T texniki kolleci

xırdalanması adlanır. 
2) Verilmiş ölçü vahidindən böyük ölçü vahidinə keçmək. Belə keçid adlı ədədin
çevrilməsi adlanır. 
Beləliklə, müəyyən kəmiyyəti xarakterizə edən adlı ədədin xırdalanması, bu adlı 
ədədin həmin kəmiyyəti xarakterizə edən kiçik ölçü vahidi ilə verilmiş adlı ədədlə ifadə 
edilməsi deməkdir. 
Məsələn, 4km = 4 
( )
İndi 2-ci növ çevirmənin mənasını açıqlayaq. Müəyyən kəmiyyəti xarakterizə edən adlı 
ədədin çevrilməsi bu ədədin həmin kəmiyyəti xarakterizə edən böyük ölçü vahidi ilə 
verilmiş adlı ədədlə ifadə edilməsi deməkdir. Məsələn, qram vahidi ilə verilmiş 3150q 
adlı ədədini kq vahidi ilə verilmiş adlı ədədə çevirək. 
1q = 0,001kq olduğundan, harda ki, 0,001 = 1q
∶ nisbətidir. 
3150q=3150
( ) ( ) kq. 
Qeyd edək ki, adlı ədədlərin xırdalanması və çevrilməsinə aid praktik çalışmaları 
asanlıqla icra etmək üçün bircins kəmiyyətlərin ölçü vahidləri arasında riyazi 
münasibətləri bilmək kifayətdir. 
3. 
Adlı ədədlər üzərində toplama və çıxma əməllərinin icra edilməsi məlum 
qaydalara əsaslanır. Sadəcə adlı ədədlər üzərində bu əməllərin icrası zamanı adlı 
ədədlərin xüsusiyyətini nəzərə almaq lazımdır. Yəni nəzərə almaq lazımdır ki, elə adlı 
ədədləri toplamaq və ya çıxmaq olar ki, əməl nəticələrinin mənası olsun. Aşkardır ki, 
adlı ədədlərin cəminin və fərqinin o vaxt mənası var ki, həmin ədədələr bircins 
kəmiyyətləri xarakterizə etmiş olsun( bircins ölçü vahidləri ilə verilsin). Onda aşkardır ki, 
mücərrəd (adsız) ədədlə adlı ədədin cəminin və ya fərqinin, həmçinin müxtəlif cinsli 
kəmiyyətləri xarakterizə edən adlı ədədlərin cəminə və ya fərqinə həmişə məna vermək 
mümkün deyil. 
Tərif.1) Verilmiş iki adlı ədəd vasitəsilə xarakterizə olunan kəmiyyətlərin cəminə bərabər 
olan kəmiyyəti xarakterizə edən üçüncü adlı ədədə verilmiş adlı ədədlərin cəmi deyilir. 
2) Adlı ədədlərin cəmini tapmaq əməlinə adlı ədədlərin toplanması deyilir. 
Məsələn, 724km + 277km = 724∙1km + 277∙1km = (724+277)∙1km = =1001∙1km = 
1001km 
Qayda 1.Eyni ölçü vahidi ilə verilmiş iki adlı ədədi toplamaq üçün onların mücərrəd 
(adsız) vuruqlarını toplamaq, nəticənin yanında ortaq ölçü vahidini yazmaq lazımdır. 
Adlı ədədlər üçün də çıxma əməli adlı ədədlərin toplanması əməlinin tərs əməli 
kimi təyin edilir. 
Tərif. İki adlı ədədin cəminə və bu ədədlərin birinə görə o biri adlı ədədin tapılması 
əməlinə adlı ədədlərin çıxılması deyilir. 
Məsələn, 1955 il =x il +1147 il = (x+1147) il. Buradan da, 1955 = x+1147 və ya x = 
1955-
1147. Deməli, 1955 il – 1147il = (1955-1147) il = 808 il. 
Qayda 2. Eyni ölçü vahidi ilə verilmiş adlı ədədləri çıxmaq üçün azalanın mücərrəd 
vuruğundan çıxıılanın mücərrəd vuruğunu çıxıb, alınan fərqin yanında ortaq ölçü 
vahidini yazmaq lazımdır.  
Biz eyni vahidlə verilmiş birhədli adlı ədədlərin toplanması və çıxılması 
qaydalarına baxdıq. İndi tutaq ki, verilmiş birhədli adlı ədədlər müxtəlif bircins ölçü 
vahidlərində verilmişdir. Bu halda, verilmiş adlı ədədləri yuxarıda şərh edilmiş qaydalara 
əsasən ya xırdalamaqla, ya da çevirməklə bir ölçü vahidi ilə verilmiş adlı ədədlərə 
gətirmək kifayətdir. 
Məsələn, 0,30m+13sm = 0,30m +0,13 m =0,43m və ya
0,30m+13sm = 30sm + 13sm = 43sm 
Çıxma əməli də analoji qayda ilə icra edilir. 

---

39 
Qayda 3. Müxtəlif bircins ölçü vahidləri ilə verilmiş birhədli adlı ədədləri toplamaq və 
çıxmaq üçün əvvəlcə komponentləri xırdalamaqla və ya çevirməklə onları eyni ölçü 
vahidi ilə verilmiş adlı ədədlərə gətirmək lazımdır. 
Birhədli adlı ədədlərin üzərində toplama və çıxma əməllərinin keçirdiyimiz bu 
qaydaları komponentləri çoxhədli adlı ədədlər olan hal üçün də doğrudur. Yalnız 
əvvəlcə komponentləri məlum xırdalamaq və çevirmək qaydası ilə birhədli adlı ədədlərə 
gətirmək və ya onları hədbə-hədd toplamaq və çıxmaq lazımdır. 
Məsələn, 
1) 5km230m + 6km420m = 5230m + 6420m = (5230+6420)m = =11650m=11km650m
və ya 
5km230m + 6km420m = (5+6)km +(230+430)m = 11km650m 
2)12kq30q 
– 4kq240q = 12,030kq – 4,240kq = ( 12,030-4,240)*1kq= 7,790kq 
12kq30q 
– 4kq240q = 12030q – 4240q =(1203-4240)*1q= 7790q = 7,790kq 
4. 
Adlı ədədlərin adsız ədədə vurulması və bölünməsi üçün heç bir qaydanın tətbiq 
edilməsinə ehtiyac yoxdur. Bu qaydalar kəmiyyətlərin ədədə vurulması və bölünməsi 
qaydalarının analoqudur. a kəmiyyətinin e vahidindəki ədədi qiymətinin m
e
(a) kimi işarə 
edək. m
e
(a) ədədi m
e
(a)=x şəklində ədəddir harda ki, x
0 ədədi a kəmiyyətinin ədədi 
qiymətidir. a kəmiyyətinin ədədə vurulması və bölünməsi üçün isə onun ədədi 
qiymətini bu ədədə vurmaq və bölmək kifayətdir.
Tutaq ki, e ölçü vahidində x*e birölçülü adlı ədədi verilmişdir və 
ixtiyari adsız ədəddir. 
Onda 
*xe = ( x)∙1e=( ∙x) ∙ e.
Məsələn, 
∙ (4,2sm) = (
∙ 4,2)∙1sm=(1,4∙2)sm=2,8sm 
Qayda1. Adlı ədədin adsız ədədə vurulması iki adsız ədədin vurulmasına gətirilir və 
hasilinin yanında verilmiş ölçü vahidi yazılır.
A
dlı ədədin adsız ədədə bölünməsi isə adlı ədədin adsız ədədə vurulması əməlinə 
gətirilir.
Qayda 2. Adlı ədədi adsız ədədə bölmək iki adsız ədədin qismətinə gətirilir və alınan 
qismətin yanında verilmiş ölçü vahidi yazılır.
Məsələn, 5,4kq 
∶
= (5,4k
q) ∙ 
= (5,4∙ 
) ( )