşıq Ələsgərdən sonra Zodlu Abdulla (1858- 1943) ardıcıl olaraq gözəl t əcnislər yaratmış, Azərbaycan Aşıq poeziya- sında möhtəşəm təcnis binalarının memarları 511
sırasında dayanmış və xalqın hörmətini qazan- mışdır. Zodlu Abdullaya “Leyli niy ə azdı?” təcnisi mahir t əcnis ustası kimi şöhrət qazanmışdır: Бищудя доландым, яфсаня эяздим, Жаным дост йолунда Лейли нийазды. Етибар кясилиб, илгар позулуб, Яввялки мящяббят Лейли, нийя азды?
Гямяр ган аьлады, нештяр йериди, Йарам сызылдайыр нештяр йериди, Лейлинин голуна нештяр йериди, Мяжнун ганы чюлдя Лейлини йазды.
Aşıq yaradıcılığında təcnis ustası kimi tanı- nan Zodlu Abdullanın təcnisləri memar əlindən çıxmış abidəni xatırladır. Zodlu Abdulla “Yad qız ağı gəzər” təc- nisind
ə deyir:
İldə zikr eyləyən sinaya gələr, Ayaqdan can çıxar, sınaya gələr. Əzrayıl qeyznən sınaya gələr, Yığılan qəssallar, yad ağı gəzər.
512
Dem əli, insanın ölümü ayaqdan başlayır. Əvvəlcə ayaq soyuyur, sonra da bədən soyu- mağa başlayır. Əzrayıl sinaya çatanda həyat ta- mamlanır. Qəssallar, yəni yuyucular gəlirlər, bir n əfər su tökür, bir nəfər də yuyur. T əcnislər omonimlərdən, cinas sözlərdən ibar ətdir. Aşıqlar bəzən qıfılbənd əvəzinə təc- nisl ə bir-birini imtahana çəkirlər. Təcnis dilimi- zin inc əliklərini, çoxmənalı, çoxhecalı olduğunu göst ərir. Buna görə də fitri istedadlı sənətkar da d ərin mütaliəyə və biliyə malik olmalıdır. Zodlu Abdulla şeirin məna və forma gözəl- liyini qorumuş və aydın cinaslar yaratmış, m əzmun gözəlliyinə və fikir yeniliyinə xüsusi diqq ət yetirmişdir. Zodlu Abdulla möht əşəm təcnis binalarının memarlarından biri olmuş, həmişə sevilmiş və d ərin hörmət qazanmışdır. Aşıq Hüseyn Bozalqanlının (1864-1941), Tifil Əsədin (1874-1951) və Seyfəli Aşıq Pəna- hın (1876-1921) yaradıcılığında təcnis səmərəli yer tutur. Ona gör ə ki, bu görkəmli sənətkarlar göz
əl təcnis inciləri yaratmış, oxuculara ərməğan vermişlər. Aşıq Hüseyn Bozalqanlı Azərbaycan dilinin söz imkanlarından gözəl bəhrələnmiş, faydalı t əcnislər yaratmışdır. 513
Гяввас олдум, дярйалар да дяринди, Дярд якмишям, бар эятирир, дяр инди. Мяним мящяббятим сяня дяринди, Сянинки эюрцнцр ай цздян-цздян.
Явяз олмаз тязя доьмуш ай сяня, Лейла дедим, Мяжнун олдум, ай сяня, Истяйирям бир сярини яйсяня, Щясрятям, гой юпцм, ай цздян-цздян.
Tifil Əsəd cığalı təcnisin gözəl nümunə- l ərini yaratmışdır. Onun təcnislərinə diqqət yeti- r ək:
Eşidib bilənlər, arif olanlar, İnsan neçə şeydə eyləməzmi, uff?! Bir tayfa gör əndə, xəbər alanda, Cavabın verəndə eyləməzmi, uff?! H ərdən xəyallanan olar bir təhər, Ah ç əkər ürəkdən, ay eylər, of, of! və i.a. 1
M əsələ bundadır ki, aşıq ifa zamanı bu “uff”ları xüsusi ahənglə, xüsusi nəfəs çəkmək yolu il
ə deyir, daha doğrusu demir, nəfəs çəkmə il ə ifa edir. 1 S ədnik Paşa Pirsultanlı, Ozan-aşıq sənətinin nəzəri məsələləri, Bakı, “Ozan”, 2002, səh 38 514
Tifil Əsəd cığalı təcnisin də mükəmməl nümun
ələrini yaratmışdır. Heç yerdə çap olun- ma dığı üçün Tifil Əsədin gözəl cinaslarla qu- rulmuş, hər kəsə nümunə ola biləcək cığalı t əcnisini burada olduğu kimi veririk: Ala gözlüm d ərdə giriftar oldum, D ərdə dərman, ya səndədir, ya məndə. Aşıq deyər: ya məndə, Gözüm qaldı Yaməndə, L əl üstündə həmayıl, İşıq salır Yaməndə. Dedim: göz əl, məni qoyma Yaməndə, Dedi: t
əqsir ya səndədir, ya məndə.
Eşq ucundan mən də oldum ya dəli, Gör ən deyər: ya divanə, ya dəli. Aşıq deyər: ya dəli, Ya divan
ə, ya dəli,
Şirin candan keçərəm, Yara d əysə yad əli. Dedim: göz əl, səndə tutsam yad əli, Onda ölüm ya s əndədir, ya məndə.
Gör
ən olmaz mənim kimi yananı, N ə keçirər, eşq oduna yananı? Aşıq deyər: yananı, Yandırmayın, yananı! 515
M ərd igidlər gözləyər, Ya süfr əni, ya nanı. Kim görübdü Əsəd kimi yananı, Eşq atəşi ya səndədir, ya məndə.
Göst
ərilən nümunədə Tifil Əsədin istedadlı t əcnis ustası olduğunu və hörmətli sənətkar kimi şöhrət qazandığını təsdiqləyir. Az ərbaycan ədəbiyyatında ustad sənətkar- lardan biri olan Seyf əli Aşıq Pənah cığalı gedər- g əlməz təcnisin ilk nümunəsini yaratmışdır: Saqinin d əstindən piyaləsini, Aldım şərbətini nuş eylədim uff! Göz əl bir piyalə tutub dəstində, İçən zamanında ay eylər, of,of!
Seyf əli Aşıq Pənahın bu təcnisini tam veririk: Ç əp telləri, çəp sərində, çəp yarın, Ç əp düzülüb, çəp saçları çəpa-çəp. Ç əp buxağı, çəp ləbləri, çəp dişi, Ç əp çəkilib, çəp qaşları çəpa-çəp.
Ç
Ç əp mən eylər, çəp deyil ki, çəp demə, Ç əp ustadlar, çəp deməyib çəp demə, Ç əp tapıblar çəp daşları çəpa-çəp.
516
Ç əp olacaq, Pənah deyər: çəp oğlu, Ç əp atası, çəp anası, çəp oğlu, Ç əp pis gündən, çəp qurtarmaz, çəp oğlu, Ç əp nütfəsi, çəp işləri çəpa-çəp. XIX
əsrdə aşıq yaradıcılığı və yazılı ədə- biyyatda t əcnis probleminin şərhində Varxiyanlı Aşıq Məhəmməd, Mücrüm Kərim, Məhəmməd b əy Aşiq, Məlikballı Qurban, Qızılvəngli Aşıq Alı, Şəmkirli Aşıq Hüseyn, Aşıq Musa və başqa- la rının yaradıcılığında təcnisdən istifadə olun- masının qısa şərhi göstərdi ki, onlar müdrik, nadir t
əcnis inciləri yazıb yaratmışlar. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının “Az ərbaycan aşıq poeziyasında və yazılı poe- ziyada t əcnisin inkişaf tarixi” adlı elmi-nəzəri monoqrafiyasının üçüncü fəsli “XIX-XX əsrlərdə t əcnis yaradıcılığı” adlanır. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı bu fəsildə Aşıq Şəmşir, Növrəs İman, Əli Bimar, Aşıq H əmayıl yaradıcılığında təcnis nümunələrinin elmi-n əzəri şərhini verib ümumiləşdirir. Profes- sor S ədnik Paşa Pirsultanlının həmin sənət- karların təcnislərindən verdiyi nümunələr və onların elmilik prinsipi əsasında təhlili səmə- r əlidir. Ona görə ki, problemi tarixilik və elmilik prinsipl əri əsasında təhlil etmişdir. 517
Az ərbaycan aşıq yaradıcılığının görkəmli nümay əndəsi Aşıq Şəmşir (1893-1980) təcnisin göz əl nümunələrini yaratmışdır. Aşıq Şəmşir Azərbaycan dilinin əlvan, t əsirli boyalarından, Azərbaycan bayatılarındakı z əngin cinaslardan məharətlə istifadə etmiş, bu problemin h əllinə məsuliyyətli yanaşmış, tərbi- y əvi və bədii-estetik mahiyyətli təcnislər yarat- mış, ədəbiyyatımızın zənginləşdirilməsində sə- m ərəli əməyini əsirgəməmişdir. Aşıq Şəmşirin təcnislərindən bu nümunə oxucuya t əlim-tərbiyəvi və bədii-estetik təsir göst
ərir:
Gül gülü çağırır, çiçək çiçəyi, Topla yas əməndən yara, dər indi. F ərhad qayalarda Şirin eşqinə, Çapardı daşlardan yara dər indi.
Çox ç ətindir ölüm adı, qan adı, S əməndərin odda yandı qanadı, Yetişməmiş neştər vurdu qanadı, T əbibim naşıdır, yara dərindir. Yolum uzaq, m ən piyada, yar atdı, Müjgan oxun sin əm üstə yar atdı,
518
Şəmşiri yaradan bir yol yaratdı, Bird
əmi təzədən yaradar indi?! 1
Folklorşünas Sədnik Paşa Pirsultanlı 2008- ci ild ə “Aşıq Şəmşirin poetik aləminə səyahət” adlı monoqrafiyasını çap etdirib oxuculara fay- dalı ərməğan vermiş, onların hörmətini qazan- mışdır. Aşıq Şəmşir cinas-bayatılara yaxşı bələd olduğundan təcnis binalarını asanlıqla və mük
əmməl qura bilir. Ən maraqlısı odur ki, hər t əcnisində bir mətləb işıq üzü görür. “Məni” adlı t əcnisində bizim üçün yenilik olan bir misra var: “S ən çiçəkdə şirin balsan, mən - arı”: Şəmşirəm, sevirəm mərdi, mən əri, Gözl əyirəm namus, qeyrət, mən arı. S ən çiçəkdə şirin balsan, mən – arı, Qondur yanağına, ya xala məni.
Aşağıdakı “Yaralı dağlar” təcnisində dağla, maralla əlaqədar təbii bir lövhə yaradır:
1
Aşıq Şəmşir, Bakı, 1959, səh 124. Sədnik Paşa Pirsultanlı, “Aşıq Şəmşirin poetik aləminə səyahət”, Bakı, “Təknur”, 2008, səh 115- 116
519
Yaxşı saxla, qaçıb ovçu əlindən, S ənə bir maralım yaralı, dağlar. T əbib hanı, gəlib eləsin dərman, Sızıldar, ah çəkər yaralı dağlar.
Aşıq Şəmşir gözəlləri təsvir və tərənnüm etm əkdən usanmır. O bilir ki, ürəyində məhəbbət odu olmayan şair yazıb-yarada bilməz. Onun şeirlərinin ilham mənbəyi el gözəlləridir. Onları görüb eşqə düşməmək olmaz. O yazır:
Qaşın qələm, boyun tərlan təhəri, Dedim göz əllikdə beləsən, gözəl. M əhəbbət eşqinə düşəndən bəri, M ənəm yarpaq kimi bil əsən, gözəl.
Aşıq Şəmşir təzadlı bir təcnis yaradır. T əcnisin mövzusu və bu mövzunun bədii cəhət- d ən həlli mütləq elmi-nəzəri şəkildə apa- rılmalıdır: Bir barı çəkmişəm sözdən, şeirdən, Köm əkdar ol, qoyma qala yarımçıq! Görüm dey ərsənmi başa çatmasın, Qıyarsanmı belə qala – yarımçıq?
Aşıq Şəmşir cinaslı bayatı-bağlamalarını və qoşma şəkilli qıfılbəndini də məharətlə yaradır. 520
Biz bundan əvvəl Sarı Aşığın və Aşıq Şəmşirin açılmamış bayatı-bağlamalarından nümunələr vermişik. Eyni zamanda, Xəstə Qasım və Aşıq Ələsgər kimi Aşıq Şəmşir də öz kitabında açıl- mamış qıfılbəndlər vermişdir. Mən onun açıl- mamış 5 bəndlik təcnis-qıfılbəndindən üç b əndini nümunə verirəm: İki min gülü var iki kök üstə, A ltından biri sər-beş arasında. S ən kamil aşıqsan, gəl öyrət məni, Qalmışam bu çətin iş arasında.
Doxsan dörd min s əcdə qılır birinə, Otuz mini ikram edir pirin ə, On ikisi tac qoyubdur s ərinə, Altısı gəşt edir qaş arasında.
K
Sözümd ə məharət, qılıncımda sov! Şəmşir bu şikarda tapıbdır bir ov, Bir milyard iki yüz yaş arasında.
Göst
ərilən nümunələr və aparılan təhlil Aşıq Şəmşirin görkəmli təcnis ustası olduğunu t əsdiqləyir. 521
Növr əs İman (1903-1933) təcnis yara- dıcılığında müasirlərindən xeyli önə keçmiş və t əcnisin qıfılbənd nümunəsini yaratmışdır. Xəstə Qasımın açılmamış qıfılbəndlərinə açar salan, mü əmmalı qıfılbəndlərinə cavab yazan Növrəs İman Xəstə Qasımın təcnis yaradıcılığına da böyük diqq ət yetirmiş, yeni təcnis binaları ucaltmış, hələ üstəlik təcnisin qıfılbənd kimi ç ətin növünü də yarada bilmişdir. Onun “İndi” r ədifli təcnis-qıfılbəndi əvəzsiz sənət incisidir:
İki şeş fəslində tifli büstanam, Altıda yox atam, nə anam indi. On ikid
ə yetişmiş bağ-bostanam, On üçd
ə yox barım, nə danam indi.
Иман, ешгин ня аз вериб, ня аз алар, Жан дярдя эяляндя титряр язалар, Дост йад олса мящяббятляр азалар, Галмаз сел йериндя, ня дя ням инди.
K əlbəcər aşıq mühitində el şairi Əli Bimar (1906-1948) t əcnis yaradıcısı kimi tanınır. Onun t əcnislərinin də özünəməxsus gözəllikləri vardır. Onun t əcnislərində məna dərinliyi xalq hikməti özün ə geniş yer almışdır. 522
Əli Bimar (1904-1952) təcnislərində ona q ədər işlənməmiş orijinal cinaslar yaradır. Бимар тяжнис йарадыжылыьында чох иряли эетмиш вя устад сяняткарларла бир сырада дайанмаг щаггы газанмышдыр.
Яли Бимар ики мянбядян: устад ашыгларын гойуб эетдикляри ядяби ирсдян вя халг йарадыжылыьы хязинясиндян бящрялянмишдир. Бу сябябдян дя онун шеiрляриндя хялгилик чох эцжлцдцр:
Ax dey
ərsən, vay deyərsən bir zaman, Keç
ən günlər daha düşməz birdə ələ. S əd heyif cavanlıq, aman, əl aman, Buraxmaram yaxan keçs ə, birdə ələ.
Aqil k
əslər bu dünyadan kam alı, Ağlı kəmlər haqdan payın kəm alı, Kamil usta c əm eyləsə kamalı, Lazım gəlmir, yüz düşünə, bir dələ.
Bimar Əli insanlıqda bir üzdü, Q əm bəhrində bir çalxandı, bir üzdü, M ən görmədim namərdlərdə bir üzdü, Ara, axtar, s ən onları birdə ələ.
523
Daşkəsənli şair Cavad Bayram oğlu Hüseynov (1898-1969), elatda usta s ənətkar kimi tanınmaqdadır. O, aşıq şeirinin bütün janrlarında q ələmini sınamış və istəyinə müvəffəq olmuşdur. Onun dodaqd əyməz təcnislərini aşıqlar yüksək qiym ətləndirirlər. Aşağıda “A, sərin yellər” dodaqdəyməz t əcnisini nümunə veririk: S əhər-səhər əsdin səhər çağları, Seyr eyl ə dağları a, sərin yellər. Aşıq deyər a, yellər, N ə sərinsən a, yellər, S əhralarda sərasər Seyr eyl ərsən a yellər. Yaz g əzərsən yaylaqları, dağları, S ərin dalğalısan a, sərin yellər.
Yarda seyr eyl əyir, səhər sərindi S ərin yollar, sərin çaylar sərindi. Aşıq deyər sərindi, Lal
ə, nərgiz sər indi, S ərin yollar, yaylaqlar, S ər qayalar sərindi. Qış gələndə, dağlar qardı sərindi. Yayda n
ə şirinsən a, sərin yellər.
524
Şair Cavad səni istər sədaqət İnan dildə zikr eyləyər sədaqət. Aşıq deyər sədaqət Ad qazanar s ədəqat Eld
ə sina yaxşını İgidlərdə sədaqət. İnsan gedər yenə qalar sədaqət H əyat əsərisən a, sərin yellər. Ustad aşıqlarımızdan biri də Morullu Tey- murdur. “O qabaqda g ələn kimdir” adlı garaylısı il ə məşhur olan, çox sayda qoşmalar yazıb- yaradan aşıq Teymur ara-sıra təcnis yaradı- cılığına da müraciət etmişdir. O, “Bala da” adlı t əcnisinin möhür bəndində deyir: Aşıq Teymur eşq oduna qalana, Can dey ərəm dost qayğına qalana. M ən gedirəm sən sağlıqla qal, ana Ana üçün d ərddir-qəmdir bala da.
Şair Cavad Bayram oğlu Hüseynov məsu- liyy ətli sənətkar olmuş, gözəl əsərlər yarat- mışdır. Az ərbaycan ədəbiyyatı tarixində Xəstə Bay- ram əli təcnis ustası kimi gözəl təcnislər yarat- 525
mışdır. Onun təcnislərindən bir neçə nümunə verm
əyi lazım bildik. X əstə Bayraməli “Mərdana” təcnisində halal südd ən söhbət açır:
Əzəl gündən baxdım halal südə mən, Axır gələr, boya çatar südəmən, Halal olar, halal k əsdən süd əmən, Ömrü boyu yaxşı saxlar mərd-ana. 1
Şair halal süd əmənə baxır, halal süd əmənin boya çatdığını görür, bu nəticəyə gəlir ki: “Halal olar, halal k əsdən süd əmən”. “Halala dedim” t əcnisində oxuyuruq:
Canı yanan silər eynim yaşını, Xub z ənənlər həyasından yaşını, Bayram əli keçirməmiş yaşını, O da ürcah ola halala, - dedim.
X əstə Bayraməlinin poetik dili çox sadə, əlvan və axıcıdır. O, təcnisləri elə anlaşıqlı bir dild ə yaradır. 1 X əstə Bayraməli “Mən ulu Göyçənin şair oğluyam”, (toplayanı və t ərtib edəni Maşallah Xudubəyli), Bakı, “Nərgiz” nəşriyyatı, 2008, s əh 71
526
X əstə Bayraməli iki cığalı təcnis nümunəsi d ə düzüb qoşmuşdur. İndi də “Var” adlı təc- nisind ən bir bədii parçanı örnək veririk:
Arifs
ənsə, söylə sözün sağını, Yaxşı kəlam gəzən, yaxşı bəndə var. Aşiqəm yaxşı bəndə, Su g
ələr yaxşı bəndə, Yamana üz tutmasın, Yaxşı kəs, yaxşı bəndə, Əgər xırda çaysan, çox da kükrəmə, Əgər dəryasansa, yaxşı bəndə var.
X əstə Bayraməli qoşma və gəraylılarında olduğu kimi, təcnislərində də sözün məna də- rinliyin ə, məntiqi nəticəsinə xüsusi əhəmiyyət verir, göz əl sənət əsərləri yaradır. El şairi kimi hörmət qazanan şair Yadigar Tahir
əslən Dərələyəzdəndir. Ancaq bir müddət K əlbəcərdə və sonra Gəncədə yaşamışdır. El şairi Yadigar Tahirin qoşmaları aşıqların dilinin
əzbəri olmuş, həmişə toylarda oxunmuş- dur. Onun doqquz t əcnisi vardır:
Yadigaram, sin əm oldu dağdağan, D ənə verər, çiçəkləməz dağdağan, 527
Axıdaram gözlərimdən dağdağan, Dostlar, d üşdüm bax, mən belə kökə hey! 1
Yadigar Tahir “Qartal” t əcnisində belə bir m ənalı beyt işlədir: Şeşələnər bayquş ilə sağsağan, Q əzanın toruna düşən qartala. Dig
ər təcnisində deyir:
Yen ə uşaqlığım düşdü yadıma, N ənəm bişirərdi mənə kökə hey! Dem əliyəm qohumuma, yadıma- Qız nəsilə, oğul çəkər kökə hey!
Çobana bax, quzu salır o küzə, Bir d əryadan nə götürər o küzə? Cütcü babam “ho-ho” dedi öküz ə,
Xışı gedib ilişəndə kökə hey!
Az ərbaycanın XIX əsrdə yaşamış qadın aşıqlarından Maralyanlı Pəri, Kəlbəcərli Aşıq B əsti gözəl gəraylılar və qoşmalar düzüb qoş- duqları halda, onların yaradıcılığında təcnis qoşmalar qədər dərin iz salmamışdır.
1 Yadigar Tahir B əxtiyari. Gəncə, 2006, səh 118 528
Lakin eyni əsrdə yaşamış Aşıq Həmayıl mük əmməl bir təcnis qoyub getmişdir. Həmin t əcnis “Həmayıl” dastanından qopub qalmış bir yarpaqdır. M əlumdur ki, Aşıq Həmayılın dillər əzbəri olan “G əlmədin” adlı beş bəndlik qoşması həm xan əndələrin, həm də aşıqların repertuarına daxil olmuş qiymətli bir sənət incisidir. Qoşmanın b ədii dəyərini, məhəbbət abidəsi olmasını nəzərə alaraq h əmin qoşmanı burada bütövlüklə veririk:
Цч ай кечди, бир йайлаьа эялмядин. Йцз мин жяфа иля кюч ейлядим мян, Ордан ендим Аьбулаьа, эялмядин.
Демядин: даьдадыр бир сярвиназым, Бир бяйаз синялим, бир аь боьазым. Ай гара тярланым, мяним шащбазым, Шикар цчцн сян овлаьа эялмядин.
Мян сяни истярдим щамыдан язиз, Мян сянин йанында олдум бир кяниз. Ятри-жан бяслядим эцллярдян тямиз, Бцлбцл олуб гохламаьа эялмядин.
529
Варлылар йарыйла чякдиляр ляззят, Сян йада дцшдцкжя мян чякдим щясрят. Нийя беля етдин, ай эядя хиsлят? Шамама дярмяйя таьа эялмядин.
Мяним адым Щямайылдыр, щямайа, Синям бянзяр щям улдуза, щям айа. Мяня вядя вердин эяллям бир айа, Баьландын арана, даьа эялмядин. 1
Filologiya elml əri doktoru, professor Səd- nik Paşa Pirsultanlı tədqiqat monoqrafiyasının dördüncü f əslində “Müasirlərimizin yaradıcı- lığında təcnis” probleminin elmi-nəzəri şərhini verir.
Şah İsmayıl Xətaidən bəri başlamış və inkişaf etmiş təcnis yaradıcılığının inkişafını və parlaq zirv ələrə yüksəlməsini ədəbiyyatşünaslar göst ərmişlər. Bu sahədə mükəmməl tədqiqat əsərləri yazılmışdır. K əlbəcərli Aşıq Allahverdi Qəmkeş, Bəh- m ən Vətənoğlu, Əlqayıt, Həsən Göyçəli, İmam
1 S ədnik Paşayev, “Aşıq Həmayıl”, “Azərbaycan qadını” jurnalı, 1970, № 7, Sədnik Paşa Pirsultanlı, Ozan-aşıq yaradıcılığına dair araşdırmalar, Gəncə, “Pirsultan”, 2002,səh 161-162
530
C əmilli, Aşıq Afiq və başqaları gözəl təcnislər yaratmışlar. XVI
əsrdə, yəni Dirili Qurbanidən bəri bu gün
ə kimi davam edən təcnis aşıq şeirinin inki- şafı tədqiq edilmiş, öyrənilmiş, tədqiqat əsərləri çap olunmuşdur. Bu s
ənətkarların təcnislərindən nümunələr verm
əyi faydalı bilirik. Bəhmən Vətənoğlu fay- dalı təcnislər yaratmışdır:
Гушлар няьмя деди бащар эяляндя, Гарангуш торпагдан йахшы дян алды. Кярям Яслисиндян, Фярщад Шириндян, Ляля илщамыны Йахшыдан алды.
Йара мяктуб йазар олсан кюнцлсцз, Ня ялиня ал гялями, ня дя йаз, Ким дцнйада мящяббятсиз йашаса, Цряйиндя ня пайыз вар, ня дя йаз!
Демядимми йада демя сиррини, Ешг одунун атяши ня, сирри ня… Щейран олмаз тябиятин сирриня, Надан дуймаз нядиr булуд, ня дайаз.
Унудубдур Бящмян эялир йара дан, Инсан юляр дил вурдуьу йарадан, Сяни эюзял йарадыбды йарадан, 531
Щейиф ола камалынды, ня дайаз. 1
B əhmənin təcnislərinin təhlilə və izaha ehti- yacı yoxdur. Qoşmalarında olduğu kimi, təcnis- l ərində də atalar sözlərindən və xalq hikmətlərin- d ən bol-bol, yerli-yerində istifadə edir. Təcnisin son b əndinin son beytində deyilir: F ərsiz övlad göz dağıdır ataya, Şüursuzdan nə qalıbdı, nə qala?
B əhmən Vətənoğlunun aşıqlar tərəfindən əzbərlənmiş, hər məclisdə söylənən bir təcnisini qiym ətli örnək olaraq burada bütöv vermək arzusundayıq. Bu təcnis müasir dövrdə yaranmış t əcnislərin ən yaxşısı, ən mükəmməlidir. “Ay ana haqqın” adlı bu təcnis şahanə bir əsərdir.
Əl tərpədib bir iş görmək istəsən, G ətirmə dilinə, ay ana haqqı. Deyil ər ki, yoldan gedən yorulmaz, Haqqdan uzaq bilm ə, ay ana haqqı.
Günahkar üçündür zindan da, dar da, N ə etibar olar, o qəlbi darda, Y əqindir ki, qalmaz çətində, darda, 1 B əhmən Vətənoğlu “Allahsız dünya”, Bakı, Gənclik, 1992, səh 31 532
H ər kim sidqi dillər, ay ana haqqı.
əhmən, hörmət bəslə, bir ağır borcdu, Bir x
əstə dincəlməz, bir ağır borcdu, Övladın boynunda bir ağır borcdu, Atanın zəhməti, ay ana haqqı.
Göyç ənin Qaraqoyunlu kəndindən olan el şairi Şıx Aslan (Aslan Şıxıyev) gözəl təcnislər y aratmışdır. Bir bimanam d ərdim həddən ziyada, Qurtarmaz ey loğman ha qanal, qanal. Canım sadağadır, arifim, sana, M ətləbdən mətləbi ha qanal, qanal. Birinci b ənddə məlum bir həqiqətdən söhbət açılır. Bəzən yazın əvvəlində xəstə adamların başından qan alırlar ki, sağalsın. Şair bildirir ki, loğman, nə qədər qan alırsan al, mən sağalan deyil əm. O, öz canını o adama sadağa edir ki, o, h ər sözü, hər mətləbi qanır, başa düşür:
Suvar olnan ata, suvar yerind ə, Danışınan mərdanə suvar yerində, Qurtarmaz d əryalar su var yerində, Ç əkilsə üstündə ha qanal, qanal. 533
Biçar
ə Aslana ol bir ata sən, Namussuzu daldan-dala atasan, Düşmənini yeri gəldi atasan, Keçirm
ə vaxtını ha qanal, qanal.
Növr əs İmanın bacısı oğlu, el şairi İsmi- xanın yetmişinci illərdə Göyçədə “Yaxşı ya da m ən” cığalı təcnisi çox geniş yayılır. Bu təcnis aşıq yaradıcılığında gözəl abidədir. Göyçənin Ağkilsə kəndində anadan olmuş İsmixanın bu t əcnisində Tikmədaşlı Xəstə Qasımın cəsarəti duyulur: B əd qohuma sir söylədim car oldu, Açdım ürəyimi yaxşı yada mən. Yox aşıq yaxşıda var, Pisd ə var, yaxşıda var, Pis qohumdan yaxşıdı, Qapında yaxşı davar. Qohum var ki, qazıb atır yolumu, N ədən xoş gəlirəm yaxşı yada mən. Pis
ə töhmət yazdım, yaxşıya namə, Qeyr
ətin bəllidir, yaxşı yanama, Yox aşıq, yaxşı yana, Ç əkilib yaxşı yana, Yaxşı ölsə pis yanmaz, 534
Pis öl ə yaxşı yana. Sanma ərəsətdə yaxşı yananam, Pis ə də yaxşıyam, yaxşıya da mən. İsmixanam, dərdim yaradır mənim, Soruşmur əhvalım yaradır mənim. Yox aşıq yaradır, Bağrım, başı yaradır, Min b əlaya düşmüşəm, Unudubdur yar adı. Ölür əm dilimdə yaradı mənim, Yetim d ərdli olar, dərdim yada mən.
Yazılı ədəbiyyatın nümayəndəsi şair Məm- m əd Aslan bütün varlığı ilə xalq yaradıcılığına bağlı tədqiqatçı-şairdir. O, gözəl təcnislər də ya radır: Gün batanda yem axtarar yarasa, Qızılquş şikara o başdan çıxar. H ər gün bi xilqətdə qalmayır dünya, Bu baş zülmət çökər, o baş dan çıxar.
Dad dünyanın bişmişindən, çiyindən, Seç qartal s əsini bil cik-ciyindən, Bir baş fır bağlasa əyər çiyindən, N ə pislik istəsən, o başdan çıxar. Dünya pay- puşt olub, gediş birdəndi,
535
G əliş uzun çəkir, gediş birdəndi, Dünya d əyirmandı Məmməd bir dəndi, Bu başdan düşməmiş o başdan çıxar. A lqayıt faydalı təcnisin yaratmışdır: V ətən diləmişdim, sən isə fələk, Bir yaz dın qürbətə bir də yaz məni. Ya qism ət sahilə çıxam çıxmayam, Bir d ərin gözləyir, bir dayaz məni.
Q
Q əmsiz qəminə qəm qat arından, Siyahı tutsalar qəm qatarından, Bir d
ə çək adımı bir də yaz məni.
Əlqayıtam, həsrət qalmışam yara, Yaranlar q əbrimi dərindən yara, Hicrandan köksüm ə vurulan yara, Bir payız incidər, bir də yaz məni.
T əcnis yaradıcılığında şair Məmməd İlqarın t əcnisləri maraqlıdır, aşıqların dilinin əzbəridir. Onun t əcnislərinin forması və məzmunu çox göz əl, həm də təsirlidir. Ay Allah bel ə də gözəl olarmı? Kimdir q
ələm çəkən, nə gözəl çəkib, Üz-üz
ə, göz-gözə sehrlənmişik, 536
N ə gözəl əl çəkir, nə göz əl çəkir.
Bu güllükd ə bir mən olum bir də sən, Arıya bax, gül üstündə bircə sən, Gör gülün nazını nə gözəl çəkir.
G
Gözüm gözmü görüb gözünd ən gözəl, M ən yazıq neyləyim gözümnən gözəl, N ə bir könül doyub, nə göz əl çəkir.
T
m ərəli fəailiyyət göstərmiş, gözəl təcnislər yaratmışdır: Y axşılıq yaxşıdır, yaxşı qanana, Yaxşı dolan, yaxşı dayan, yaxşı dur. Yaxşılar yaxşıya, yaxşılıq eylər, Yaxşı insan yaxşılardan yaxşıdır.
Aşıq Sirac Şəkinin Layisqi kəndindəndir. Əlli ildən artıq Gəncədə və Gəncənin ətrafında aşıqlıq etmişdir. Təcnis və cığalı təcnis nümu- n ələri yaratmış Aşıq Sirac Aşıq Molla Cümənin n əslindən olduğunu bildirmiş və Molla Cümənin, 537
Tufarqanlı Abbasın yaradıcılığından bəhrə- l ənmiş, gözəl təcnislər yaratmışdır:
Kims əm yoxdur, yatan bəxtim oyada, Qorxuram ki, d ərd sinəmi oya da, Sirac sevdi, s ənsə getdin o yada, Qism
ət imiş haqqdan bu yazı mənə.
Aşıq Sirac yeddi cığalı təcnis yaratmışdır. Müasirl ərimizdən İmam Cəmilli maraqlı t əcnislər yaratmışdır. O, “Gözəldən” təcnisində yazır: Nadan oğlu, qürrələnmə, öyünmə, B əxt gətirib zəmin verib gözəldən . Ağıl çaşğın dolansa da sər-səri, Əl çəkərmi göz gördüyü gözəldən? 1
Daşkəsənli Aşıq Afiq Sönməz aşıq yaradı- cılığı ilə xeyli vaxtdı məşğuldur. O, aşıq şeirinə çox göz əl maraq göstərir, şeirlər yaradır. “Süz m ənə” təcnisində deyir:
Yazıq Fərhad sevdin Şirin canı sən, Yar yolunda qoydun şirin canı sən,
1
s əh.141
538
Bu sönm əz Afiqin şirin canısan, M əndən ayrı oynama, nə süzmə nə.
Bu Sönm əz Afiqin təkcə mənisən, Yar m
ənsiz gəzirsən, tək çəməni sən, Günahkar görm ə, gəl təkcə məni sən, Bu günahda yarı mənəm, yarı sən.
Aşıq Afiq Sönməz cığalı təcnisdə yarat- mışdır:
Sönm əz Afiq laçın deyil qarqalar, Naşı girsə dəryalarda qərq alar,
Aşıq deyər qarqalar, Silsil ədə qar qalar, T ərlanla cəngə çıxsa, N ə eyləyər qarqalar. H ər nə qədər ərşə çıxsa qarqalar, Yen ə dal deyirlər a dala-dala.
Müasir dövrümüzd ə Aşıq Ələsgər öz öncül- lüyünü saxlayır. Şifahi poeziyada təcnisin mahir yaradıcısı kimi qalır və ön cərgədə dayanır. Şifahi poeziyada dodaqdəyməz təcnislərin ilk nümun ələrini yaradan Aşıq Ələsgər dodaqdəy- 539
m əz divanilərin (zəncirləmələrin) gözəl nümu- n ələrini yaratmışdır:
Əldən getdi ixtiyarın, Ah ed
ərsən, gəl deyər; H əsrət çəkər ehtidarın, C əhd eylər, istər əsər, Ah ed ərsən, gəl deyər. Şindi səni tənzil edər, S əd həzarın çətin yetər, Ələsgərin dənginə. 1
Aşıq Ələsgər “Gəda” divanisində:
S
G əşt elə dağlara sən, Eşq əhlisən ağlarginan, Yetişəsən yara sən. Yar h əsrəti canda getsin, Gets ən hər diyara sən, Arı təki hey sızılda. Şirə çək şandan, gəda! 2
1
Aşıq Ələsgər. Bakı. “Elm” nəşriyyatı, 1973. səh 5 2 Yen ə orada. səh 6
540
Aparılan təhlil aydın göstərir ki, Göyçə aşıq m əktəbinin görkəmli nümayəndəsi Aşıq Ələsgər bütövlükd ə aşıq poeziyasının ön cərgəsində dayandığı kimi, təcnis yaradıcılığında dodaq- d əyməz təcnislər yaratmaqda Aşıq Ələsgər qartal kimi zirv ədə dayanır. Dem əli, Aşıq Ələsgər əbədiyaşar sənət- kardır, insanların qəlbində özünə əbədiyaşar abid
ə qurmuş, yaşamış, yaşayır və əsrlər boyu yaşayacaqdır. Görk əmli folklorşünas alim, filologiya elm- l əri doktoru, “Əmək veteranı”, “Əməkdar mədə- niyy ət işçisi”, “Qabaqcıl təhsil işçisi”, professor S ədnik Paşa Pirsultanlının kitaba yazdığı “Nəti- c ə”ni olduğu kimi veririk, çünki faydalı və əhəmiyyətlidir.
“ XVI əsrdə, yəni Dirili Qurbanidən bəri bu gün ə qədər davam edən təcnis aşıq şeirinin şifahi aşıq poeziyasında və yazılı poeziyada inkişafı qarşılıqlı olaraq izlənilmişdir. XVII əsrdə Sarı Aşıq gələcək təcnis binalarını qurmaq üçün cinas bayatılardan tağ daşları yonmuşdur. Elə həmin əsrdə Tufarqanlı Abbas, onun davam çısı olan Xəstə Qasım (XVII- XVIII) t əcnis şeir formasına daha çox maraq göst ərmiş, təcnisin cığalı təcnis şeir formasını yaratmışdılar. 541
Yeni şeir nümunələrinin yaranması sazın imkanlarını xeyli artırmışdı. Belə ki, sazın bil əyinə təcnis pərdəsi bağlanmış, təcnis havası il ə yanaşı cığalı təcnis havası da meydana g əlməyə başlanmışdı. Bu havaların yaranmasına s əbəb sinkretik şifahi aşıq poeziyasındakı impravizasiya şərait yaratmışdır. Lakin t əcnis şeirinin inkişafında yazılı poeziya onunla ayaqlaşa bilməmişdi. Qeyd etdi- yimiz kimi, yazılı poeziyada M.P.Vaqif yara- dıcığılında, Qasım bəy Zakir, Nəbati və digər s ənətkarların poeziyasında qoşma şeiri ilə yanaşı, t əcnis nümunələri də boy vermişdi. Aşıq poeziyası bilavasitə ifaçılıqla bağlı olduğundan, ifaçılıq repertuarına daxil olmuş, aralarında böyük ünsiyyət yaranmışdı. Əlbəttə, yazılı poeziyadakı təcnislər bu imkana malik olmamışdur. Vaqif, Zakir v ə Nəbati yaradıcılığı çox z əngin və rəngarəngdir, çünki bu sənətkarlar nadir s ənət inciləri yaratmışlar. Ancaq bu gör- k əmli sənətkarların yaradıcılıqlarında mövcud olan t əcnislər arasında cığalı təcnis nümunələri yoxdur. Çünki şifahi poeziyada yaranan şeirlər daha işləkdir. O aşığın ki, ifaçılığında kök və p ərdələrin əlaqəsi yaranır, şeirlə musiqi melo- 542
diyası arasında da vəhdət yaranır. Qanunauyğun olaraq yeni şeir formaları yeni musiqi melo- diyalarının yaranmasına səbəb olur. Yazılı poeziyadakı təcnis şeirləri nadir hallarda saza g əlir, həmin şeirləri aşıqlar asan- lıqla sazın kök və pərdələrinə, eləcə də oxumaq üslubuna uyğunlaşdırmaqda çətinlik çəkirlər. Şifahi poeziyada təcnis yaradan sənət- karlar da yazılı poeziyadakı təcnislərə baş vurur, ondan bir qaynaq kimi istifad ə edir, dənizdən, d əryadan ləli-mərcan seçən kimi cinas qafiyələr tapıb mənimsəyirlər. Yazılı poeziyadakı təcnislər aşıqlar üçün tükənməz bir lüğət xəzinəsidir. Bir sözl ə, bu xəzinədə sözün qızıl külçəsi toplanmışdır.
XVI əsrdə Qurbani yaradıcılığında ilkin t əcnis nümunəsində yaranmış şeir forması özün- d ən sonrakı əsrlərdə yüksələn xətt üzrə inkişaf etmiş, ustad Aşıq Ələsgərin timsalında özünün yüks
ək zirvəsinə qədəm qoymuşdur. İndi XXI əsrdə təcnis şeir janrının onlarla nümay əndəsi yetişmişdir. İndiki müstəqil dövrü- müzd ə istedadlı sənətkarların yetişməsinə geniş imkan yaradılmış, onların fəaliyyəti yüksək qiym
ətləndirilir və inkişafına əsaslı təkan verilir.
XVII əsrdə bayatının, cinaslı bayatının, bağlama bayatının əvəz olunmaz yaradıcısı olan 543
Sarı Aşığın da onlarla davamçısı meydana çıx- mışdır. Məhəmməd bəy Aşiq, Qasım bəy Zakir, Aşıq Pəri, Aşıq Bəsti, Aşıq Həmayıl eyni cinaslı bayatılar yaratmışdılar ki, hər birisi sənət incisidir.
İstər şifahi aşıq poeziyasında, istərsə də yazılı poeziyada cinas bayatılar ayrıca müstəqil janr olaraq öz yolunu davam etdirmiş, yeddi he- calı şeir forması kimi öz müstəqilliyini, müstəqil inkişaf yolunu qorumuşdur. El əcə də, on bir hecalı qoşma ölçüsündə olan t əcnislər müstəqil öz inkişaf yolunu davam etdirmişdir. Fərqli şəkldə, nadir hallarda divani şəklində gəraylı şeir formasında da təcnislərə rast g əlinsə də onlar müstəsnalıq təşkil edir. Təcnislər əsasən on bir heca ölçüsündə olur, onun cığalı və cığasız formaları da mövcuddur.
Cığalı bayatılarda, bayatı bağlamalarda cinaslardan istifad ə olunur. Eləcə də, təcnislərdə cinaslardan istifad ə olunur. Başqa formada desək cinas onların “inşaat” materiallarıdır. Lakin cinas bayatı binaları ilə təcnis binaları arasında fərq çox böyükdür. Daha doğrusu onlar b ənzərsiz müstəqil şeir formalarıdır, müstəqil şeir janrlarıdır”. Görk
əmli folkorşünas, filologiya elmləri doktoru, mahir pedaqoq v ə tədqiqatçı, professor
544
S ədnik Paşa Pirsultanlının 2010-cu ildə yüz əlli beş səhifədən ibarət çap etdirdiyi “Azərbaycan aşıq poeziyasında və yazılı poeziyada təcnisin inkişaf tarixi” adlı tədqiqat monoqrafiyasında istedadlı alim, mahir müəllim, Sədnik Paşa Pir- sul tanlının elmi-nəzəri ideyası ətraflı bədii ifa- d əsini tapır və oxuculara təlim-tərbiyəvi, bədii- estetik, yüks ək əxlaqi keyfiyyətlər, vətənpər- v ərlik, əməksevərlik duyğuları aşılayır, həm də mü əllifə ümumxalq məhəbbəti qazandırır. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının Azər- baycan aşıq poeziyasında və yazılı poeziyada t əcnislərin inkişafı tarixi haqqında faydalı ideyası çox s əmərəli olmuş, bu sahədə qiymətli əsərlər yazmışdır. Filologiya elml əri doktoru, professor Sədnik Paşa Pirsultanlının Azərbaycan aşıq poeziyasında v ə yazılı poeziyada təcnisin inkişaf tarixi haq- qında apardığı səmərəli axtarışlar və yazdığı t ədqiqat əsərləri onun elmi-nəzəri ideyasının z ənginliyini, səmərəli və faydalı olduğunu t əsdiqləyir.
|