T. S. Malikov moliya

garov 
bo‘yicha foiz stavkasi
(mortgage rate), deb nomlanuvchi 
foiz stavkasi bo‘yicha to‘laydi. Bank tomonidan firmalar
-
dan undiriladigan stavka esa 
tijorat krediti bo‘yicha foiz 
stavkasi 
(commercial loan rate), deb ataladi.
Kreditning har qanday turi yoki qayd qilingan daro-
madga ega vosita bo‘yicha foiz stavkasi miqdori bir qator 
omillarga bog‘liq. Bulardan eng muhimlari 
hisob-kitob pul 
birligi 
(unit of account), 
to‘lov muddati 
(maturity) va 
kre-
dit kelishuvi shartlarining qarz oluvchi tomonidan ba-
191
«Indeks» lotincha «index» - ko‘rsatkich; sarlavha. 1. Biror narsa ning 
nom, baho va sh.k. ko‘rsatkichi, ro‘yxati. 2. Iqtisodiy hodisalarning tadri-
jiy o‘zgarishlarini foizlar hisobida ifodalovchi raqam ko‘rsatkichlari. Qa-
rang: o‘sha manba. J.II. - B.208.
192
Shunday bo‘lsa-da, bozor sari yo‘l olganimizga chorak asr bo‘lib qolayot-
ganligiga qaramasdan, afsuski, hamon bularga jiddiy e’tibor berayotganimiz 
yo‘q. Televizorda bu ma’lumotlar taqdim etilayotganda – boshqa “kanal”ni 
burashga shoshilamiz; gazetada ularga ko‘zimiz tushsa navbatdagi sahifani 
ochishga oshiqamiz; ular muhokama etilayotgan davralarga kirishni o‘zimiz-
ga ep ko‘rmaymiz; shu maqsadlar uchun internet sahifalariga tez-tez muro-
jaat qilish esa hayotiy ehtiyojimizga aylanmagan. Holbuki, ...

---

130
T.S.Malikov, N.H.Haydarov
jarilmaslik riski, 
yoki 
defolt riskidir 
(default risk). Ushbu 
omillarning har birini batafsilroq ko‘rib chiqamiz.
• 
Hisob­kitob pul birligi
to‘lovlar amalga oshiriluvchi pul 
birligini o‘z ichiga oladi. Hisob-kitob birligi bo‘lib, qoidaga 
ko‘ra u yoki bu mamlakatning valyutasi hisoblanadi: dollar, 
yevro, frank, funt, rubl, so‘m, peso va hokazolar. Ba’zida bir-
lik sifatida qandaydir bir tovar qo‘llaniladi, masalan, oltin, 
kumush yoki tovar va xizmatlarning standart «savati». Foiz 
stavkasi hisob-kitob pul birligiga bog‘liq holda o‘zgaradi. 
• Qayd qilingan daromadga ega bo‘lgan vosita bo‘yicha
 
to‘lov muddati – 
bu davomiyligida jami olingan summani 
to‘lash lozim bo‘lgan vaqt. Qisqa muddatli instrument (vo-
sita)lar bo‘yicha foiz stavkasi uzoq muddatlilarining foiz 
stavkasidan yuqori, past yoki teng bo‘lishi mumkin.
• 
To‘lanmaslik riski
qayd qilingan daromadga ega inst-
rument (vosita) bo‘yicha qarzning asosiy summasi yoki 
foizning qandaydir bir qismi qarz oluvchi tomonidan to‘lan-
maslik ehtimolini o‘z ichiga oladi. Bu riskning darajasi qa-
nchalik baland bo‘lsa, qarz oluvchi o‘z investorlariga u ning 
qimmatli qog‘ozlarini sotib olishga rozilik bildirishlari 
uchun shunchalik yuqori foiz stavkasini va’da qilishi lozim.
Endi ushbu uch omil amalda qanday qilib foiz stavkasi 
darajasi (o‘lchami)ga ta’sir etishini ko‘rib chiqamiz.