T ƏHSİ L nazi rli Yİ G
Yüklə 2,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- SAVALAN
- GƏLDİM
- TƏBRİZƏ YETİR
|
ALİMİN İRAN SƏFƏRİ H əmyerlimiz filologiya elmləri doktoru, professor, respubilkanın əməkdar mədəniyyət işçisi, şair, folklorşünas Sədnik Paşa Pirsultanlı keç ən ilin dekabr, bu ilin fevral ayında İrana s əfərdə olmuş, Tehran və Təbriz aşıqlarının 378
müsabiq əsini keçirmiş və onlardan bir qrupunu G əncəyə dəvət etmişdir. Folklorşünas alim rəsmi s əfər zamanı “Əsli və Kərəm”, “Şah İsmayıl və Gülzar”, “Tahir v ə Zöhrə” dastanlarının yeni variantlarını toplamış, özü isə yeni qoşmalar, gə- r aylılar yazmışdır. Həmin səfərdən təəssüratlarını v ə şeirlərindən bir neçəsini oxuculara təqdim edirik.
Ay Şahbazi, mən İranı görməyə, Göy ərdi göy daşım, təzə gəlmişəm. Gözl ərimdən Araz boyda çay axıb, Qurudu göz yaşım, təzə gəlmişəm.
Baxmam ışam Xan Araza doyunca, Q əm yemişəm həsrətimin boyunca. G əlib torpağına qədəm qoyunca, Ağarıbdı başım, təzə gəlmişəm. S ədniki hicranın üzdü, əritdi, N ənələr qalmadı, babalar getdi. S əni gördüm, gözlərimdə gül bitdi, Ay m ənim, yaz-qışım, təzə gəlmişəm.
379
İllər ilə həsrətini çəkmişəm, Qucaqlaşaq, gəl sarışaq, Savalan! Sevincd ən gözümdən yağar yağışlar, Yaz selin ə gəl qarışaq, Savalan!
Göz yaşlarım yanağından axdımı? Ağlayanda düşmən bizə baxdımı? Kim bağlayar, fələk açıb baxdımı, Gül ə-gülə gəl danışaq, Savalan! S ən mənim Tanrımsan dağlar içində, S ədnikin sən boyda dağ var içində. Kim bel ə dərdini ağlar içində, Eldarlardan g əl soruşaq, Savalan!
ərbaycanda aşığa eldar deyirlər. T əbriz yaxınlığındakı Tikmədaş kəndinin arxa- sındakı qəbirstanlıqda Xəstə Qasımın məzarıdır. Bu k
ənddən 6 kilometr aralıda qənşərdə Qasım dağlarıdır. Qasım dağlarının arasında qədim Pirsultan k əndi yerləşir. Maraqlıdır ki, XVI əsrin şair-aşığı Pir Sultan Abdalın məzarı Türkiyənin Sivasın- dadır. Onun adını daşıyan dağ isə Daşkəsəndədir. Bu adı daşıyan kənd isə Güney Azərbay- candadır. Əsil həqiqəti öyrənmək üçün Türki- y ənin Banaz köyündə Daşkəsənin Qazaxyolçu- 380
lar, T əbrizin Pirsultan kəndində yaşayan soyadlarını qeydə almaq, toponimik adlara xüsu- si diqq
ət yetirmək lazımdır. O zaman əsl həqiqət- l ər üzə çıxacaq, bunların qohumluq əlaqələri d əqiqləşdiriləcəkdir.
Tikm
ədaşda Xəstə Qasımın məzarı üstün- d ə “Gəldim” adlı bir gəraylı da yazdım. 1975-ci ild ə Xəstə Qasımın şeirlərini toplayıb nəşr etdir ərkən bir mətləb diqqətimi cəlb etmişdir. X əstə Qasım təəssüflənirdi ki, sağlığımda “ Qızıl cildli kitabı”mı itirib tapmadım. Xəstə Qasımın həmin kitabını mən də tapmadım. Lakin onun qızıl sözlərini toplayıb qızıl cildli kitab çap etdirdim.
GƏLDİM Arzum m
ənə qanad verdi, Axır Tikmədaşa gəldim. Görüşünə tək gəlmədim, H əsrətimlə qoşa gəldim! Ç əkilib güldən gülabın, Yer ə-göyə sığmaz təbin. Əlimdə qızıl kitabın, U stad, coşa-coşa gəldim! 381
Guzar etdim guzarana, Baş əyməyə məzarına. S ədnik, Qasım dağlarına, Mah nı qoşa-qoşa gəldim.
əbrizdə onun gözəl şerlərinin ifaçısı R əhim Nəzəri adlı gənc bir aşıq var. Ona Güney Az ərbaycandan iki qoşma yazıb göndərmişəm.
QALDI
Al,
əmanət saxla, Rəhim Nəzəri, Q əlbimin parçası o tayda qaldı. Doyammadım, avazından, sazından, Gözüm o qism ətdə, o payda qaldı.
S ənətin də qəlbin kimi durudu, Üzünd
əki Təbrizimin nurudu. Sizi gördüm göz yaşlarım qurudu, Axdı, Araz adlı bir çayda qaldı.
Bir m əclisdə qucaqlaşdıq, öpüşdük, H əsrət idik,həsrət kimi görüşdük. S ədnik deyər: qardaş, yenə gen düşdük, Canımda niskillər nə boyda qaldı.
382
TƏBRİZƏ YETİR
Göyn ən gedən topa-topa buludlar, M ənim salamımı Təbrizə yetir. Orda qardaşım var, Rəhim Nəzəri, M ənim salamımı Təbrizə yetir. Harda n
ənə görsən, nənə mənimdi, Harda baba görs ən, yenə mənimdi. O tay da, bu tayda öz V ətənimdi, M ənim salamımı Təbrizə yetir. Qasım dağlarında bir nişan qalıb, Dağlar arasında Pirsultan qalıb. S ədnik xeyli vaxtdı pərişan qalıb, M ənim salamımı Təbrizə yetir.
ədnik Paşa Pirsultanlının bu s əfərnaməsi oxucuya gözəl təsir bağışlayır, onun v ətənpərvərlik və əməksevərlik duyğularını zən- ginl əşdirir. Ümumiyy
ətlə, Sədnik müəllimin “Ozan- aşıq yaradıcılığına dair araşdırmalar” adlı mo- noq rafiyasının ikinci cildi zəngin tədqiqat mate- 383
rialları, xatirələr və səfərnamələr ilə diqqəti cəlb edir, h
əm də bu monoqrafiya dərslik mahiyyəti daşıyır.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı Tikm- ədaşlı Xəstə Qasım haqqında yazır: “Tikmədaşlı X əstə Qasım sələfi olan Dirili Qurbani Azər- baycan aşıq sənətinə bir sıra ənənələr qoyub get- mişdir. Qurbani istedadlı şair olduğu qədər də aşıq ifaçılığına dərindən bələd bir sənətkardır”.
S ədnik müəllim Dirili Qurbaninin məsail y aradıcılığından bəhs edərək bir həqiqəti vurğulayır:
“ Qurbani dastanın əvvəlində sovet dön
əmində deyilən ustadnamələri yox, çoxbəndli m əsail formasında şeir demişdir. Məsail şeirinin ilk nümun əsini Qurbani özü yaratmışdır. Məsail ərəbcə məsələlərin cəmi deməkdir. Hansı məsə- l ələrin? Allahla, peyğəmbərlə əlaqəli dini m əsələlərin cəmi nəzərdə tutulur. Apardığımız araşdırmalar müəyyən etmiş- dir ki, klassik ədəbiyyatda Nizami kimi dahi şairlərin irihəcimli əsərlərinin əvvəlində verilmiş “Minacat”larda, meracnam ələrdə, yəni “Peyğəm- b ərin meracı”nda, “Peyğəmbərin mədhi”ndə hansı məsələlər qoyulmuşdursa, məsaillərdə də eyni m
əsələlərdən bəhs olunmuşdur”. 384
H əmişə olduğu kimi, bu dəfə də canlı folklor materialının həqiqətinə söykənən Sədnik Paşa Qurbaninin məsaillərinin sayını da dəqiq- l əşdirmişdir: “bizim arxivimizdə olan Qurbaninin 63 m əsaili əsli Göyçənin Cil kəndindən olan, hazırda Şəmkir rayonunun Keçili kəndində yaşa- yan m
əşhur aşıq Qasımın oğlu, Cilli Müseyibin qardaşı Aşıq Əlidən toplanılmışdır. Həmin 63 m əsailin ilk bəndlərində deyilir: Şükür dərgahına qadir Allahın, M əhəmməd dinini bəyan eylədi. Sidqin ən çağırdı, saqi-kövsəri, Tamam d ərdlərə dərman eylədi. Yaz ayında lalə bürüyər dağı, Mud əm səbzə olsun möminlər bağı. Doqquzuncu İmam Məhəmməd Tağı, Əliyən Nağını əyan eylədi.
Havada k
əşt edir Süleyman taxtı, Bilin ki, n ə vaxtdı qıvlanın vaxtı. M əhəmmədə gələn Quran da haqdı,. Musa da Tövratı bəyan eylədi.
M əsailin ayrı-ayrı bəndlərində Fatimeyi- Z əhra xatundan, Museyi Kazımdan, Sahibi Za- 385
mandan, on iki imamdan, Firudind ən, Sulidin- d ən, müqəddimatdan, müqərratdan, səkkiz nama- zından, Süleyman taxtından, Məhəmmədə (s.), g ələn Qurandan, Qadir Sübhandan, Murtuza Əli- d ən (ə.), səkkiz cənnət otağından və digər dini m əsələlərdən, müqəddəs şəxslərdən ətraflı bəhs olunur, Qurbani şerinin möhürbəndində 63 m əsailin adı qeyd edilir. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı müəyyən etmişdir ki, Dirili Qurbanın məsail yaradıcılığı çox z əngin olmuş, bir sıra sənətkarlar, o cüm- l ədən görkəmli şair Xəstə Qasım da bu janrdan faydalanmışdır. Qurbaninin 63 m əsaili aşıq yaradıcılığında ölm
əz bir sənət incisidir. Həm də o dövrdə buna böyük ehtiyac vardı. Nizami kimi dahi şairlər irih əcmli əsərlərinin əvvəlində “Minacat”, “P eyğəmbərin nəti” kimi möcüzələrlə dolu islam d əyərləri xalqa poetik dillə çatdırırdılar. Yüks
ək dini təhsil almış ustad sənətkar Dirili Qurbani d ə məclisə daxil olanda ustad- nam
ə yerində də dərin mündərəcəli məsaillərini söyl
əyirdi.
Görk əmli sənətkar Dirili Qurbaninin öl- m əz əsəri olan məsaili Aşıq Abbasa da, Xəstə Qasıma da, Abdalgülablı Valehə də, Şəmkirli Aşıq Hüseynə də, Aşıq Ələsgərə də güclü təsir 386
etmiş, onlar da bu səpkili peyğəmbərlərin möcü- z ələrindən bəhs edən əsərlər yaratmışlar. Tufarqanlı Abbasın və Xəstə Qasımın dini ustadnam
ələri, Şəmkirli Hüseynin zəncirləməsi v ə Aşıq Ələsgərin “Peyğəmbərin meracı” adlı şeirləri dediklərimizə misal ola bilər.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı Xəstə Qasım poeziyasının dərin təhlinini vermiş və bu q ənaətə gəlmişdir ki, XVII əsrin sonu, XVIII əsrin əvvəlində sənət meydanına gəlmiş Tik- m ədaşlı Xəstə Qasım özünə qədər mövcud olan klassik ədəbiyyatdan, zəngin folklorumuzdan, folklorumuzun h ərəkətdə olan, çevik və tez-tez d əyişmələrə məruz qalan aşıq sənətindən istə- nil ən qədər faydalanmışdır. H əmin qaynaqlardan bəhrələnmiş, öyrənə- öyr ənə, dərinləşə-dərinləşə dərya-dəniz olmuş, bir dağ kimi ucalmış, geriyə boylananda Nizami, Füzuli, Qurbani v ə Tufarqanlı Abbas kimi azman söz ustadlarını görmüş və bununla da öz sənət yolunu mü əyyənləşdirmişdir. X əstə Qasım sələflərinin poetik və melodik əsərlərindən təsirləndiyi kimi, onun x ələfləri də şair-aşığın ədəbi irsinə söykənərək göz əl sənət nümunələri yaratmışlar.
X
faydalanmışdır. Bu hadisəni sənətkarların əsər- 387
l ərindən öyrənmək daha faydalıdır. Ona görə ki, s ənətkarlar əsərlərində hadisələrin düzgün bədii ifad əsini poetik dillə cilalayırlar.
“N
Əvvəl əyri bitən bir cavan budaq, Z ənn etmə, qocalsa düzgün olacaq. 1
X əstə Qasım həmin beytin təsiri ilə yazdığı qoşmasında fikrini belə ifadə edir:
Əzəl yerdən çıxan əyri ağacı, Yüz min ustad r əndələsə düzəlməz” 2
X əstə Qasım yaradıcılığı ilə digər korifey s ənətkarların yaradıcılığı arasında bağları arayan professor S ədnik Paşa Pirsultanlı belə bir tam n əticəyə gəlir ki, “Xəstə Qasım Füzuli yaradı- cılığından təkcə bəhrələndiyini demir, fəxrlə onun n
əslindən olduğunu söyləyir. Xəstə Qasım, el əcə də Dirili Qurbaninin və Tufarqanlı Abbasın yaradıcılığına böyük ehtiramla yanaşır.
1 Nizami G əncəvi. Xosrov və Şirin. Bakı,1962, səh.222 2 X əstə Qasım 46 şer. Tərtib və müqəddimə Sədnik Paşayevindir. Bakı, 1975, səh.10 388
Qurbaninin poeziyasından təsirlənərək t əcnislər, Tufarqanlı Abbas yaradıcılığından t əsirlənərək cığalı təcnislər yaradır.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı “Xəstə Qasım və xələfləri” mövzusunda da geniiş şəkil- d ə araşdırmış və bu nəticəyə gəlmişdir ki, “Xəstə Qasımdan sonra sənət meydanına gələn Aşıq Valeh, Aşıq Alı, Şəmkirli Aşıq Hüseyn, Molla Cüm ə, Yəhya bəy Dilqəm, Aşıq Ələsgər, Aşıq Hüseyn Bozarqanlı, Növrəs İman və başqaları onun s
ənətkarlığından faydalanmış, şeir xəzinə- sind
ən istifadə etmiş, onu özlərinə ustad seç- mişlər.
T ədqiqatçı alim nəticədə göstərir ki, Xəstə Qasımda bu cür mükəmməl sənət inciləri çoxdur. Aşıq poeziyasında cığalı təcnisin ən mükəmməl nümun ələri onunkudur. Müstəzad təcnisin ilkin nümun əsini Xəstə Qasım yaratmışdır. X əstə Qasım aşıq yaradıcılığında elə örn əklər, elə nümunələr yaratmışdır ki, o nəinki aşıq yaradıcılığına, eləcə də yazılı ədəbiyyata da güclü t
əsir göstərmişdir. Xəstə Qasım yaradı- cılığı ilə bədii-estetik, poetik-intellektual ünsiy- y əti yarım əsrdən artıq bir dövrü əhatə edir. Üç m ərhələni əhatə edən bu müddət ərzində alimin sənətkar haqqındakı fikirləri t əkmilləşmiş, cilalanmış və Azərbaycan “Xəstə- 389
qasımşünaslığının” ən etibarlı məhək daşlarına çevrilmişdir.
Ümumiyy
ətlə Xəstə Qasım zəngin ədəbi irs yaratmış vətənpərvər və əməksevər, əbədi- yaşar sənətkardır.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı Tik- m ədaşlı Xəstə Qasım və onun sələfi olan Dirili Qurbani haqqında verdiyi elmi-nəzəri təhlil çox m əzunlu və ideyalıdır. Bu da olduqca təbii və əhəmiyyətlidir. Ona görə ki, filologiya elmləri doktoru, professor S ədnik Paşa Pirsultanlının folklorşünaslıq sahəsində fədəkar fəaliyyətinin söhb əti çoxdan Azərbaycanın sərhədlərini aşaraq Orta Asiya, Avropa v ə Amerikaya qədər yayıl- mış, Azərbaycan və ümumtürk folklorunun saysız-hesabsız mövzularına baş vurmuş, folklor yad daşını bədii söz yaradıcılığı və sənət hadisəsi kimi bütün tematik istiqam ətlərdə təhlil etmişdir.
Folklorşünas alim Sədnik Paşa Pirsultanlı Az ərbaycan aşıq şeirini, saz-söz nəhənglərini, folklorumuzun z əngin janrlarını, möhtəşəm söz abid ələrini bütün ömrü boyu araşdırmışdır. İstisnasız olaraq hər dəfə yeni söz demişdir: folklora aramsız canlı elmi-praktiki ünsiyy ət onun əldə etdiyi elmi-nəzəri nəticələri d ə aramsız inkişaf etdirmiş və bu da öz növb əsində prof. S.Pirsultanlının Azərbaycan 390
humanitar-filolo ji düşüncəsinə fasiləsiz olaraq daxil etdiyi elmi tezisl əri dinamik hadisəyə çevirmişdir.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı “Aşıq Şəmşirin poetik aləminə səyahət” adlı monoq- rafiyasını 2008-ci ildə çap etdirib oxucuların mütail
əsinə vermişdir.
Aşıq Şəmşir XX əsrin görkəmli saz-söz ustalarından biridir. Aşıq Şəmşirin hansı yaradıcı qaynaqlara əsaslandığını və zəngin poeziya yaratdığını müəllif çox ətraflı təhlil edir.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı yazır:
“H ər kəs mühitinin oğludur. Aşıq Şəmşir yurdumuzun ən gözəl rayonunda, Kəlbəcər dağ- larının dilbər guşəsi olan Dəmirçidam kəndində dünyaya göz açmış, sonra atası aşıq-şair Qurban t əbiətin ən səfalı guşəsi olan Ağdaban kəndinə köçmüşdür. Nəsil bu yerdə, Çayqovuşanda əbədi bin
ələnmişdir. Şəmşir gözünü açıb Dəlidağı, Mənsili, Qoşqarı, Qonuru, Lülparı, neçə-neçə belə möh- t əşəm dağları görmüşdür. Şəmşirin həyatı, ədəbi irsini, h əyat fəlsəfəsini aydınlaşdırmaq üçün onun d ərs aldığı amilləri bircə-bircə göz önünə g ətirmək lazımdır. Onun ilk bəhrələndiyi qaynaq yaradıcılıq qaynağı, nəsil səcərəsidir. Hər şeydən əvvəl, Aşıq Şəmşir dövrünün azman sənətkarı, 391
h ər zaman Aşıq Ələsgərlə bir olan, yanaşı duran atası Ağdabanlı Qurbanın sazının, sözünün səsi il ə yatıb oyanmışdır. O, şeir dilini ulu babası, atası Qurbanın və özünün kövrək misralarla dünyaya g ətirdiyi dağlar şeirləri ilə açmışdır.”
Aşıq Şəmşirin ulu babası Miskin Abdal- dan, atası Ağdabanlı Qurbandan başlayaraq nəsil s əcərəsi kitabda düzgün həllini tapmışdır. Aşıq Şəmşirin poetik aləminin şərhi və ümumiləş- dirilm
əsi, yaradıcılıq yolunun təhlili səmərəlidir.
Aşıq Şəmşir sələflərinin, müasirlərinin və x ələflərinin hər birinin yaradıcılığını qiymət- l əndirən el sənətkarıdır. Aşıq Şəmşirin sənət al əmi, poetik aləmi o qədər zəngindir ki, başqa yaradıcı aşıqlara yanaşmaq üsulu ilə yanaşıb söz dem
ək mümkün deyildir. Hətta onların poetik yaradıcılığını qiymətləndirərkən deyilən sözü də t əkrar etmək olmaz. Aşıq Şəmşir zəngin yaradıcılıq yolu keç- miş, ümumxalq məhəbbəti qazanmış sənətkardır. Onun yaradıcılıq yolu monoqrafiyada ətraflı şərhini tapmışdır.
Folklorşünas tədqiqatçı Sədnik Paşa Pir- sultanlının fəaliyyətində Nizami Gəncəvi dünya- sının şərhini verib ümumiləşdirmək səmərəli əməyin bəhrəsidir.
392
Görk
əmli şərqşünas, filologiya elmləri doktoru,professor Rüst əm Əliyev yazır: “Bədii v ə fəlsəfi təfəkkürümüzün işıqlı ədəbiyyatını yaradan dahi şairimiz Nizami Gəncəvi eyni zamanda bütün b əşəriyyətə mənsub sənətkardır. Onun öz
əsərlərində tərənnüm etdiyi, poetik zirv
ələrə ucaldığı müqəddəs arzu və amallar, insanp
ərvərlik, əsil humanizm ideyaları hər bir şüurlu bəşər oğluna xas olan nəcib hissələrdir. Ona gör ə də bəşəriyyət və onun mədəniyyəti yaşadıqca Nizami də yaşayacaqdır. Nzami kimi s ənətkarlar yalnız bir xalqa yox, ümumiy- y ətlə,bəşəriyyətə tarixlər boyu çox nadir hallarda qism ət olur”
1
Nizami G əncəvinin əsərləri, xüsusilə “X əmsə”si dünya ədəbi-fəlsəfi fikrinin gövhə- ridir. “X əmsə” özü bir kainatdır, varlıq aləminin b ədii-fəlsəfi, estetik-ədəbi güzgüsüdür. Buna gör ə də “Xəmsə” əbədi yaşayacaqdır.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı 1976-cı ild
ə “Nizami və folklor” kitabını nəşr etdir- mişdir. Kitab dövrü mətbuatda mütəxəssislər tə- r əfindən yüksək qiymətləndirilmişdir. Onun 1983-cü ild ə nəşr etdirdiyi “Nizami və xalq
1 Nizami G əncəvi . Sirlər Xəzinəsi. Bakı, 1981, səh.5 393
əfsanləri” adlı kitabı folklorşünaslığın faydalı nümun
əsidir.
Professor Abbas S əmədov və İsfəndiyar Sadıqov nizamişünaslığın “Sədnik Paşa həqiqəti” haqqında hələ 1983-cü ildə yazmışdır: “Folklorşünas alim Sədnik Paşa Pirsultan- lının Nizami Gəncəvi ədəbi irsində xalq yaradı- cılığından istifadə motivlərini, folklorla bağlılıq probleml ərini araşdırması tamamilə təbiidir, müasir dövrün folklorşünaslıq elminin qarşısında qoyduğu mühüm məsələlərin həllinə cavab verm ək baxımından yüksək qiymətləndirilməli- dir.” “Nizami çeşməsinin folklor qaynaqları” adlı bu məqalədə Sədnik Paşa Pirsultanlının təd- qiqatı ətraflı təhlil edilir, yüksək qiymətləndirilir. Ona gör ə ki, tədqiqatçı folklorşünasın fəaliyyəti çox s əmərəli olmuş, problemin elmi-nəzəri h əllini ətraflı vermişdir. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının ar- dıcıl şəkildə apardığı nizamişünaslıq araşdır- malarının uğurları Abbas Səmədovu “Nizami və xalq əfsanələri” kitabını yenidən dəyərlən- dirm əyə, əslində isə nizamişünaslığın araşdır- malarının uğurları Abbas Səmədovu “Nizami və xalq
əfsanələri” kitabını yenidən dəyərlən- 394
dirm əyə, Nizamişünaslığın “Sədnik Paşa həqiqə- tini” bir daha t əsdiq etməyə sövq etmişdir. Professor Abbas S əmədov yazır: “Nizami v ə folklor probleminin tədqiqata cəlb edilməsi nizamişünasları həmişə düşündürmüş, bu sahədə bir sıra uğurlu axtarışlar aparılmış, maraqlı əsərlər yazılmışdır. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının tədqi- qatı çox əhəmiyyətlidir. Ona görə ki, tədqiqatı tarixilik v ə elmilik prinsipləri əsasında aparmış, hadis ələrin elmi-nəzəri şərhini ətraflı vermişdir”. Bu sah ədə professor Sədnik Paşa Pirsul- tanlının fəaliyyətini yüksək şəkildə qiymət- l əndirən A.Səmədov göstərir ki, “folklorşünasa xas olan c əsarət və səbirlilik, dözüm və diqqət- lilik, yaln ız Azərbaycanın deyil, Qərbi Azər- baycanda, Gürcüstan, Şimali Qafqaz, Dağıstan v ə Orta Asiyanı oba-oba, oymaq-oymaq dolan- maq, ağsaqqal babalarla, ağbirçək nənələrlə, nurani ata v ə analarla söhbət etmək, elin mənəvi s ərvəti olan folklor nümunələrini, xüsusilə əsatir v ə əfsanələri toplamaq istedadlı folklorşünas- pedaqoq S ədnik Paşayevə müəyəssər olan yük- s ək keyfiyyətlərdir. Onun “Gənclik” nəşriyyatı t ərəfindən bu günlərdə nəfis şəkildə çap olunmuş 395
“Nizami v ə xalq əfsanələri” kitabı ciddi elmi axtarışların və səmərəli əməyin məhsuludur” 1
Filologiya elml əri namizədi Əli Cəfərli nizamişünaslığın “Sədnik Paşa həqiqətlərini” Az ərbaycan elmi zərurətinin gerçəkləşməsi, alimin öz zamanının çağırışına hay verməsi, öz intellektini milli h əqiqətlərlə kökləməsi kimi s əciyyələndirmişdir: “Sədnik Paşayev əsasən, Az ərbaycan aşıq poeziyasının və musiqisinin t ədqiqatçısıdır. Lakin Azərbaycan folklorşünas- lığında bir boşluğu- əsatir, əfsanə və rəvayətlərin h ələ tam halda toplanılmadığını gördükdə üzünü rayonlara, k əndlərə, obalara tutdu, qədim qala- larımız, göl, çay, qaya, dağ, daş və s. haqqında yaranmış əfsanələri toplamağa başladı. Folk lorşünas təkcə əfsanələrin toplanması v ə nəşri ilə məşğul olmur, bu sahədə tədqiqat da aparır. Biz bu işin nəticəsini həmin kitablardakı müq
əddimə və bölgülərdə də görürük. Bu böl- gül
ər içərisində ən əsaslı və dəqiqi əfsanələrin sayına görə çoxluq təşkil edən “Nizami möv- zuları ilə səsləşən əfsanələr” və “Koroğlu” eposu il ə səsləşən əfsanələr”dir. N əhayət, müəllifin topladığı material Niza- mi süjet v ə motivləri ilə Azərbaycan xalq
1 “Kirovobad kommunisti” q əzeti, 19 iyul, 1983-cü il. 396
əfsanələrinin qarşılıqlı-müqayisəli tədqiqinə dair elmi m
əqalələri “Nizami və xalq əfsanələri” monoqrafiyasının yaranmasına səbəb oldu”. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının Niza- mi şünaslıq araşdırmaları, təqribən, XX əsrin 70- ci ill ərinin ortalarından başlanmış və 80-ci illərin ortalarına qədər sürətli şəkildə davam etmişdir. Bu araşdırmalar iki kitab və çoxsaylı məqalələri əhatə edir. Böyük Az
ərbaycan şairi, dahi Nizami G əncəvinin ziyası ilə nurlanan, ondan ilham alan S ədnik müəllim səmərəli axtarışlarını ondan əsirgəmir. Buna gör
ə də Sədnik müəllimin ömür tacının on ili dahi Nizami Gəncəvi yaradıcılı- ğının tədqiqinə həsr edilmiş, qiymətli məqalələr, xatir
ələr, monoqrafiyalar çap olunub oxuculara h ədiyyə verilmişdir. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının açdığı bu şərəfli yol “Nizaminin əfsanə-əfsanənin Nizami dünyası” yoludur, ictimaiyyətə dərin hörm ət və məhəbbət kəşfi yoludur. Bu yol şərəf- li, s əfalı və tərbiyəvi yoldur. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının 20 fevral 1979-cu il tarixli “Kirovabad kommunisti” q əzetində verilən “Nizaminin ədəbi irsi öyrəni- lir” müsahib əsi çox maraqlı və əhəmiyyətlidir. 397
Ona gör ə ki, Nizami Gəncəvi irsinin öyrənilməsi yollarının şərhi səmərəli verilir. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının Mos- kva
da SSRİ Elmlər Akademiyasının Şərqşünas- lıq İnstitutunda məzmunlu və ideyalı məqaləsi d ərc olunmuş, həmin məqalə onun “Azərbaycan folkloruna dair t ədqiqlər”adlı 2006-cı ildə çap olunan monoqrafiyasında da (səh.10-17) veril- miş, oxuculara hədiyyə edilmişdir. Onun bu elmi-n əzəri sahədə çox maraqlı və əhəmiyyətli m əqalələri və kitabları nəşr olunmuşdur.
Görk
əmli folklorşünas, professor Sədnik Paşa Pirsultanlının Azərbaycan ədəbiyyatının görk əmli nümayəndəsi Nizami Gəncəvi (1141- 1209) h aqqında çox faydalı əsərləri vardır.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı müxbirlə müsahib
əsində hadisələrin ətraflı şərhini verir və deyir:
“Hörm
ətli müxbir! Mən bir qayda olaraq, toplama v ə tədqiqat işlərini üzvi surətdə, əlaqəli şəkildə aparmağa çalışıram. Son axtarışlar bir daha t əsdiq edir ki, Nizami irsi xalqımızın m əişətinə,folkloruna, mənəvi varlığına möhkəm daxil olmuşdur. Xalqda Nizami mövzuları ilə səsləşən əfsanələr çoxdur. Bunlar toplandıqca Nizami və xalq
ədəbiyyatı mövzularında yeni tədqiqat əsər- 398
l əri yazmaq üçün imkan artır. Sualınıza cavab olaraq onu dey ə bilərəm ki, bu yaxınlarda 6 çap v ərəqi həcmində “Nizami və xalq əfsanələri” adlı eyni t ədqiqat əsərimi yazıb nəşriyyata təqdim etmişəm”.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı. Nizami v ə folklor. Bakı, “Bilik, 1976 (kitab); S.P.Pirsul- tanlı. Nizami və xalq əfsanələri. Bakı, Gənclik, 1983 (kitab); С.П. Пирсултанлы. Низами и Азербайджанские народные предания «Вор- росы восточного литературоведения и текстологии» (сб.ст). Москва, АН ССР Институт Востоковедения, 1975. (Bu
m əqalənin təkrar nəşri üçün bax. S.P.Pirsultanlı. Az ərbaycan folkloruna dair tədqiqlər. Gəncə, “Pirsultan” 2006, s. 10- 17); S.P.Pirsultanlı. Nizaminin ədəbi irsi öyrənilir (alimlə müsahibə). “Kirovabad kommunisti” q əzeti. 20 fevral, 1979. (Bu m əqalənin təkrar nəşri üçün bax. S.P.Pir- sultanlı. Azərbaycan folkloruna dair tədqiqlər. G əncə, “Pirsultan” 2006, s.43-47); S.P.Pirsultanlı. Bədii yaradıcılıq və əfsanə. “Kirovabad kommunisti” q əzeti. 31 avqust, 1979. (Bu m əqalənin təkrar nəşri üçün bax. S.P.Pirsultanlı. Azərbaycan folkloruna dair t ədqiqlər. Gəncə, “Pirsultan” 2006, s.48-52); S.P.Pir sultanlı. Nizami və xalq əfsanələri. 399
“Kirovabad kommunisti” q əzeti. 6 dekabr, 1979. (Bu m əqalənin təkrar nəşri üçün bax. S.P.Pir- sultanlı. Azərbaycan folkloruna dair tədqiqlər. G əncə, “Pirsultan” 2006, s.18-23); S.P.Pir- sultanlı. Nizami və ozan-aşıq sənəti. “Kirovabad kommunisti” q əzeti. 22 dekabr, 1979. (Bu məqa- l ənin təkrar nəşri üçün bax. S.P.Pirsultanlı. Ozan- aşıq yaradıcılığına dair araşdırmalar. 2 cilddə, I cild. G
əncə “Pirsultan”, 2002, s. 38-44); S.P.Pir- sultanlı.Əfsanələrdə qalan izlər. “Kirovabad kommunisti” q əzeti. 19 mart, 1980. (Bu m əqalənin təkrar nəşri üçün bax. S.P.Pirsultanlı. Az ərbaycan folkloruna dair tədqiqlər. Gəncə, “Pirsultan” 2006, s.59- 63); S.P.Pirsultanlı. “Leyli v ə Məcnun” poeması və nakam məhəbbət əfsa- n ələri. “Kirovabad kommunisti” qəzeti. 8 avqust, 1980. (Bu m əqalənin təkrar nəşri üçün bax. S.P.Pirsultanlı. Azərbaycan folkloruna dair t ədqiqlər. Gəncə, “Pirsultan” 2006, s.32-37); С.П.Пирсултанлы. Низами и народные леген- ды. Газ. «Кировабадский рабочий», 19 август. 1980 (Bu m əqalənin təkrar nəşri üçün bax. S.P.Pirsultanlı. Azərbaycan folkloruna dair təd- qiql
ər. Gəncə, “Pirsultan” 2006, s.74-76); S.P.Pirsultan lı. “Yeddi gözəl” ilə səsləşən əfsa- n ələr. “Kirovabad kommunisti” qəzeti. 3 sent- yabr, 1980. (Bu m əqalənin təkrar nəşri üçün bax. 400
S.P.Pirsultanlı. Azərbaycan folkloruna dair t ədqiqlər. Gəncə, “Pirsultan” 2006, s.38-42); S.P.Pir sultanlı. qəz, 17 oktyabr, 17 oktyabr, 1980. (Bu m əqalənin təkrar nəşri üçün bax. S.P.Pirsultanlı. Azərbaycan folkloruna dair təd- qiql
ər. Gəncə, “Pirsultan” 2006, s.29-31);
Filologiya elml əri doktoru, professor S ədnik Paşa Pirsultanlının folklorşünas alim keyfiyy ətləri və Nizami dühasının Azərbaycan milli b ədii düşüncə tarixində öyrənilməsi sah əsindəki şərəfli xidmətləri çox gözəldir və ali m əktəblərdə öyrənilməsi lazımdır. Folklorşünas alimin nizamişünaslıq görüş- l ərini və “Nizami və folklor” sahəsindəki araşdırmalarında şifahi və yazılı ədəbiyyatla bağlı elmi-nəşri ideyasının gənc nəslə öyrətmək müasir dövrümüzün əsas kəşflərindən biridir.
Professor S ədnik Paşa
Pirsultanlı t ədqiqatlarında Nizami yaradıcılığının folklor qaynaqları məsələsini çox ciddi elmi problem kimi t
əhlil edir, həlli yollarını göstərir.
Az ərbaycan folkloruna bütün yaradıcılığı il ə sıx bağlı olan professor Sədnik Paşa Pirsul- tanlı Nizami və Azərbaycan şifahi ədəbiyyatı, Nizami irsinin öyr ənilməsini mürəkkəb problem- l ərdən biri hesab edir və bu sahədə çox m əsuliyyətli çalışır. Ona görə ki, bu problemin 401
müasir elmi t ələblər səviyyəsində öyrənilməsi mütl əq lazımdır. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı Nizami G əncəvinin folklorla əlaqəsini üç qrupda şərh etm əyin zəruriliyini göstərir: 1.
ə istifadə etdiyi əsatir və əfsanələr, yaxud da başqa folklor nümunələri. 2.
ərindən bələd olan müdrik s ənətkar kimi Nizaminin özü tərəfindən ya- zılmış folklor nümunələri və onların folklorda izl
əri. 3.
Nizaminin h əyatı ilə əlaqədar hadisələr, əsərlərinin süjet və motivləri əsasında yaranmış yeni folklor nümun ələri, yaxud da el variantları kimi yaranmış yeni əsərləri. Folklorşünas alim Sədnik Paşa Pirsultanlı epos v
ə dastan haqqında bəhs edir, maraqlı izahat verir. Onun epos v ə dastan haqqındakı şər- hi müasir t ələblərə cavab verir, həm də gənc n əsli razı salır. AMEA-
nın müxbir üzvü, professor Nizami C əfərov yazır: “Epos”, sadəcə, dastan deyil, müxt əlif süjetlər, motivlər verən, mənsub olduğu xalqın ictimai-estetik təfəkkürünü bütövlükdə ifad
ə edən möhtəşəm dastan potensiyasıdır.” 1
1 Nizami C əfərov. Eposdan kitaba. Bakı, 1999 səh. 12 402
Görk
əmli Azərbaycan alimi, professor Hüseyn İsmayılov “dastan” janrı haqqında yazır: “Dastan” adı altında dayanan ədəbi hadisə faktı əski epik ənənənin etnik işarəvi və modelləşdirici sistemini saxlamaqda bu terminl ə anlaşılan ədəbi forma v ə məzmuna-diferensial mətn tipinə transformasiya olunmuşdur”. 2
Professor Azad N əbiyev “epos” anlayı- şının çox mürəkkəb olmasını folklor-mifoloji düşüncəsilə əlaqədar şərh edir və yazır: “Epos yaradıcılığı əski dünyanın inkişaf etmiş sivil yüks əlişinin yaddaşda əks olunmuş bədii modeli idi. Bu modeld ə bir çox estetik, mənəvi-əxlaqi, etik v ə hüquqi dəyərlər cəmləşmişdir” 2
Aliml ərin verdikləri elmi-nəzəri məlumat- dan aydın olur ki, “epos” üç məna səviyyəsini əhatə edir: 1.
əviyyə: etnosun gerçəklik haqqında epik təsəvvürlər sistemi-epik dünya modeli: 2.
Sintaqmatik s əviyyə: epik dünya modelinin gerç əkləşdirən sözlü mətn; 2
H.İsmayılov. Göyçə dastanları və aşıq rəvayətləri. Bakı, 2001, s əh.3 2 A.N
əbiyev, Azərbaycan xalq ədəbiyyatı, I hissə. Bakı, 2002, səh. 482.
403
3.
Janr s əviyyəsi: bütün epik janrları birləşdirən sistem.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı yazır ki, hər bir xalqın eposu həmin xalqın epik düşünməsinin bütöv sistemidir, eposun ilkin z əminini əsatirlər (mifl
ər) təşkil edir. Nizami yaradıcılığı da Az ərbaycan eposu sisteminə aiddir, Azərbaycan eposu el ə möhkəm bağlıdır. Bunu ayırmaq q ətiyyən olmaz. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı Nizami G əncəvinin “Xosrov və Şirin” poemasının xalq dastanlarının əsasında yarandığını göstərərək yazır:
“Ümumiyy
ətlə, Azərbaycan eposunun inkişaf mərhələlərinin keçdiyi yolu öyrənməkdə yazılı bir mənbə kimi Nizaminin əsərləri, xüsu- sil
ə “Xosrov və Şirin” poeması böyük əhəmiyyətə malikdir. “Xosrov v ə Şirin” poeması prinsip etibarı il ə xalq dastanının ayrı-ayrı mərhələlərinə və şəkil xüsusiyyətlərinə uyğun bir tərzdə yara- dılmışdır. Belə bir mülahizə yürütməyə əsas ver ən səbəb odur ki, Nizami həmin qədim abid ədən istifadə edərkən, öz əsərinin əvvəlindən axırına qədər dastan yaradıcılığı prinsiplərinə yerli-yerind ə riayət etmişdir.
404
Biz ə elə gəlir ki, indi məlum olmayan, varlığını ehtimal etdiyimiz həmin dastan öz tipin
ə görə məhəbbətlə qəhrəmanlığın hüdudla- rında dayanan bir dastan imiş”. 3
ədnik Paşa Pirsultanlı “Nizami v ə Azərbaycan eposu” problemini öyrənməkdə h əmişə səmərəli davam etmiş və problemin həlli haqqında faydalı əsərlər yazıb tövsiyyələr vermişdir.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı folklor- şünaslıq axtarışları ilə ardıcıl və səmərəli m əşğuldur. O, neçə illər bundan əvvəl yazdığı və haqqında bəhs etdiyi problemlərə təkrar qayıdır, onların müasir dövrlə vəhdətdə şərhini verir.
Folklorşünas alim Azərbaycan aşıq yaradı- cılığı ilə xüsusi məşğul olur, faydalı tədqiqat əsərləri yazır. Onun “Aşıq Ələsgər”, “Tikmədaşlı X əstə Qasım”, “Nizami Gəncəvi və folklor”, yazılı və şifahi ədəbiyyatın əsas problemləri mövzularında apardığı araşdırmalar, tədqiqatlar çox maraqlı və əhəmiyyətlidir.
Filologiya elml əri doktoru, professor Səd- nik Paşa Pirsultanlının yaradıcılığı ardıcıl inkişaf edir, z ənginləşir və parlaq uğurlar qazanır. Ona gör ə ki, məsuliyyətli publisist, tədqiqatçı,
3 S ədnik Paşa Pirsultanlı. Nizami və Azərbaycan eposu. “ Az ərbaycan müəllimi” qəzeti, 31 mart 1981-ci il. 405
folklorşünas, mahir pedaqoq, filologiya elmləri doktoru, professor S ədnik Paşa Pirsultanlı s əmimi, halal, əməli saleh, xeyirxah, qayğıkeş, v ətənpərvər, əməksevər, əsl alim, ziyalı, müəl- lim, ail ə başçısı, müdrik insandır. S ədnik müəllim folklor məsələlərini topla- maq dan, araşdırmaqdan, tədqiq etməkdən, mo- noqrafiya, d ərslik, dərs vəsaiti yazıb nəşr etdir- m əkdən estetik zövq alır, ümumxalq məhəbbəti qazanır.
V ətən və xalq sevgili professor Sədnik Paşa Pirsultanlı parlaq uğurlar zirvəsində yaşayır, yaradır və parlaq uğurlar qazanıb sevilir.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının yaradıcılığı və əmək fəaliyyətinin şərhi onun elmi-n əzəri ideologiyasının müqəddəsliyini, pak- lığını, düzlüyünü, qayğıkeşliyini, səmimiyyət və t əvazökarlığını, görkəmli elm, maarif, mədəniy- y ət xadimi olduğunu təsdiqləyir, ona ümumxalq m əhəbbəti qazandırır və fəaliyyətində parlaq uğurlar işığı pərvazlandırır!
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının həya- tı, ömür yolu, geniş pedaqoji fəaliyyəti, folklorşünaslığı öz səyi və təşəbbüskarlığı ilə diqq
əti cəlb etmiş, xoş təəssürat yaratmış, parlaq uğurlar qazandırmışdır. 406
Ona gör ə ki, Sədnik müəllim, paklıq, ülvilik, ideallıq, müqəddəslik rəsmi, həyatı, işi, f əaliyyəti, nəhayətsiz axtarışları parlaq nümu- n ələr zirvəsinin Günəş şöləsidir. Ona parlaq uğurlar arzulayırıq!
Yüklə 2,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|