T ƏHSİ L nazi rli Yİ G
Yüklə 2,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
227
elmi-n əzəri həllini tapır. Bu fəsildə “XVI əsərdə Diril i Qurbani yaradıcılığında təcnis şeir şəklinin görüntül əri”, “XVI əsrdə Dədə Kərəm yaradıcı- lığında təcnis”, “Tufarqanlı Abbas poeziyasında t əcnisin mürəkkəb formalarının meydana gəlməsi (cığalı, müəmma və təkrar gəraylı təcnisləri)”, “Sarı Aşığın cinas bayatılarının bir küll halında meydana g əlməsi”, “Xəstə Qasım, Molla Pənah Vaqif, Qasım bəy Zakir, Nəbati yaradıcılığında t əcnis” adlı bölmələrin şərhi verilir. Monoqrafiyanın ikinci fəsli “XIX əsrdə aşıq yaradıcılığı və yazılı ədəbiyyatda təcnis” adlanır. Bu fəsildə “Varxiyanlı Aşıq Məhəmməd, Mücrum K ərim, Məhəmməd bəy Aşıq, Məlik- ballı Qurban, Qızılvəngli Aşıq Alı, Şəmkirli Hü- seyn, Aşıq Musa və başqalarının yaradıcılığında t əcnis”, “XIX əsrdə təcnis yaradıcılığında Aşıq Ələsgər zirvəsi”, “Aşıq Hüseyn Bozalqanlı, Tifil Əsəd, Seyfəli Aşıq Pənahın yaradıcılığında t əcnis” adlı mövzular təhlil olunur. Monoqrafiyanın üçüncü fəsli “XIX-XX əsrlərdə təcnis yaradıcılığı” adlanır. Bu fəsildə “Aşıq Şəmşir yaradıcılığında təcnis”, “Növrəs İman, Əli Bimar, Aşıq Həmayıl yaradıcılığında t əcnis nümunələri” adlı mövzular elmi nəzəri baxımdan təhlil edilir. 228
Monoqrafiyanın dördüncü fəsli “Müasir- l ərimizin yaradıcılığında təcnis” adlanır. Bu fə- sild ə həmin mövzu tarixilik və elmilik prinsipləri əsasında ətraflı şərhini tapır.
Əsərin nəticəsi maraqlı və məzmunludur. Monoqrafiyada Dirili Qurbaninin, y əni XVI
əsrdən indiyə kimi davam edən təcnisin aşıq poeziyasında və yazılı poeziyada inkişaf tarixi araşdırılıb təhlil olunur.
Tufarqanlı Abbas (XVII əsr), Sarı Aşıq (XVII əsr) cinas bayatıların gözəl nümunələrini yaratmışlar. Sarı Aşıq haqqında Sədnik müəllim çox m
əzmunlu və ideyalı tədqiqat əsəri yazıb çap etdirmışdir. XVII əsdrə Tufarqanlı Abbas, XVII- XVIII əsrlərdə Xəstə Qasım təcnisin cığalı təcnis şeir formasını yazıb yaratmışlar.
Görk əmli sənətkarların yeni şeir nümunə- l ərini yaratması sazın imkanlarını xeyli artırmış v ə qüvvətləndirmiş, oxuculara və tamaşaçılara göz əl təsir bağışlamışdır. Həmin şeirlər əsasında “T əcnis və Cığalı təcnis” havaları da yaradılmış, aşıqların ifaçılıq sənətini zənginləşdirmişdir.
Az ərbaycan ədəbiyyatının yazılı poeziya- sında Molla Pənah Vaqif, Qasım bəy Zakir, N əbati və digər sənətkarların qoşmalarla yanaşı, t əcnis nümunələri də yaradılmış, inkişaf etdi- rilmişdir.
229
Yazılı poeziyadakı təcnislər aşıqlar üçün tük ənməz lüğət xəzinəsidir. Bir sözlə demək la- zımdır ki, yazılı poeziyada yaradılan təcnislər lüğət xəzinəsində sözün qızıl külçəsi kimi toplanmışdır.
Az ərbaycan ədəbiyyatı tarixindən məlum- dur ki, XVI əsrdə Qurbani yaradıcılığında ilkin nümun
əsi yaradılan təcnis sonrakı əsərlərdə inkişaf etmiş, ustad Aşıq Ələsgərin timsalında özünün yüks ək zirvəsinə qədəm qoymuşdur.
Müasir dövrümüzd ə, yəni XXI əsrdə təcnis şeir janrının onlarla nümayəndəsi yetişmiş, gözəl t əcnislər yazıb yaratmış və yaradırlar. XVII
əsrdə bayatının, cinaslı bayatının, bağlama bayatının əvəzolunmaz görkəmli nüma- y əndəsi, Sarı Aşığın da onlarla davamçısı mey- dana çıxmış, gözəl sənət inciləri olan cinaslı bayatılar yazıb yaratmağa başlamışlar.
M
Aşıq Pəri, Aşıq Bəsti, Aşıq Həmayıl eyni cinaslı bayatılar yaratmışlar ki, bu cinaslı bayatıların hər birisi göz əl və nadir sənət inciləridir.
Şifahi və yazılı Azərbaycan poeziyasında cinas bayatılar müstəqil janr kimi yaradılmış, yeddi h
ecalı şeir forması kimi müstəqil inkişaf etdirilir, göz əl nümunələri yaradılıb oxucuların mütail
əsinə verilir. 230
Az ərbaycan ədəbiyyatında on bir hecalı qoşma ölçüsündə olan təcnislər müstəqil öz inkişaf yolunu davam etdirmişdir.
Maraqlıdır ki, nadir hallarda “Divani” şəklində, gəraylı şeir formasında təcnisin də vardır. Ancaq çox azdır.
M
ölçüsünd ə olur. Bir həqiqət də vardır ki, təcnis- l ərin cığalı və cığasız formaları da mövcuddur. Bu cığalı və cığasız təcnisin də tərbiyəvi mahiy- y ətli poetik nümunələridir. Filologiya elml əri doktoru, professor Səd- nik Paşa Pirsultanlı cığalı və cığasız təcnislərin t ərbiyəvi mahiyyətini tarixilik və elmilik prinsipl əri əsasında şərh etmişdir.
T
Allahverdi Q əmkeş səmərəli fəaliyyət göstər- mişdir. Onun şeirləri Cənubi və Şimali Azər- baycanda geniş yayılmışdır. Gəncədə Qəmkeş adına aşıq muzeyi vardır. Qəmkeş deyir:
Çox S ənəmə tərif deyib aşıqlar, Hamısından adı bəlli Sənəmsən. S ən sözü bir gözəllik rəmzidir, S ənəmlərdən çox gözəl Sənəm sən.
Q
Q əlbindəkin sözlərinə düz danış. 231
İstəkli dost məndən küsər düz danış, B əlkə bizim Əyyub deyən Sənəmsən? Q əmkeş Kəlbəcərli Əyyubun “Sənəm” adlı şeirinə işarə edir, onu xatırlayır. Ancaq, deməli idi ki, X əstə Qasım hamıdan əvvəl, yəni XVIII əsrdə “Sənəm” adlı təcnis yazmışdır.
Şair Bəhmən Vətənoğlu da gözəl təcnislər yaratmış və 1992-ci ildə çap olunmuş “Allahsız dünya” kitabında vermişdir:
Yolunda can verdim o, inanmadı, Ölümüm d ə gəldi yaradan öldüm. Yüz güll ənin yarasından ölməzdim, Bir dilin vurduğu yaradan öldüm. 1
B əhmən Vətənoğlu “Qala” rədifli təcni- sinin möhür b əndini bu misralarla tamamlayıb yazır. B
K ədərini ilə qoyma, at aya. F ərsiz övlad göz dağıdır ataya, Şüursuzdan nə qalıbdı, nə qala?
Göyç ənin Ağkilsə kəndində anadan olmuş, Növr əs İmanın bacısı oğlu İsmixanın yetmişinci ill ərdə Göyçədə yazdığı “Yaxşı, ya da mən” adlı
1 B əhmən Vətənoğlu. Allahsız dünya. Bakı, 1992, səh.34. 232
cığalı təcnisi geniş yayılmışdır. Bu təcnis aşıq yaradıcılığında bir abidədir.
əd qohuma şer söylədim car oldu, Açdım ürəyimi yaxşı yada mən. Yox aşıq yaxşı da var, Pis d
ə var, yaxşı da var, Pis qohumdan yaxşıdı, Qapında yaxşı davar. Qohum var ki, qırıb atır yolumu, N ədən xoş gəlirəm yaxşı yada mən.
İsmixanam, dərdim yaradır mənim, Soruşmur əhvalım yaradır mənim. Yox aşıq yaradır, Bağrım başı yaradır. Min b
əlaya düşmüşəm, Unudubdur yar adı. Ölür
əm dilimdə yar adı mənim, Yetim d
ərdli olar, dərdim yada mən.
Şair Məmməd Aslan, şair Alqayıt, Məm- m əd İlqar, Həsən Göyçəli, Aşıq Sirac, İmam 233
C əlili, Aşıq Afiq və başqaları gözəl təcnislər yaratmışlar. Aşıq Əlqayıt bu təcnisində hadisələri real verir:
V
Bir yazdın qürbətə, bir də yaz məni. Ya qism
ət, sahilə çıxam, çıxmayam, Bir d
ərin gözləyir, bir dayaz məni.
Q əmi duymayandan, qəm qatarından, Q əmsiz qəminə qəm qat arından. Siyahı tutsalar qəm qatarından, Bir d
ə çək adımı, bir də yaz məni.
A lqayıtam həsrət qalmışam yara, Yaranlar q əbrimi dərindən yara. Hicrandan köksüm ə vurulan yara, Bi r payız incidən, bir də yaz məni.
Az ərbaycan ədəbiyyatı tarixindən məlum- dur ki, Dirili Qurbanid ən, Tufarqanlı Abbasdan, Tikm
ədaşlı Xəstə Qasımdan üzü bəri bütün s ənətkarlar daha çox qoşma ölçüsündə təcnislər yaratmışlar. 234
M əlumdur ki, tək-tək hallarda qoşma ilə yanaşı gəraylı formasında təcnis yaratmağa meyl göst
ərmişlər.
Şifahi poeziyada dodaqdəyməz təcnislərin ilk nümun ələrini yaradan Aşıq Ələsgər, hərbə- zorba meydanında gəşt eyləyən bu sənətkar daha ir əli gedərək dodaqdəyməz divanilərin (zəncir- l əmələrin) də bakir nümunələrini yaratmışdı. Onun iki dodaqd əyməz (zəncirləmə) davra- nışından nümunə veririk:
Əldən getdi ixtiyarın, Ah ed
ərsən, gəl deyər. H əsrət çəkən ehtidarın, C əhd eyləyər, istər əsər, Ah ed ərsən, gəl deyər. Şindi səni tənzil edər, S əd nəzarın çətin yetər. Ələsgərin dərdinə. 1
Aşıq Ələsgər “Gəda” divanisində deyir: S əyyad isən seyrə çıxsan, C əhd elə dağlara sən. Eşq əhlisən ağlarginan,
1
235
Yetişəsən yara sən. Yar h
əsrəti candan getsin, Gets
ən hər diyara sən. Arı təki hey sızılda, Şirə çək şandan, gəda ! 2
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı yazır ki, Aşıq Ələsgər aşıq poeziyasının ön cərgəsində dayandığı kimi yenə də təcnis yaradıcılığında dodaqd əyməz təcnislər kimi zirvədə dayanır, ümumxalq m əhəbbəti qazanır.
Görk
əmli folklorşünas, filologiya elmləri doktoru, professor S ədnik Paşa Pirsultanlıya istedadlı şair və publisist Ələsgər Əlioğlu “S ədnik Paşanın yaradıcılıq yolu” adlı kitab yazmış və Bakıda 1996-cı ildə nəşr etdirmişdir.
Ələsgər Əlioğlu əlli iki səhifədən ibarət olan kitabda S ədnik Paşa Pirsultanlının həyatını, yaradıcılıq yolunu və əmək fəaliyyətini qısa t əhlil etmişdir. Kitabda S ədnik Paşa Pirsultanın Gəncə Dövl
ət Universitetinin Azərbaycan dili və ədə- biyyat fakült əsini bitirməsi, Daşkəsən, Goran- boy, K
əlbəcər rayon qəzetlərində redaktor v əzifəsində işləməsi, şair, nasir, publisist, mahir 2 Yen ə orada, səh. 6 236
pedaqoq kimi s əmərəli fəaliyyət göstərməsi, xüsusil ə görkəmli və çox məsuliyyətli folklor- şünas olması haqqında qısa məlumat verilir. Kitab diqq ətlə yazılmış, tarixilik və elmilik prinsipl
ərinə əməl olnumuşdur.
“Elm v ə sənət adamları Sədnik Paşa Pirsultanlı haqqında” 2003-cü ildə Gəncədə iki cildd ə çap olunan monoqrafiyada professor Səd- nik Paşa Pirsultanlının qırx ildən artıq yorulmadan Az ərbaycan folklorunun toplanması, n əşri, tədqiqi və təbliği sahəsindəki səmərəli xidm ətləri elm və sənət adamları tərəfindən yük- s ək qiymətləndirilir, onun vətənpərvər, əmək- sev ər, humanist, tələbkar, qayğıkeş və müdrik tarixi şəxsiyyət olduğu göstərilir.
Bu monoqrafiyalarda professor S ədnik Paşa Pirsultanlının çap olunmuş tədqiqat əsərləri, d ərslikləri, dərs vəsaitləri, şeir kitabları, əfsanə- l ər, rəvayətlər, lətifələr və s. haqqında nəşr olunmuş kitabları yüksək dəyərləndirilir.
Seyf əddin Rzayev “Azərbaycan folklorşü- naslıq tarixi və Sədnik Paşa Pirsultanlı” adlı kita- bını 2008-ci ildə Bakıda nəşr etdirib oxuculara ərməğan vermişdir.
AMEA-
nın müxbir üzvü, professor Nizami C əfərovun elmi redaktorluğu, akademik Bəkir 237
N əbiyevin rəyi ilə iki yüz on iki səhifədən ibarət çap olunan kitabda on mövzu t əhlil olunmuşdur.
Kitaba elmi redaktor, professor Nizami C əfərov “Professor Sədnik Paşa Pirsultanlı: “folklorun aşiqi və alimi” adlı üç səhifədən ibarət maraqlı bir giriş yazmış, kitabın oxunmasını t əbliğ etmişdir. Seyf
əddin Rzasoy kitaba “Folklorlaşan alim ömründ ən etüdlər”, “Alimin baxışlar siste- mind
ə əfsanə və rəvayətlər”, “Türk şeirinin heca kodunun yeni konsepsiyası”, “Musiqi və heca kodlarının poetik struktur semantikası”, “Alimin yaradıcılığında türk xalq musiqi alətləri”, “Ələsgər Ecazi haqqında düşünclərim”, “Dədə Ələsgər poeziyasının aşiqi və alimi”, “Bir ömürlük X əstə Qasım düşüncələri”, “Sənətkar sözü-alim gözü”, “Nizaminin əfsanə- əfsanənin Nizami dünyası” adlı mövzuları toplamış və h əmin mövzuların şərhini vermişdir. Mü əllif kitabı tarixilik, elmilik, ideyalılıq, müqayis əlilik, pedaqoji və metodik prinsiplər əsasında yazmış, həmin mövzuları bu prinsiplər üzr
ə təhlil edib ümumiləşdirmişdir. Kitabın n əticəsində professor Sədnik Paşa Pirsultanlının folklorşünnaslıq görüşlərinin tədqiqinə həsr olunduğu göstərilir və mövzuların aktuallığı əsaslandırılır.
238
Folklorşünas Seyfəddin Rzasoy professor S ədnik Paşa Pirsultanlının fəqliyyətini düzgün şərh edir və qiymətləndirir.
Qasım Qırxqızlının “Sədnik Paşa Pirsul- tanlının bədii yaradıcılığı” adlı 2010-cu ildə G əncədə yüz on beş səhifədən ibarət çap etdirdiyi kitabı ön söz və dörd fəsildən ibarətdir.
Qasım Qırxqızlı birinci fəsildə “Sədnik Paşa Pirsultanlının poetik söz dünyası”, ikinci f əsildə “Sədnik Paşa Pirsultanlının nəsr yaradı- cılığı”, üçüncü fəsildə “Poemaların tədqiqi”, dördüncü f əsildə “Payız çiçəkləri” adlı mövzu- ların təhlilini verir.
Qasım Qırxqızlı professor Sədnik Paşa Pirsultanlının yaradıcılığını və əmək fəaliyyətini tarixilik v ə elmilik prinsipləri əsasında qısa təhlil edir, onun b ədii əsərlərinin şərhini verir. Kitab sad
ə və aydın dildə yazılmış, əsərlərin ideyası və t ərbiyəvi əhəmiyyəti məzmunlu göstərilmişdir. Az ərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Folklor İnstitutunun elmi əməkdaşı, filologiya elml
əri namizədi Şakir Albalıyev “Sədnik Paşa Pirsultanlı poeziyasına bir baxış” adlı kitabını 2011-ci ild ə Gəncədə çap etdirmişdir. Azər- baycan Milli Elml ər Akademiyasının Folklor İnstitutunun elmi əməkdaşı Sahibə Paşayevanın
239
redaktorluğu ilə çap olunan kitab səliqəli nəşr olunmuşdur.
Kitabda “Fol klorumuzun bilici babası- S ədnik Paşa”, “Folklorumuzun məcnun dərvişi”, “Yunis İmrə izi- Sədnik Paşa sözü”, “Vətəni t ərənnüm edən misralar”, “Sevgidən yazılan misralar”, “S ədnik Paşa Pirsultanlının poezi- yası”, “80 yaş qırmızı ekvator qurşağı”, “Lilpar bulağı”n canlı obrazı” adlı mövzular top- lanmışdır.
Mü əllif Şakir Albalıyev həmin mövzuların qısa və aydın şərhini vermiş, professor Sədnik Paşa Pirsultanlının müəllim, jurnalist, şair, alim, folklorşünas və tədqiqatçı kimi səmərəli fəaliy- y ətindən qısa bəhs etmiş, oxuculara məlumat vermişdir.
Kitabda S ədnik Paşa Pirsultanlının folk- lorumuzun toplanmasında, nəşri və tədqiqi sahə- sind ə əlli ildən artıq bir dövrdə səmərəli çalışmasından, vətənə və xalqa şərəfli xidmət etm
əsindən, 80 yaşlı müdrik vətənpərvər və əməksevər olmasından əməkdar müəllim kimi şərəfli fəaliyyətindən bəhs edilir.
Kitabda “Lilpar bulaq ”ın canlı obrazı”adlı mövzunun t əhlili aydın verilir. Müəllif yazır ki “Lilpar bulağ” ifadəsi burada təkcə şeir kitabına qoyulan ad deyil, h əm də Sədnik Paşa Pirsul- 240
tanlının özünün adaşıdır- poetik obrazıdır”. M əlumdur ki, lilpar dağlardakı bulaqların gözünd ə bitən çiçəkdir. “Lilpar bulağı” ifadəsi də buradan götürülmüş, oxucunun qəlbinə lilpar bulaq s
ərinliyi bəxş edir.
Kitabda S ədnik Paşa Pirsultanlının poeziyasının yaranması, nəşr olunması tarixi və bu poeziyanın mahiyyəti öz şərhini tapır. Kitab oxucular üçün yaxşı tədris vəsaitidir.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının yaradıcılıq yolu haqqında dərsliklərində və dərs v əsaitlərində bəhs edilir, onun fəaliyyəti yüksək qiym ətləndirilir.
“Az
ərbaycan aşıq yaradıcılığına dair araşdırmalar” monoqrafiyasında (2010) professor S ədnik Paşa elmi əsərlərdə, jurnal və qəzetlərdə ustad aşıqlara dair yazıb dərc etdirdiyi məqalələri toplamışdır.
Professor M əhərrəm Qasımlının elmi redaktorluğu ilə çap olunmuş bu monoqrafiyada Tikm ədaşlı Xəstə Qasım, Aşıq Ələsgər, Aşıq Əsəd, Aşıq Şəmşir, Bəhmən Vətənoğlu, Həmid Araslı, Bozalqanlı Aşıq Ələsgər, Aşıq Bilal, Aşıq Şamil, Zodlu Abdulla, Növrəs İman, “Əsli- K ərəm” və “Şəhriyar” dastanları haqqında faydalı və tədqiqat mahiyyətli materiallar veril- mişdir.
241
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı “Tik- m ədaşlı Xəstə Qasımın sələfləri və xələfləri” m əqaləsində Tikmədaşlı Xəstə Qasımın sələfi olan Dirili Qurbaninin yaradıcılığından bəhs edir, m əsail şeirinin (“Məsail”- ərəbcə məsələlərin c əmi deməkdir) ilk nümunəsini Qurbani yarat- dığını göstərir.
S ədnik müəllim yazır ki, klassik ədəbiy- yatda Nizami kimi dahi şairlərin iri həcimli əsərlərinin əvvəlində verilmiş “Minacat”larda, “Meracnam ə”lərdə, yəni, “Peyğəmbərin mera- cı”nda, “Peyğəmbərin mədhi”ndə hansı məsələ- l ər qoyulmuşdursa, məsaillərdə də eyni məsə- l ələrdən bəhs olunmuşdur.
“Sirl
ər xəzinəsi” poemasının əvvəlində verilmiş minacatda Allaha belə müraciət olunur:
ən, ey bütün varlığa həyat verən, can verən! Gild
ən yaranmışlara nəfəs verən, can verən! Biz hamımız faniyik, əbədiyyət sənindir, Uca göyl ər, qüdsiyyət, təmiz niyyət sənindir. 1
1 Nizami G əncəvi. “Sirlər Xəzinəsi”. Bakı, 1981, səh. 24 242
Nizami G
əncəvinin “Xosrov və Şirin” 2 , “İsgəndərnamə” 3 , “Yeddi göz əl” 4 poemalar ında Allaha müraci ət edilir.
Dini t əhsil görmüş ustad sənətkar Qurbani m əclisə daxil olanda dərin mündəricəli məsa- il ərini söyləyirmiş. Qurbaninin ölməz əsəri olan m əsaili Tufarqanlı Abbasa, Xəstə Qasıma, Abdal gülablı Valehə, Şəmkirli Aşıq Hüseynə, Aşıq Ələsgərə qüvvətli təsir etmiş, onlar da peyğəmbərin möcüzələrindən bəhs edən əsərlər yaratmışlar.
Tufarqanlı Abbasın və Xəstə Qasımın dini ustadnam ələri, Şəmkirli Hüseynin zəncirləməsi v ə Aşıq Ələsgərin “Peyğəmbərin Meracı” adlı şeirləri göstərilən məlumata misal ola bilər.
XVII əsrin sonu, XVIII əsrin əvvəllərində s ənət meydanına gəlmiş Tikmədaşlı Xəstə Qasım klassik ədəbiyyatdan, zəngin folklordan çox b əhrələnmişdir. Xəstə Qasımın xələfləri də onun ədəbi irsindən bəhrələnmiş, gözəl sənət inciləri yaratmışlar.
X
r ələnir və onun nəslindən olduğunu söyləyir. O, Dirili Qurbaninin, Tufarqanlı Abbasın yara-
2 Nizami G əncəvi. “Xosrov və Şirin”. Bakı, 2004, səh. 23-24 3 Nizami G əncəvi. “İsgəndərnamə”. Bakı, 1964, səh. 31 4 Nizami G əncəvi. “Yeddi gözəl”. Bakı, 2004, səh. 22 243
dıcılığına böyük ehtiramla yanaşır, ondan bəhrə- l ənir, özünün altmış dörd bəndlik məsailini yaradır.
X əstə Qasım öz dini divanisi ilə aşıq poeziyasında bir Kəbə qurmuş, bir imarət ucalt- mışdır. Xəstə Qasım Qurbaninin islam dünyası üçün böyük d ərslik olduğunu göstərir, onunla f əxr etməyi, onu öyrənməyi poetik dillə vurğulayır: Ad əmnən Xatəmə, Natiqi Quran m ənim.
Din m ənim, məssəb mənim, Yol m ənim, ərkan mənim. Gül m ənim, bülbül mənim, Sünbülü reyhan m ənim.
X əstə Qasımdan sonra sənət meydanına g ələn Aşıq Valeh, Aşıq Alı, Şəmkirli Aşıq Hüseyn, Molla Cüm ə, Yəhya bəy Dilqəm, Aşıq Ələsgər, Aşıq Hüseyn Bozarqanlı, Növrəs İman v ə başqaları onun sənətkarlığından bəhrələnmiş, t əlim-tərbiyəvi mahiyyətli poeziya xəzinəsindən s əmərəli istifadə etmiş və Xəstə Qasımı özlərinə ustad seçmiş, ona dərin hörmət bəsləmişlər.
Aşıq poeziyasında cığalı təcnisin gözəl nümun ələrini və mütəzad təcnisin ilk nümunəsini 244
X əstə Qasım yaratmış, folklora və yazılı ədə- biyyata göz əl təsir göstərmişdir.
Professor M.H.T əhmasib yazır ki, XVII- XIII
əsrlərdə aşıq ədəbiyyatı, aşıq şeri geniş yayılmış, böyük şəxsiyyətlər yetişdirmiş, Vaqif ədəbi məktəbinin formalaşmasında həlledici rol oynamışdır. 1
Aşıq Valeh cahannaməsində Molla Pənah Vaqifi d
ərin hörmətlə xatırlamış və poetik dillə demişdir: Hanı Molla Pənah, bivəfa cahan, T əxəllüsü Vaqif, nəzmi dürr-əfsan. İndi eyləmisən xak ilə yeksan, Tapmaq olmaz o kamalda can, h anı? Dünya s
əndə Aşıq Səməd var idi, N əzmi, şeri, ləli, gövhərlər idi, Bir göz əl eşqinə giriftar idi, Onun kimi bir b əhri-ümman hanı?
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı Molla P ənah Vaqifin (1717-1797) zəngin poeziyasını yüks ək dəyərləndirmiş, onun Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına mütərəqqi təsirini göstər- mişdir.
1 M.H.T
əhmasib. Azərbaycan xalq dastanları. Bakı, 1972, səh. 120. 245
Molla P ənah Vaqifin poeziyasında folk- lordan b əhrələndiyi aydın göstərilir.
Professor S ədnik Paşa yazır ki, Xəstə Qsım “Dağıstan səfəri” ilə real tarixi dastanın ilk nümun əsini yaratmışdır. Bundan sonra ondan Aşıq Valeh, Aşıq Alı, Şəmkirli Hüseyn bəhrə- l ənmiş, tarixi dastan yaratmışlar. Aşıq Ələsgər məclisə daxil olanda islami d əyərlərin tarixini, islam mədəniyyətini xalqa poetik dill ə çatdırır, ictimai fikir tariximizdə, m ənəviyyatımızın zənginləşməsində misilsiz rol oynayır, hörmət qazanır.
XX əsrdə Xəstə Qasımın açılmamış qıfıl- b əndlərini Növrəs İman açmışdır. Növrəs İman aşıq poeziyasında görkəmli fəaliyyət göstərən s ənətkarların şərəfli əməyini yüksək qiymət- l əndirir.
Oyub ciy
ərimi möhnət alması, Bu x
əstə könlümün açılmaz pası. Ələsgər, Xəstə Qasım, Şikəstə Abbası, Ondan qalan aşıq üz gəlib gedib.
Folklorşünas Sədnik Paşayev Xəstə Qasımı “Azərbaycan aşıq yaradıcılığının, onun poeziyasını, ifaçılıq sənətinin bel sütunu, onurğa süt
unu” adlandırır, “Məsail, vücüdnamə, merac- 246
nam ə, zəncirləmə və cahannamə” folklor top- lusunu tezlikl ə nəşr etdirib oxuculara çatdırmağı z əruri hesab edir. Alim Xəstə Qasımın poetik dill ə təsvir və tərənnüm etdiyi dini mövzuya aid şerini nümunə verir:
Əzəl-əzəl bu dünyaya, Ad əm ata maya gəldi. Əmr olundu yaradandan, İnsan üzünə həya gəldi.
On dörd d əstədir gülümüz, K əlmə gətirdi dilimiz. Şahlar-şahıdır pirimiz, Salman ona day ə gəldi.
X əstə Qasım eylər bəsi, Silinsin könlün ün pası. Behiştin bir dəst libası, Fatmeyi-Z əhraya gəldi.
filologiya elml əri doktoru, professor Sədnik Paşa Pirsultanlının görkəmli folklorşünas, mahir t ədqiqatçı və çox məsuliyyətli publisist olduğunu t əsdiqləyir, onun elmi-nəzəri ideyasını mü- k əmməl öyrənib dərk etməyin əhəmiyyətini gös- 247
t ərir. Deməli, professor Sədnik Paşanın zəngin elmi-n əzəri və pedaqoji-metodik irsini tədris etm ək kütləvi oxucuların, xüsusilə gənc nəslin müq əddəs vəzifəsi olmalıdır. Ali məktəblərdə, kollecl ərdə, texnikumlarda, orta ümumtəhsil və peşə məktəblərində Sədnik müəllimin əsərlərini mütl
əq öyrənmək lazımdır.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının “Az
ərbaycan aşıq yaradıcılığına dair araşdır- malar” adlı tədqiqat əsərində, daha dəqiq desək, d ərs vəsaitində “Aşıq Ələsgər sənətkarlığı və Aşıq Ələsgər ucalığı”, “Bu səs Aşıq Əsədin sazının bağrından qopub”, “Aşıq Şəmşir və B əhmən Vətənoğlu”, “Həmid Araslı və folklor”, “Şəmşiri yaradan bir yol yaratdı”, “Bəhmən,- ruhun Murovun başındakı ağ buludlardan yuxarıdadır”, “Bozalqanlı Aşıq Ələsgər”, “Aşıq Bilal haqqında bildiklərim”, “Aşıq Tağlabiyanlı Şamil haqqında xatirələrim”, “Meydan sənindir”, “Əsli-Kərəm” dastanı haqqında”, “Göyçəli Zodlu Abdulla”, “Növr əs İman” adlı elmi-nəzəri m əqalələri toplanmışdır. T ədqiqat əsərində toplanan bu məqalələrin şərhini vermək imkanımız olmadığına görə əminik ki, oxucular bizi bağışlayacaq, günahkar saymayacaqlar. Əminik ki, bu tədqiqat əsərindən
248
orta v ə ali məktəb müəllimləri səmərəli istifadə ed əcək, mülahizələrini zənginləşdirəcəklər. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı milli s ərvətimiz olan Azərbaycan şifahi xalq yara- dıcılığının, yəni folklorumuzun, təhsilimizin, elmimizin inkişafında səmərəli əməyini əsir- g əməyən mahir pedaqoqdur, gənc nəslin təlim- t ərbiyəsilə ləyaqətli məşğul olan, gənc nəslə əməksevərlik, vətənpərvərlik, vətənə və xalqa d ərin sevgi və məhəbbət aşılayan qayğıkeş, t ələbkar müəllimdir.
S
rayonları gəzər, məktəblərdə olar, müəllimlərlə, adlı-sanlı insanlarla səmimi görüşər, onlara dərin qayğı bəsləyər və qətiyyən köməyini əsirgəməz.
M əhz buna görə də Sədnik müəllimin elmi-n
əzəri ideyası çox zəngin, geniş, əhəmiy- y ətli və faydalıdır. Onun əsərlərində, topladığı folklor materiallarına, dərsliklərində, dərs vəsait- l ərində və tədqiqat monoqrafiyalarında bu müq əddəs elmi-nəzəri ideyası əsas meyardır, misilsiz t əlim-tərbiyə və vətənpərvərlik ideya m ənbəyidir. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının filologiya elml əri doktoru, professor Sabir Əli- yevin elmi redaktorluğu və nəşriyyat redaktoru Ramiz T əmkinin səmərəli fəaliyyəti nəticəsində 249
2002-ci ild ə Gəncədə “Pirsultan” nəşriyyatında iki cildd ən ibarət çap olunan “Ozan-aşıq sənətinə dair araşdırmalar” adlı kitabı elmi-nəzəri tədqiqat əsəridir, dərslik mahiyyətli monoqrafiyadır.
Monoqrafiyanın birinci hissəsində profes- sor S ədnik Paşa Pirsultanlı uzun illər ərzində q əzet və jurnallarda dərc etdirdiyi otuz elmi- n əzəri və pedaqoji-metodik mahiyyətli məqa- l ələrini toplayıb oxucuların mütailəsinə ver- mişdir.
Kitabda 1970-ci ill ərdən bəri Ozan-aşıq yaradıcılığına dair araşdırmaların bu toplusu ali m əktəblər, koleclər, texnikumlar, ümumtəhsil və peşə məktəblərinin tələbləri üçün çox əhə- miyy
ətli dərslik vəsaitidir.
“Kitabi-D ədə Qorqud” dastanı və xalq əfsanələri, “Koroğlu” eposunun əsatir kökləri, xalq əfsanə və rəvayətləri ilə bağlı olması, “Arzu-Q ənbər”dastanı, “Əsli-Kərəm” dastanı və xalq əfsanələri, Sarı Aşıq və “Yaxşı-Yaman” dastanı, ustad sənətkarlardan Miskin Abdal, Yetim Aydın, Ağqızoğlu Piri, Uğurluoğlu Cəfər, Güv əndikli Əhməd, Tifil Əsəd, Aşıq Bəsti, Aşıq H əmayıl, Aşıq Pəri, ustadlar ustadı Aşıq Ələsgər, M əlikballı Qurban, Aşıq Dilqəm haqqındakı t ədqiqat əsərləri məzmun və ideya baxımından çox əhəmiyyətlidir. 250
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının bu monoqrafiyası səmərəli axtarışların və ciddi t ədqiqatın bəhrəsi olduğuna görə dərin məzmun- lu v ə təlim-tərbiyəvi mahiyyətlidir. Folklorşünas alim S ədnik müəllimin monoqrafiyasında verilən t ədqiqat materialları yalnız elmi-nəzəri baxımdan deyil, h əm də təlim-tərbiyəvi cəhətdən folklor- şünas alim Sədnik Paşa Pirsultanlının elmi-nəzəri ideyasının təbliğinə əsaslı təkan verir və oxuculara yüks ək əxlaqi keyfiyyətlər aşılayır.
Folklorşünas alim Sədnik Paşa Pirsultan- lının 1979-cu ilin dekabrında elmi konfransdakı m əruzəsinin mətni “Nizami və ozan-aşıq sənəti” adı ilə monoqrafiyada verilmişdir.
T ədqiqatçı alim 1981-ci ilin 25 noyabrında “Nizami irsi dün ən və bu gün” mövzusunda Az ərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında keçi- ril ən elmi-nəzəri konfransda “Nizami və Az ərbaycan eposu” mövzusunda məruzə et- mişdir. H əmin məruzənin mətni 1991-ci ildə konfransın materialları çap olunan kitabda dərc edilmişdir. Müəllif həmin “Nizami və Azər- baycan eposu” adlı tədqiqat məqaləsini də bu monoqrafiyada vermişdir.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı yazır: “Nizami yaradıcılığında “Dədə Qorqud”, “Dədə 251
Gun əş”, “Aldədə”, “Koroğlu” əsatir, əfsanə, epos v ə dastanlarla yanaşı “Bamsı Beyrək”, “Aşıq Q ərib”, “Tahir və Zöhrə” dastanları ilə səsləşən epizodlar, süjet v ə motivlər vardır. Bütün bunlar Nizami yaradıcılığı ilə qədim bahadırlıq eposla- rımızı və məhəbbət dastanlarımızı müqayisə və t əhlil etməyə geniş imkan yaradır” Tarixi m
ənbələr göstərir ki, Azərbaycan eposunun inkişaf mərhələlərinin keçdiyi yolu öyr ənməkdə yazılı bir mənbə kimi Nizami G əncəvinin əsərləri, xüsusilə “Xosrov və Şirin” poeması böyük əhəmiyyətə malikdir.
M əlumdur ki, cahannamələr insanı dö- zümlü, s
əbirli olmağa çağırır, ona təskinlik verir. Dahi Nizami G əncəvi “Xəmsə”sində cahanna- m ədən maraqlı nümunələr verir və onun mütaliə edilib d ərk olunmasını göstərir:
ncaq bir şərbətdir bu ölüm gərək, Qoca da, cavan da, hamı içəcək.
Nizami G əncəvi özünə müraciətlə deyir.
Hümm ət eylə, burda ələ al sazı, Ucalsın pərdədə sazın havazı.
252
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının yet- mişinci illərdən bəri ozan-aşıq yaradıcılığına dair araşdırmaları bir məcraya gətirməsi, iki cilddə n əşr etdirib folklor araşdırıcılarına, aspirantlara, dissertantlara, magistrl ərə, tələbələrə, saz-söz sev ənlərə və sənətsevərlərə hədiyyə verməsi yük- s ək vətənpərvərlik, əməksevərlik, tələbkarlıq və qayğıkeşliyin çox əhəmiyyətli nəticəsidir. Ona gör
ə ki, aşıq poeziyası zəngin təlim-tərbiyəvi və b ədii-estetik zövq mənbəyidir, əxlaqi key- fiyy ətlər xəzinəsidir. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının Azər- baycan folkloruna aid əsərləri səmərəli tədqi- q atlarının nəticəsidir, vətənə, xalqa, xalqın zən- gin milli s ərvətinə sevgi və məhəbbət ideyasıdır.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının mo- noq
rafiyada yaradıcılıq yolunu təhlil etdiyi sənət- karların şeirlərindən bir sıra maraqlı nümunələri oxuculara t əqdim etməyi lazım bilirik. Ona gör ə ki, həmin poetik nümunələr yüks ək əxlaqi və bədii keyfiyyətlər aşılamaq baxımından çox qüvvətli, təsirli və maraqlıdır.
“D ədə Qorqud” dastanındakı “Cahan- nam
ə”də deyilir:
Hanı dediyim bəy ərənlər? Dünya m
ənim deyənlər? Əcəl aldı, yer gizlədi, 253
Fani dünya kim ə qaldı? G əlimli-gedimli dünya, Son ucu ölümlü dünya.
Dahi Nizami G əncəvi “Xosrov və Şirin” poemasında folklor nümunəsindən yaradıcı şəkildə istifadə etmişdir:
Doqquzda t ərk etdi onun yolunu, Şir üstə sınadı güclü qolunu. On yaşa girəndə bu nadir cavan, Otuz yaşlıları qoyurdu heyran. Qırx yaşa qədərdir həyat nəşəsi, Qırxda bitib gedir könlün həvəsi, Əllidən aşdımı, canın sağ olmaz, Ayaqlarda taq ət, gözdə nur qalmaz. Altımışda salarsan bir yerdə məskən, Yetmişdə hər üzvün düşər taqətdən. Dünyada
əziyyət çəkib boy atdın, El ə ki, səksənə, doxsana çatdın, Ordan da yetirdin özünü yüz ə,
Ölüs ən, diri də görünsən gözə.
Nizami G
əncəvinin əsərlərindəki bu “vücudnam ə”lər xalq yaradıcılığının zəngin xəzi- n əsindən yaradıcı istifadənin gözəl nümunəsidir. Nizami G əncəvi xalq yaradıcılığının örnəklərin- 254
d ən bəhrələnmiş, onun zəngin əsərləri də el s ənətkarlarının yaradıcılığına qüvvətli təsir et- mişdir.
XVII əsrdə yaşamış, zəngin poetik xəzinə yaratmış Sarı Aşıq bayatı yaradıcısıdır, çünki onun bayatıları nadir sənət inciləridir. Ona görə d ə ondan nümunələr verməyi lazım bilirik: M ən aşiq, sarı qaldı, Gün getdi, sarı qaldı. Yollarına göz tikdim, Gözümd ə sarı qaldı.
Q ərib ellərdə tək qalan sənətkar ürək ağrısı il ə deyir: M ən aşıq çəkən dərdi, Doğrayım, töküm dərdi. N ə atam var, nə anam, De kimn ən çəkim dərdi?
Aşıq sürgün gözlərin, Q əmdən üzgün gözlərin. Yaxşıdan doya bilməz, Baxsa yüz gün gözl ərin
olmuş, 1515-ci ildə Şah İsmayılın sərkərdəsi kimi şərəfli fəaliyyət göstərdiyinə görə fəxri f ərmanla qiymətləndirilən Hüseyn (Miskin 255
Abdal) Türkiy ənin Dənizlisində “Təslim Abdal” kimi d əfn olunmuşdur. Miskin Abdal z əngin lirika yaratmışdır. O, İranda mükəmməl dini təhsil almışdır.
Miskin Abdal şah əsəri olan “Dağlar” qoşmasını Dağıstan dağlarında söyləmiş, başı qarlı uca dağların poetik dillə obrazını yarat- mışdır:
M əğribdən məşriqə səf çəkib durub, Qüdr
ətdən çəkilmiş baş-başa dağlar. İtaət boynuna həmayıl vurub, Misli-p əsənd, xotkar, xan, paşa dağlar. Ağ çeşmən sərindən car eylər seli, Yaşıl tirmə qurşar adaca belli. Zabit
ə kölgəsi, Dağıstan yeli, S ədrin səfasıdır həmişə dağlar. B əd illərdən satın aldın pis günü, Çağırıb dumanı, tökdün çiskini. Gözü yaşlı quydun Cida Miskini, Eyl ə gülə-gülə tamaşa dağlar. Miskin Abdal Çaldıran müharibəsində iştirak etmiş, döyüşdə qıçının birini itirmiş və “A yaz ayları” adlı qoşmasında mənalı ömrünün poetik t əsvirini vermişdir: 256
Miskin Abdal, ömür keçdi heyin ən, Bu m
ətləbi Qocadağa deyinən. Öl əndə məzarım gül-çiçəyinnən, B əzərlər üstümü, a yaz ayları.
əraylısında demişdir:
Nam ərd ilə yoldaş olma, Uzun ağrı çəkər başın. Halal il ə ərsəyə çat, Daş qalalar tikər başın.
Miskin Abdalın poeziyası çox tərbiyəvi mahiyy
ətdədir. Buna görə də Aşıq Ələsgər və onun qardaşı oğlu Növrəs İman bütün varlığı ilə Miskin Abdalın vurğunu olmuş və İman demişdir:
Yaxşı bəyənmişəm Miskin Abdalı, C əm imiş başında huşu-kamalı.
anadan olan X əstə Qasım Dağıstana səfər etmiş, v ətən həsrətiylə qürbət eldə yaşamış və elin köçürülm əsinə qəlbi alovlanmışdır:
257
Obalarımız səf-səf olub yüklənir, Başı ala qarlı dağlar, qal indi. Biz içm ədik abi-kövsər suyundan, Soyuq sular, t ər bulaqlar, qal indi.
X
Eşq ucundan kabab oldu közlərim. Q ərib yerdə, yad ölkədə gözlərim, V ətən deyib ağla, ağla qal indi.
faci əli gününü alovlu qəlbinin ağrısı ilə təsvir edir:
ə Şamaxının seyrin elədim, Əl dəyməmiş təzə bağlar qalıbdı. El ə köçüb gedib Ulusu, eli, İşlənməmiş ağ otaqlar qalıbdı.
Ağquz oğlu Piri Molla Pənah Vaqifin müasiri v ə səmimi dostu olmuşdur. M.P.Vaqifin anasının adı Ağqızdır. Piri Vaqifin anasının adını özün ə təxəllüs seçmişdir. Molla Vəli Vidadi Vaqifl ə Pirinin qardaş olduğunu “Ağlarsan” r ədifli şerində göstərir: “Ağqız oğlu Piri dünya qardaşın” misrasını deyir. Ağqız oğlu Pirini 258
Qasım bəy Zakir də sevir. Ağqız oğlu Pirinin dili canlı, rəvan və oynadır:
Güll
ərin solğun olmasın, Süs
ən sünbülün solmasın. Yad yerd
ən ovçun gəlməsin, Bağlansın yolların sənin.
Piri dey
ər: budur yurdun, Yaxşı yerdə məskən qurdun. Xub gözl əyib, dürüst vurdun, Qurusun qolların sənin.
Bir əfsanədə deyilir ki, Mehdi maral dərisi geymiş qardaşı Keytini maral bilib vurub öldürü
r. Sonra oxla vurduğu qardaşı olduğunu bilir v
ə özünü öldürür. Ağqız oğlu Piri bu şeirini h əmin əfsanə əsasında demişdir. K əlbəcər rayonunun Lev kəndində anadan olan Aşıq Bəsti Aşıq Ələsgərlə bir dövrdə yaşamışdır. O, həmyerlisi el şairi Ağdabanlı Qurbanl a calıb oxumuş, məclislər yola salmışdır. Aşıq Bəsti Xan Çoban adlı bir oğlanı sevir v ə “Əlişir Çoban” adlandırdığı bu oğlanın eşqi il ə qoşmalar qoşur. Ancaq Xan Çoban k ənd bəyi tərəfindən öl- dürülür. Bu günd ən Aşıq Bəsti saz götürüb öz 259
d ərdini “dərdli illərə” söyləyir. Onun ağla- maqdan gözl ərinə tor gəlir, el arasında “Kor B əsti” adı ilə məhşur olub tanınır. Aşıq bəsti “Tapılmaz” adlı qoşmasında deyir: Üzülübdür canım el tənəsindən, Hamı deyər Bəsti evdə tapılmaz. Bir sazıdı, bir sözüdü, bir özü, Bir bel əsi daha levdə tapılmaz. Bu qınağa vallah mənəm dözürəm, Usanmışam, ölməyə də hazıram. D ərdimi deməyə divan gəzirəm, Yerd ə axtarıram, göydə tapılmaz.
b əylərə, istismarçılara nifrət yağdırılır.
Ağladım doyunca, gülmədim haşa. Bir ah ç əksəm, dağlar gələr baş-başa, B əsti deyər, səni də düş ataşa, Yan N ovruz şamının piltəsi kimi.
Aşıq Həmayıl XIX əsrin birinci yarısında Şəmkir mahalının Dəllər-Cırdaxan kəndində anadan olmuşdur. Onu bir varlının Hidayət adlı ağılsız oğluna verirlər.
260
Hiday ət Həmayılı unudur, onun yanına g əlmir. Aşıq Həmayıl gözü yollarda qalır, əmisi oğluna “Gəlmədin” rədifli beş bəndlik qoşmasını yazır:
Əmim oğlu, məndən heç utanmadın? Üç ay keçdi, bir yaylağa gəlmədin. Yüz min c əfa ilə köç eylədim mən, Ordan endim Ağbulağa, gəlmədin.
M
Sin əm bənzər həm ulduza, həm aya. M ənə vədə verdin gəlləm bir aya, Bağlandın arana, dağa gəlmədin.
B ədii deyminə görə sənət incisi olan bu qoşma dillər əzbəri olmuş, Həmayılın ustad s ənətkar olduğunu təsdiqləmişdir. Göyç
ə aşıq məktəbnin zirvəsi Aşıq Ələsgər Həmayılın ağır taleyinə acıyır, sevgisinə etiraz ını bildirib deyir. Yaxşı yara qismət olmur yaxşı yar, H əm sözdən mətləb qan, həm ayıl eylə! Az ərbaycan qadın aşıqlarının içəricində maralyanlı Aşıq Pəri çox məhşurdur. O, Cəbra- yıl rayonunun Maralyan kəndindəndir. 261
On beş, on altı yaşlarından şeir yazmağa başlamış, şeirləri dillər əzbəri olmuş, onu xalq sevmiş və dərin hörmət bəsləmişdir. Aşıq Pəri deyir:
M ən aşiq maral yana, S ən də gəl Maralyana. Nec əsən bir ah çəkəm, Dağlarda maral yana.
Yox, aşıq, dağda yanar, Dağa arxa, dağ dayanar. P əriyəm, mənim ahımdan, Maral n ədi, dağ da yanar.
Şuşada və Tiflisdə yaşamışdır. Qırx yaşında k əndə qayıtmış, əmisi oğlu Məmmədlə ailə h əyatı qurmuş, bir oğlu və bir qızı olmuşdur.
Aşıq Pəri poetik dillə demişdir: M ən Pəriyəm, Maralyandı elimiz, Uçdu qazı, viran qaldı gölümüz. Yen
ə Dağıstana düşüb yolumuz.
Yox, Aşıq, Dağıstana, P əri gedir Dağıstana. Qo rxuram göz yaşımdan, 262
Gül sola, dağ istana.
Ustadlar ustadı Aşıq Ələsgər (1821-1926) Göyç ə aşıq məktəbinin görkəmli nümayən- d əsidir, Aşıq Alının şəyirdidir. Aşıq Ələsgər yalnız Azərbaycanda deyil, bütün Yaxın və Orta Asiyada, ümumiyy ətlə Türk dünyasında, türkdilli ölk
ələrdə ümumxalq məhəbbəti qazanmış dahi saz v
ə söz sənətkarıdır. Göyç
ə aşıq məktəbinin zirvəsi sayılan Aşıq Ələsgər iftixar hissi ilə deyir:
Adım Ələsgərdi, mərdi-mərdana, On iki şəyirdim işlər hər yana.
Aşıq Ələsgər demişdir ki, aşıqin əzəl başdan pürkamalı gərəkdir. Aşıq Ələsgər ustad- nam ə mahiyyətli bu misraları demiş, aşığın m ənəvi zənginliyini və əsas keyfiyyətlərini poetik dill ə ifadə etmişdir:
Yaxşı hörmətinnən, təmiz adınnan, M ən dolandım bütün Qafqaz elini. Pir ə ata dedim, cavana qardaş, Ana, bacı bildim qızı, gəlini.
“H ər sözü dillərdə bir dəftər” olan ustad Aşıq Ələsgər müəyyən bir məktəbdə təhsil almamış, kamil ustad Aşıq Alının şəyirdi olmuş,
263
Göyç ə mühitində yetişmiş, əslində xalq akade- miyasını bitirmiş, fitri istedadlı sənətkar olmuşdur.
Aşıq Ələsgərin ölümü Göyçənin Zod k əndindən olan Sənətkar Abdullanının varlığını sarsıtmış, onu kədərləndirmişdir. Buna görə də zodlu S
ənətkar Abdulla demişdir:
Dağlar qan ağlayır, düşüb borana, Daha bundan sonra ç ətin yarana. Göyç ə qana batsın, qaldı virana, Daha Ələsgər tək ad olan varmı?
M ənim üçün nə ata var, nə ana, Arif g
ərək bu mətləbi tez qana. Min
ək qəm atına, çıxaq cahana, Gör
ək, bu dünyada şad olan varmı?
Aşıq Ələsgər dahi söz və saz sənətkarıdır. Aşıq Ələsgər ölümsüzlüyün əbədiyaşar zirvəsinə yüks əlmiş, yaşamış, yaşayır və əsrlər boyu yaşa- yacaqdır!
Xalq şairi Səməd Vurğun gözəl demişdir:
Ölüm sevinm əsin qoy, Ömrünü vermir bada. El q ədrini canından, 264
Daha əziz bilənlər,
Əbədi xatirətək Y aşayacaq dünyada, Sev ərək yaşayanlar, Sevil ərək ölənlər!
əlikballı Qurban (1810-1875) Ucar rayonunun M əlikballı kəndində anadan olmuş, g əncliyində İranı, Tiflisi gəzmiş, Turfə xanımla ail ə qurmuşdur.
M
m ış, dünya şöhrətli sənətkar olmuş, vətəninə, xalqına şərəfli xidmət etmiş və demişdir:
Aşıq, Məlikballıdır, Üzd ə xalı bəllidir. Gördüm göz əl çöhrəsin, Bildim M əlikballıdır. M ən aşiq, Məlikballı, Gözümdü M əlikballı. Göz əl bir yar sevmişəm, Özü d ə Məlikballı. M ən aşiqəm, qan olar, Ağlasa göz, qan olar. Tuti yar yada gets ə, M
265
M əlikballı Qurbanın “Yurdum” qoşması çox göz əl sənət incisidir. Altı bənddən ibarət olan bu qoşmada vətən məhəbbəti, ana yurdun sevgisi çox qüvv ətli verilir:
Ç əmənli, çiçəkli soyuq bulaqlı, D ərəli, təpəli, obalı yurdum. Qoyunlu, quzulu, güllü yaylaqlı, Cahanda birinci s əfalı yurdum.
Arandan köç əndə bura düşərlər, Pendiri, süd, yağı sağın edərlər. Qız-gəlinlər həm oynayıb gülərlər, H əmişə əlləri xınalı yurdum. Arandan köç ənin buradır yolu, Ağalar nökərdən haqq-hesab alı, Onların duası müstəcəb olu, Hayıf ki, düşmüşəm aralı yurdum.
M
birinci s əfalı yurdum” adlandırır, ancaq ana yurdundan aralı düşdüyünü, qürbətdə yaşadığını poetik bir dill ə təsvir edir.
Az ərbaycan aşıq yaradıcılığında “Dilqəmi” saz havasının yaradıcısı Yəhya bəy Dilqəm Şəmkir rayonunun Dəllər-Cırdaxan kəndində
266
XIX əsrin 20-ci illərində anadan olmuş, “Dilqəm bulağı”nın başında çox səmərəli məclislər keçirmiş və demişdir:
O qızıl gülləri dərməyən Dilqəm, D ərib pünhan yerə sərməyən Dilqəm, Bu dünyada yarı görməyən Dilqəm, Yar
əb o dünyada görüşər nola?
Dilq əmin övladı olmamışdır. Yəhya bəy Dilq əm Böyükağa oğlunun qardaşı Əhmədağanın övladları olmuşdur. Onun nəvələri bu gün də h əmin kənddə yaşayırlar. Dilq
əm Güvəndikdə Nəsib bəyin qızı Telliy
ə vurulur, onunla evlənir və deyir:
M ən Dilqəməm, Böyükağanın balası, Yerd
ə qalmaz, mən fəqirin nalası. Telli xanım Nəsib bəyin balası, Əlif qəddim dal yazılıb o bürcə.
Q əlb şairi Dilqəm təbiətin gözəllik mən- b əyi olduğunu “Dağlar” qoşmasında vurğulayır: Ziyn
əti nərgizdən, tər bənövşədən, Al-
yaşıl geyinib şad olan dağlar. Gülab kimi axar zülalı sular, 267
D əhanlar ləzzəti, dad olan dağlar.
əm gözəllər haqqında mənalı şeirlər yazmışdır:
Gülüstanı-İrəmdən gəlmiş ay pəri, Ay- Gün camalına olub müştəri. Gör nec ə dolanır şahmar zülfləri, M ənim gözüm o şahmara düşübdür.
Hüseyn, Aşıq Çoban, Seyfəli Pənah, Aşıq Qasım v ə başqalarının zəngin poeziyası heyif ki, öyr ənilməmişdir. Onlar da Dilqəm kimi gözəl s ənət inciləri yaratmışlar. Morullu Uğurluoğlu Cəfər XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində yaşayıb yaratmış Şəmkir aşıq məktəbinin görkəmli nümayəndəsidir.
C əfərin qardaşı Abbas bəyin sahəsində axan Morul arxının suyunu öz tərəflərinə açdı- ğına görə Bəbir bəy onu xəncərlə doğrayır. C əfərin şikayətinə baxan olmadığına görə b əydən intiqam alacağını “Məni” rədifli qoş- masında deyir:
C əfər deyər: boz bulanıq çay mənəm, M ərd meydanda mən düşməni saymaram. Bu qisası qiyamətə qoymaram, 268
Əgər ki, ortamdan yaralar məni.
C əfər Bəbir bəyin sağ qolunu dibindən k əsir. Onu həbs edirlər. Cəfər qazamatda deyir. B əy vurub öldürdü, şahım- şahbazım, Getdim divanlara, tutmadı sözüm. Q əzəbim güc gəldi, qalmadı dözüm, M ən də kəsmişəm bir qol yaranellər.
bulağa gələn qızı görür və deyir:
Bulaq üst ə duran gözəl, B əri baxsan qan olarmı? Düşmüşəm dərmansız dərdə, D ərdimə dərman olarmı? N ə hürüdü, nə pəridi, Baxanda cismim əridi.
Behişt gözəlinin biridi, Bel
ə də insan olarmı?
C əfər, keçər cavan çağlar, Dörd yanda q əmli dustaqlar. S əni görüb qəlbim ağlar, Görüşə güman olarmı?
269
Şeiri Uğurluoğlu Cəfərin mübariz şəxsiy- y ət, döyüşkən el şairi olduğunu təsdiq edir. Mo- rul k əndindən Muxtariyyə kəndinə köçür, orada v əfat edib dəfn olunur. Uğurluoğlu Cəfərin zən- gin ədəbi irsi toplanıb nəşr edilməmişdir. Onun insan q əlbini alovlandıran şeirlərindən çox az hiss əsi dillər əzbəridir, həm də tərbiyəvi mahiy- y ətlidir. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı 2006-cı ild
ə filologiya elmləri doktoru, professor Sabir Əliyevin və Azərbaycan Milli Elmlər Akade- miyası Folklor İnstitutunun elmi əməkdaşı Sa- hib
ə Paşayevanın redaktorluğu ilə çap etdirdiyi “Az
ərbaycan folkloruna dair tədqiqatlar” adlı monoq
rafiyasına 1955-ci ildən qəzet və jurnal- larda n
əşr olunmuş məqalələrini daxil etmişdir.
Kitabda mü əllifin Azərbaycan folkloruna dair t
ədqiqləri toplanmış “Əfsanələrin tədqiqi”, “Az
ərbaycan eposunun tədqiqi”, “Nağıl və t əmsillərin tədqiqi” adlı bölgələrdə verilmişdir. Ümumiyy ətlə, monoqrafiyada müəllifin müxtəlif ill ərdə qəzet və jurnallarda nəşr edilmiş yetmiş m əqaləsi toplanmışdır.
Professor S ədnik Paşa monoqrafiyada “51 il, yollarda, uluslarda, ell ərdə” adlı üç səhifəlik ön söz yazmışdır. Ön sözdə şifahi ədəbiyyatın r əngarəngliyini, zəhmətkeş adamların istək və 270
arzu larını tərənnüm etməsi, xalqın mədəni və ədəbi irsində əsas yer tutması haqqında qısa m əlumat verilir. Az ərbaycan xalqının “Koroğlu”, “Qaçaq N əbi”, “Əsli və Kərəm”, “Leyli və Məcnun”, “Aşıq Qərib” dastanlarının 1936-1939-cu illər- d ən sonra ayrıca kitab şəklində buraxılmaması qeyd olunur v ə bu problemin həll olunması göst ərilir.
Aşıq yaradıcılığının rəngarəng və çox- c əhətli olması, Azərbaycan xalqının qədim və t əkmilləşmiş musiqi aləti sazın aşığın əlində yegan ə vasitə olduğu, aşığın sözünü və hərə- k ətini tənzim etməsi məlum həqiqətdir.
Professor S ədnik Paşayev yazır: “Mən d əmirdən çarıq geyib, dəmirdən əsa götürüb el-el g əzərək əlli bir il ərzində təkcə aşıq yaradıcılığını deyil, əfsanələri, lətifələri, atalar sözlərini, tap- macaları toplayıb yeni tədqiqat əsərləri yazdım. Bundan
əvvəl 2002-ci ildə “Ozan aşıq yaradıcılığına dair araşdırmalar” adlı iki cilddə iyrimi yeddi çap v ərəqi, “Ozan-aşıq sənətinin n əzəri məsələləri” on üç çap vərəqi həcmində m əqalələr toplusunu ayrıca kitab şəklində nəşr etdirdim”.
271
“Az
ərbaycan folkloruna dair tədqiqlər” adlı iyrimi altı çap vərəqi həcmində olan bu əsər d ə məqalələr toplusudur. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı bu kitaba Amerikada, İranda, Türkiyədə, Qazaxıstanda, Orta Asiyada, Dağıstanda və qonşu respub- likalarda çap olunmuş dəyərli əsərlərini də daxil edib oxucuların mütailəsinə vermişdir.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı Azərbay- can xalqının istək və arzularını tərənnüm edən, onun m ədəni və ədəbi irsində çox böyük yer tutan xalq ədəbiyyatının nağıllar, dastanlar, qoşmalar, bayatılar, atalar sözləri, zərb-məsəllər v ə s. ən zəngin və gözəl nümunələrinin ətraflı şərhini verir, həm də bu nümunələrin toplanıb n əşr edilməsini müasir dövrümüzün əsas prob- leml ərindən biri kimi qarşıya qoyur.
Folklorşünas Sədnik Paşa Pirsultanlı xalq ədəbiyyatının kütləvi janrı olan bayatılarımızın 1938-ci ild ə mərhum H.Əlizadə və 1943-cü ildə m ərhum M.H.Təhmasib tərəfindən toplanıb nəşr edildiyini göst ərir və təəssüflə bildirir ki, bundan sonra h əmin janrın nəşri unudulmuşdur. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı 1955-ci ilin 25 avqustunda “Az ərbaycan gəncləri” q əzetində dərc etdirdiyi” Xalq ədəbiyyatı nümu- n ələri nə vaxt nəşr ediləcəkdir?” adlı həmin 272
m əqaləsində 1941-ci ildən sonra “Qaçaq Nəbi”, 1951-ci ild ən isə “Koroğlu” dastanının nəşr edilm ədiyini göstərir. O, qeyd edir ki, “Əsli və K ərəm”, “Leyli və Məcnun”, “Aşıq Qərib” dastanları da ayrıca kitab şəklində buraxıl- mamışdır.
Professor S ədnik Paşa “Molla Nəsrəddin l ətifələri”, “Atalar sözü və məsəllər” kitablarında da l ətifələrin, atalar sözü və məsələlərin tama- mil ə verilməməsini göstərir. Folklorşünas alim göst ərir ki, nəşriyyat orqanlarımız xalqın zəngin folklor incil ərini çap edib ona ərmağan verm əlidir.
“Az
ərbaycan folkloruna dair tədqiqat” kita
bındakı “Əfsanələrin tədqiqi” bölməsində da- hi Az
ərbaycan sənətkarı Nizami Gəncəvinin zən- gin
ədəbi irsində əfsanələrdən istifadə edilməsi, S əməd Vurğun və xalq əfsanələri, qədim Azər- baycan əfsanələri təhlil olunub yekunlaşdırılır.
“Az
ərbaycan eposunun tədqiqi” bölmə- sind
ə “Kitabi Dədə Qorqud”da və əfsanələrdə islami görüşlər, “Koroğlu” eposunun əfsanə qaynaqları, türk xalqlarının ortaq dastanlarının yaranması və yayılması, əsatiri qəhrəmanlıq epos v ə dastanların kamilləşməsi yolları elmi-nəzəri şərhini tapır, tarixilik, elmilik və müqayisəlik 273
prinsipl əri əsasında tədqiq edilib ümumiləşdirilir, h əm də əhəmiyyətli tövsiyyələr verilir. Filologiya elml əri doktoru, professor S ədnik Paşa Pirsultanlı Azərbaycan folklorunu s əmərəli tədqiq edir, xüsusilə əfsanələrə geniş yer verir. Kitabdakı bölmələr planlı şəkildə şərh edilir.
T
t ədqiqi” bölməsində Azərbaycan nağıllarının janr xüsusiyy ətləri, Nizami yaradıcılığında təmsil- l ərdən istifadə etməyin üsulları, Azərbaycan- folklorunda t əmsil və Nizami Gəncəvi kimi dahil ərin təmsillərindən bəhrələndiyinin əhəmiy- y ətini təhlil edir.
H
daqoji- metodik şərhi zəngin nümunələr əsasında tarixi hadis ələrlə vəhdətdə verilir. Mövzu il ə bağlı yazılan tədqiqat əsər- l ərindən yaradıcı şəkildə istifadə olunur, əsas probleml ərin elmi şərhi ətraflı verilir.
“Aşıq yaradıcılılğının tədqiqi” bölməsində G əncəli Dədə Yediyar, Şamama Bəyim, Məhbub xanım, muğamın və aşıq sənətinin beşiyi olan Az ərbaycan, Dirili Qurbani, Tufarqanlı Abbas, Sarı Aşıq, Varxiyanlı Aşıq Məhəmməd, Qızıl- v əngli Aşıq Alı, Aşıq Hüseyn, Ağdabanlı şair Qurban, Şişqayalı Aşıq Aydın, Aşıq Şəmşir, 274
Narınc Xatun, şair Bəhmən, Aşıq Musa, şair M əhəmmədhüseyn, Aşıq Valeh haqqında maraq- lı və məzmunlu məlumat verilir.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı həmin s ənətkarların tərcümeyi-halı, yaradıcılıq yolu, ədəbi irsindən nümunələr, əsərlərinin təlim- t ərbiyəvi və bədii-estetik mahiyyəti, Vətənə və xalqa şərəfli xidmətləri haqqında məzmunlu və ideyalı öçerklər yazmış, oxuculara ərmağan vermişdir.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı “Azər- baycan folkloruna dair t ədqiqlər” adlı tədqiqat əsərinin “Heca vəzninin tədqiqi” adlı sonuncu bölm əsində Azərbaycan xalq şeiri və onun sazla əlaqəli inkişaf prosesinin elmi əsaslarını təhlil edib yekunlaşdırır.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı Azərbay- can milli şeirinin əsasını təşkil edən heca v əzninin tədqiqi ilə səmərəli məşğul olan Əmin Abid, H ənəfi Zeynallı, Əbdüləzəl Dəmirçizadə, A. Dadaşzadə, A.Axundov və başqa görkəmli müt əfəkkirlərin fəaliyyətini diqqətlə nəzərdən keçirir v ə yüksək qiymətləndirir.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı yazır ki, Şah İsmayıl Xətai və Kərəmə qədər heca vəzni xalq poeziyası daxilində böyük təkamül və
275
in kişaf yolu keçmişdir. Ozan şeri qopuzla, aşıq şeri sazla əlaqəli yaranmış və inkişaf etmişdir.
Yazılı ədəbiyyatımızın Şah İsmayıl Xətai, Molla P ənah Vaqif, Qasım bəy Zakir, Nəbati kimi görk əmli nümayəndələri farsdilli şeirdən uzaqlaşıb, anadilli şeirə keçmək üçün aşıq şeirinin mütərəqqi keyfiyyətlərindən faydalan- mış, gözəl sənət inciləri yaradıb kütləvi oxuculara ərməğan vermişdir.
Filologiya elml əri doktoru professor S ədnik Paşa Pirsultanlı tədqiqat əsərində qeyd edir ki, aşıq sənəti xalqımızın qədim və zəngin tarixind ə onun mənəvi dünyasına və milli m ədəniyyətinə möhkəm dayaq olmuşdur. Folklorşünas Sədnik Paşa Pirsultanlı t ədqiqatında göstərir ki, aşığın sazı ilə sözü əkiz doğulmuşdur. Aşıq şeirinin gəraylı, divani, təc- nis, müx
əmməs formaları sazla əlaqəli yaranmış, h ər şeir janrı sazın qoluna öz danışan pərdəsini bağlamışdır. Sazın qolunda qoşmanın öz danışan şah pərdəsi, divaninin və təcnisin də öz müstəqil p ərdələri vardır. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı folkloru Az ərbaycan xalqının əsrlərdən bəri yaratdığı və qoruyub saxladığı mənəvi sərvət adlandırır. Folklor zaman keçdikc ə köhnəlmir, ən möt
əbər idrak mənbələrindən biri kimi qalır, 276
z ənginləşir, xalqın tarixi-mənəvi təcrübəsinin ümumil əşməsində iştirak edir. M əlumdur ki, istedadlı yazılan ədəbiyyat v ə ya incəsənət əsəri milli sərvətdir. Bədii söz, s əslərin ahəngi nəslimiz və dövrümüz haqqında xatir ələri nəsillərdən-nəsillərə ötürür.
Az
C.Cab barlı, Y.V.Çəmənzəminli, S.Vurğun, M.Rzaquluzad ə, R.Rza, S.Rəhimov, İ.Əfəndiyev, B.Vahabzad ə və başqa sənətkarları xalq ədəbiy- yatından yaradıcı şəkildə bəhrələnmiş, gözəl s ənət əsərləri yaratmışlar. Tarixi m
ənbələr və klassik ədəbiyyat Azər- baycan s
ənətkarlarının şifahi xalq yaradıcılı- ğından çox səmərəli bəhrələndiklərini göstərir. Bu tarixi hadis əni Sədnik müəllim də tədqiqat əsərlərində çox səmərəli təsdiqləyir. Filologiya elml əri doktoru, əməkdar mü əllim, əməkdar mədəniyyət işçisi, istedadlı folklorşünas alim, professor Sədnik Paşa Pir- sultan
lının tədqiqat əsərində aşıq yaradıcılığının t ədqiqinə geniş yer verilmiş, Şirvan, Gəncəbasar, D ərbənd, Borçalı, Güney Azərbaycan, Anadolu v ə başqa azəri-türk xalqlarının yaşadıqları ölk ələrdə aşıqların fəaliyyəti araşdırılmış, onla- rın poeziyası yüksək qiymətləndirilmişdir.
277
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı aşıq poeziyasının zəngin təlim-tərbiyə və bədii-estetik mahiyy
ətli tərbiyə mənbəyi olduğunu aşıqların şeirləri əsasında diqqətlə nəzərdən keçirir, araşdırır, tədqiqata cəlb edib təhlilini verir. Mü əllif göstərir ki, bu keyfiyyətlərinə gör ə aşıq şeirlərini dərslikləri, dərs vəsaitlərini, münt əxabat və oxu kitablarını zənginləşdirir. Folklorşünas alim Sədnik Paşayevin bu t ədqiqat əsəri dərslik mahiyyətlidir, çox maraqlı v ə əhəmiyyətli materiallarla zəngindir.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının 2002- ci ild
ə Bakıda nəşr olunan “Ozan-aşıq sənətinin n əzəri məsələləri” adlı kitabında 1970-ci illərdən b əri ozan-aşıq sənətinə aid yazılı qəzet və jurnallarında dərc etdirdiyi elmi-nəzəri məqa- l ələri toplanmış, oxuculara hədiyyə verilmişdir. Folklorşünas alim Sədnik Paşa bu məqalə- l ərində Qazaxıstanda və Orta Asiyada mövcud olan ozan, aşıq, baxşı və akın məktəblərindən ətraflı bəhs edir, maraqlı məlumat verir.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı bu kita- bında “Saz və aşıq”, “Qopuz və sazın əlaqəli havaları”, “Aşıq ifaçılığı xüsusiyyətləri”, “Aşıq yaradıcılığında təcnisin öyrədilməsinə dair”, “Aşıq sənətinin ölməz əlaqələri”, “Aşıq ifaçılığı- nın bəzi məsələləri”, “Aşıq məktəbləri”, “Ozan- 278
aşıq məktəbləri”, “Sazin yüz möcüzəsi”, “Ana saz”, “Sözün, sazın qovşağı”, “İlk araşdırmalar”, “Ozan s ənəti” “Aşıq yaradıcılığı”, “Qədim ozanlar yurdu”, “Türk xalqlarında Ozan- aşıq m əktəbləri haqqında qeydlər” “Qazaxıstan folk- lo runda çalğı alətləri və saz havaları”, “Kazak folklor u haqqında”, “Türk dilli xalqlarda ozan- aşıq sənəti və onun milli xüsusiyyətləri”, “Türk xalqlarının ozan-aşıq sənətinin əski və çağdaş durumu”, “Türkiy ə və İranda aşıq mühiti”, “Şirin qala”nı axtararkən”, “Folklor problemlər, müla- hiz
ələr” adlı məqalələri toplanmışdır.
Dövrü m ətbuatda folklorşünaslar və təd- qiqatçı mütəxəsislər bu kitabın nəşr olunmasını folklorşünaslığın öyrənilməsinə səmərəli əməyin h ədiyyəsi adlandırmış, müəllifin əməyini dəyər- l əndirmişlər. Maraq lıdır ki, bu məqalə yalnız Azərbay- canda deyil, h əm də Qazaxıstanda və Türkiyədə dövrü m ətbuatda dərc edilib oxucuların müta- il əsinə verilmişdir. Həmin ölkələrin dövrü m ətbuatında dərc olunan bu elmi-nəzəri məqa- l ələri mütəxəssislər yüksək qiymətləndirmişlər. Ona gör ə ki, bu tədqiqat əsərlərində xalqların şifahi yaradıcılığına ciddi qayğı bəslənilmiş, hadis
ələrin şərhi tarixilik və elmilik prinsipləri əsasında real verilmişdir. 279
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı saz havalarının ümumi siyahısını verərkən onlardan hansıların gəraylı, qoşma və təcnis, bayatı və xalq mahnısı, divani və müxəmməslə bağlı olduqlarını qeyd edir və şərhini verir.
Saz havalarından bunları göstərir: gəraylı havaları, qoşma havaları, təcnis havaları, bayatı havaları, xalq mahnısı havaları, divani havaları, müx əmməs havaları. Mü əllif saz havalarının ümumi mənzərə- sin ə diqqət yetirir, həm də saz havalarının ətraflı şərhini verir.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı yazır: “Sivasdan Pirsultan Abdalın, Şah İsmayıl Xə- tainin, Aşıq Veysəlin, Konyada Dadaloğlunun, Qaracaoğlanın, Koroğlunun, Qars bölgəsində isə Aşıq Şenliyin, Ərzurumda və Ağrıda Aşıq Əmrahın şeirləri geniş yayılmışdır. Bunların sıra- sında dastançılığa meyl Qarsda daha güclüdür”. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının t ədqiqatında bu sənətkarların yaradıcılıq yolu n əzərdən keçirilir, əsərlərinin məzmunvə ideyası qısa şərh edilir, onların vətənə və xalqa səmərəli xidm
ətləri aydın göstərilir. Filologiya elml əri doktoru, əməkdar mü əllim, professor Sədnik Paşa Pirsultanlı ad- larını çəkdiyi yerlərdə Azərbaycan dastanlarına 280
d ərin məhəbbət olmasını, bu dastanların geniş yayılmasını və oxucuların dərin hörmətini qazan- masını çox inandırıcı vurğulayır.
G
yanğısı ilə tərənnüm edir. Ona görə ki, Məhbub xanımın vətən həsrəti çox qüvvətlidir:
G
Bu yerd ə çox olub igidlər bəhsi. Atamın var idi, ağır xəznəsi, Yaqutu, yam əni, ləli Gəncənin.
Kitabda Az ərbaycan ozan-aşıq sənətinin n əzəri məsələləri tarixilik, elmilik, ideyallıq, müqayis əlilik, pedaqoji və metodik prinsiplər əsasında ətraflı şəklini tapır. Mü əllif vətənə və xalqa dərin hörmət və m əhəbbətin poetik bədii ifadəsini gözəl cilalayır, oxucuya yüks ək əxlaqi keyfiyyətlər aşılayır.
T
inkişaf yollarını, bu sənətin görkəmli nümayən- d ələrinin, xüsusilə vətənə və xalqa şərəfli xidmət ed ən, zəngin ədəbi irs yaradan, yəni gözəl qoş- malar, bayatılar, təcnislər, divanilər, gəraylılar və s. şeirlərlə məclisləri bəzəyən sənətkarların f əaliyyətini şərh edir, yüksək qiymətləndirir. Az ərbaycan ədəbiyyatı tarixində görkəmli folklorşünas kimi tanınan, filologiya elmləri 281
doktoru, professor S ədnik Paşa Pirsultanlı 20-30- cu ill ərdə Y.Vəzir, Ə.Abid, S. Mümtaz, V.Xuluflu, H.Zeynallı, Ə.Tahirov və başqa nurlu sima
ların səmərəli xidmətlərini yüksək dəyər- l əndirmiş, onların fəaliyyətini tədqiq etmişdir. Az ərbaycan folklorunun cografi atlasının yaranmasından, geniş təbliğindən, saz-söz sənə- tinin
əhəmiyyətindən, professor Mirəli Seyi- dovun qırx ildən çox mifologiya ilə səmərəli m əşğul olmasından, Abbas Aslanovun “Azərbay- can mifoloji m ətnləri”, Mürsəl Həkimovun “X alqımızın deyimləri və duyumları” və Sədnik Paşayevin dörd əfsanə kitabları haqqında apar- dığı bu tədqiqat əsərində faydalı izahat verilir.
Mü
a şıqları, Göyçə aşıq məktəbi, Gəncə-Şəmkir aşıqları haqqında apardıqları araşdırmalarda və t ədqiqatda hadisənin şərhini düzgün cilalayır, oxucuya maraqlı elmi-nəzəri məlumat verir, oxucuların vətənpərvərlik, əməksevərlik, doğma ana yurda, onun füsünkar t əbiətinə sevgi və m əhəbbətini zənginləşdirir. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı yazır ki, G əncə-Şəmkir aşıqlarından Aşıq İmran, Aşıq Əkbər Koroğlu aşığı, Aşıq Mayıs Gəncəli kimi sin
əsi dolu, “Qurbani”, “Abbas və Gülgəz”, “Əsli və Kərəm” dastanlarını, saz havalarını, aşıq 282
şeirini mükəmməl bilən, onların səmərəli təbli- ğatçısı olan, xalqın hörmətini qazanan sənətkar- lar aşıq şeirinin bütün formalarını əzbər bilmiş, h əmişə onun təbliğatçısı olmuş, parlaq uğurlar qazanmışlar.
Qüdr ətli və istedadlı Aşıq Ədalətin həyatı, yaradıcılığı, ülvi sənətkarlıq ustalığı, insanların q əlbini pərvazlandırdığı, onlara yüksək təlim- t ərbiyəvi və bədii-estetik, əxlaqi keyfiyyətlər aşıladığı tədqiqat əsərində ətraflı şərhini tapır. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının tədqi- qat
əsərləri dərin məzmuna, yüksək sənətkarlığa v ə parlaq ideyaya malikdir. Buna gör ə də ali və orta məktəblərdə onun t ədqiqat əsərlərindən faydalı dərs vəsaiti kimi s əmərəli istifadə edilir, ona hörmət qazandırır. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının elmi- t ədqiqat əsərləri səmərəli axtarışların, məsuliy- y ətli araşdırmaların və diqqətli tədqiqatın nəticə- sind ə yazılmış elmi-tədqiqat sənədləridir. Buna gör ə də filologiya elmləri doktoru, professor S ədnik Paşa Pirsultanlı həmişə sevilir, ümumxalq m əhəbbəti qazanır. Yüklə 2,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|