T. Malikov O. Olimjonov moliya

12- 
bob. Xo’jalik yurituvchi sub’yektning ishlab chiqarish 
chiqimlari, foydasi va rentabelligi 
Xo’jalik yurituvchi sub’yektlarning xarajatlari: mohiyati, tarkibi, 
klassifikatsiyalanishi va samaradorligini baholash 

---

“Ishlab chiqarish xarajatlari” va “ishlab chiqarish chiqimlari” 
tushunchalari (iboralari) bir xil ma’noni anglatmaydi. Bu 
tushunchalarning ikkinchisi birinchisiga nisbatan kengroq bo’lib, 
jamiyat nuqtai-nazaridan u jonli va buyumlashgan mehnatning 
barcha hajmini o’zida mujassam etadi va mahsulotning qiymatiga 
teng. “Ishlab chiqarish “chiqimlari” tushunchasi, aksariyat hollarda, 
iqtisodiyotning ma’lum bir sohasi bilan bog’langan (masalan, ishlab 
chiqarish chiqimlari, muomala chiqimlari va boshqalar). 
Ishlab chiqarish chiqimlarini dastlab ikki guruhga bo’lish 
mumkin: 

aniq yoki amaldagi, haqiqatdagi chiqimlar; 

aniq bo’lmagan chiqimlar. 
Aniq yoki amaldagi, haqiqatdagi chiqimlar XYuS tomonidan 
amalga oshirilgan aniq xarajatlardan 
– ish haqi, xomashyo va 
materiallar xarajatlari, ijara uchun to’lov va boshqalardan iborat. 
Aniq bo’lmagan, almashgan chiqimlar yoki qo’ldan boy berilgan, 
qo’ldan chiqarilgan imkoniyatlar chiqimlari esa shu bilan bog’liqki, 
XYuS mahsulot ishlab chiqarish uchun kapitaldan foydalanib, 
shuning o’zida uning muqobilli foydalanish imkoniyatini qo’ldan 
chiqaradi. Mablag’larning cheklanganligi ularning foydalilik daraja- 
siga qarab mavjud imkoniyatlarning variantlaridan foyda-lanishga 
XYuSni majbur qiladi. 
Bunda har doim qo’ldan chiqarilgan, boy 
berilgan foydalar elementlari va demak, aniq bo’lmagan chiqimlar 
elementlari mavjud bo’ladi. U yoki bu mahsulotni ishlab chiqarishni 
davom ettirish yoki uni yanada kengaytirish xususida har qanday 
boshqaruv qarori an
iq va aniq bo’lmagan chiqimlarning hisob- 
kitobiga asos-
lanadi. U yoki bu iqtisodiy qaror o’rtasidagi tanlanish 
har doim boshqa maqsadlarga erishish uchun ongli ravishda 
yuqotilgan yoki rad etilgan imkoniyatlarni xarakterlaydi (tavsivlaydi). 
“XYuSning xarajatlari” tushunchasi “XYuSning chiqim-lari” 
tushunchasidan farq qilib, ular bevosita moliyaviy kategoriyalar va 
birinchi navbatda mahsulot tannarxi bilan uzviy bog’langan. Shuning 
uchun ham XYuSning xarajatlariga uning mohiyatini ifodalovchi 
quyidagicha ta
’rif berish mumkin: