Tabiiy fanlar fakulteti botanika kafedrasi

ILDIZ TIZIMI VA UNING SUVNI SO‘RISHI. O‘simliklarning to‘la suv bilan ta’minlanish jarayonida ildiz tizimi asosiy rol o‘ynaydi.SHuning uchun ham ildizning rivojlanish jadalligi morfologik va anatomik tuzilishlari tuproqdan suv va suvda erigan mineral elementlarni so‘rishga moslashgan. Ildizning eng faol birlamchi tuzilishida bir qancha to‘qimalarni ko‘rish mumkin: ildiz qini, apikal meristema, rizoderma, birlamchi po‘stloq, endoderma, peritsikl va o‘tkazuvchi to‘qimalar. Ildizning o‘suvchi qismi uzunligi 1 sm atrofida bo‘lib, meristema (1,5-2,0 mm) va cho‘zilish (2-7 mm) qismlarini o‘z ichiga oladi. Ildizning meristema qismndagi hujayralar to‘xtovsiz bo‘linib turadi. Xar bir hujayra o‘z hayotida 6-7 martagacha bo‘linadi va ildizlarning o‘sishini ta’minlaydi. Hujayralar bo‘linishdan to‘xtagandan so‘ng cho‘zilish boshlanadi. Ildizning cho‘zilish qismida hujayralarning differensirovkasi tugallanib, ildizlarning tukchalik qismi boshlanadi va u erda ildiz asosiy to‘qimalarining shakllanishi tugaydi: rizoderma, birlamchi po‘stloq, endoderma va markaziy silindr to‘kimalari. Rizoderma bir qavat bo‘lib joylashgan hujayralardan iborat. Asosan ildiz tukchalarini hosil qiladi va buning natijassda ildizning suv va suvda erigan mineral moddalarini so‘ruvchi yuzasini bir nechabarobar oshiradi. Ildizning tukchalar qoplagan qismi qancha ko‘p bo‘lsa, uning umumiy suvni so‘ruvchi satxi ham shuncha ko‘p bo‘ladi. Bunday tukchalarning har biri tuproq kapillyari ichiga kirib, undagi suvni so‘radi va o‘zining asosiy fiziologik funksiyasini bajaradi.Ildizning tukchalik qismidan yuqorisi passiv xususiyatga ega. CHunki birlamchi po‘stloq hujayralarining devori qalinlashadi, po‘kaklashadi va hatto ayrim hujayralar nobud bo‘ladi. Buning natijasida suv va unda erigan moddalarni ololmaydi. Ko‘pchilik er ustida yashovchi o‘simliklar ontogenezining birinchi bosqichida ildiz tizimi ustki qismiga nisbatan tez rivojlanadi va atrofga mustaxkam, keng taraladi. G‘allasimonlarning ildizi 1,5-2 m chuqurlikkacha etishi mumkin. Bir tup kuzgi sulining ildizi eng qulay sharoitda yaxshi rivojlanib, yon shoxlari juda ko‘payadi, ya’ni 143 ta birlamchi, 35 ming ikkilamchi, 2 mln. 300 ming uchlamchi, 11,5 mln. to‘rtlamchi tartibdagi ildizlar hosil bo‘ladi. Ildizlarning umumiy soni 14 mln.ga etib, uzunligi 600 km va umumiy sathi 225 m² teng bo‘ladi. Bu ildizlarda 15 milliard tukcha bo‘lib, umumiy uzunligi 10 ming km atrofida. Umuman, o‘simlikning ildiz satxi er ustki qismiga nisbatan 100 martadan ko‘proq bo‘ladi.Mevali daraxtlardan 5-7 shoxchasi bo‘lgan olma daraxtida 50 mingdan ortiq ildiz hosil bo‘ladi.Ildiz hujayralarining suvni faol shimishi va siqib yuqoriga chiqarishi ildizlarda modda almashinuvi sababli ro‘y beradi. Natijada ildiz tizimi suvni tuproq, bo‘shlig‘idan so‘rib olib, ma’lum bir yo‘nalishda tukchalardan to o‘tkazuvchi naychalargacha harakatta keltiradi. Bu harakat ildiz tukchalari, ildizdagi po‘stloqni hosil qiluvchi parenxima hujayralari, endoderma, peritsikl markazi, parenxima va o‘tkazuvchi naychalargacha davom etadi.Ancha faol xususiyatga ega mazkur harakat mexanizmiga faqat asrimizning 80-yillaridagina aniqliklar kiritildi. Ildizning po‘stloq to‘qimasi hujayralari orqali suv harakati uch yo‘l bilan sodir bo‘lishi mumkin: apoplast, simplast va transvakuolyar. Simplast suvning hujayra sitoplazmasi orqali harakatlanishini bildiradi. Rizoderma va parenxima hujayralariga suvning kirishi va xarakatlanishi osmos qonunlari asosida sodir bo‘ladi. Bu xarakatda qisman ATF ham sarflanadi. Umuman suv ildiz tukchalaridan to o‘tkazuvchi naylargacha simplast yo‘li bilan harakat qiladi.Apoplast deb suvning hujayra po‘sti orqali harakatlanishiga aytiladi.Hujayra po‘stining suvga nisbatan qarshiligi sitoplazmaga qaraganda ancha kamligi apoplast harakatining faolligiga sabab bo‘ladi. Bu harakat rizoderma ildiz tukchalari hujayralarining po‘stidan boshlanib, endoderma hujayra hujayralarigacha davom etadi. Endodermaga kelgan suv o‘z yo‘nalishini apoplast yo‘li bilan davom ettirolmaydi. CHunki bu erda po‘sti juda qalinlashgan (Kaspari belbog‘i) va suv o‘tkazmaydigan hujayralar-qavati joylashgan. Birok ular orasida maxsus o‘tkazuvchi hujayralar borki, ular ildizning ksilema hujayralari bilan tutashgan. Apoplast yo‘li bilan endodermagacha kelgan suv o‘tkazuvchi hujayralarning sitoplazmasiga o‘tadi va simplast yo‘li bilan o‘tkazuvchi naylargacha davom etadi. Transvakuolyar suvning hujayra shirasi orqali harakatlanishini bildiradi. Hujayraga suvning kirishi va harakatlanishi hujayra shirasining osmotik bosimiga to‘la bog‘liq..Osmotik bosim qancha yuqori bo‘lsa, bu harakat ham shuncha faol bo‘lishi mumkin, chunki u hujayraning so‘rish kuchini oshiradi. SHunday qilib, ildiz tukchalarida shimilgan suv hujayradan hujayraga o‘tishi natijasida ksilema naylariga o‘tadi va ularda pastdan yuqoriga itaruvchi gidrostatik bosim hosil qiladi. Bu bosim - ildiz bosimidir. U kuch ksilema naylaridagi eritmaning ildizdan yer usti qismlarigacha yetib borishini ta’minlaydi. Agar tuvak o‘simlik tanasini ildizga yaqin joyidan kesib, qolgan qismiga rezina naycha kiydirilsa va unga kalta shisha naycha o‘tkazilsa, u holda ildiz hujayralarining bosimi tufayli shisha naychadagi eritma ko‘tarila boshlaydi. Suv to‘playdigan naycha o‘rniga simob monometri o‘rnatilsa, ildiz bosimini o‘lchash mumkin. Kesilgan poyadan eritmaning oqib chiqishi o‘simliklarning yig‘lashideb ataladi. Ajralib chiqqan eritma shira deyiladi. Chunki uning tarkibida organik va anorganik moddalar erigan holda bo‘ladi va ma’lum konsentratsiyani tashkil etadi. O‘simliklarning ildiz bosimi xar xil bo‘lib, o‘tsimon o‘simliklarda 1-3 atm. atrofida, yog‘ochsimon o‘simliklarda esa biroz ko‘proq bo‘ladi. Yig‘lash hodisasi ham hamma o‘simliklarda bir xil emas. Ba’zilarida (kungaboqar, makkajo‘xori va boshqalar) uning borligi juda oson aniqlansa, boshqalarida (karagay, archa) deyarli sezilmaydi. Qolaversa, bu hodisa yil fasllariga ham bog‘liq, masalan, baxorda kuchli. Ba’zilarining (oqqayin, tok) kesilgan poyalaridan ko‘p eritma oqib chiqadi. Bu ildiz bosimining juda yuqoriligidan dalolat beradi. Bu davrda asosiy poyada bosim 10 atmosferagacha etadi. Tanadan ajralayotgan shirani yig‘ib olib, kimyoviy analiz qilish yo‘li bilan ildizniig funksional faoliyatini o‘rganish mumkin. Agarda tuvakda o‘stirilayotgan o‘simlik bir necha soatga nam atmosferaga joylashtirilsa yoki ustiga shisha qalpoq yopib qo‘yilsa, barglarining uchlarida suv tomchilari paydo bo‘ladi. Ular vaqti-vaqti bilan tomib tushadi va o‘rniga yangilari vujudga keladi.
Bunday holat guttatsiya deb ataladi, uni nam havoda ko‘pchilik o‘simliklarda kuzatish mumkin. Bunda ham ildiz bosimi asosiy rol o‘ynaydi. Guttatsion tomchilarning hosil bo‘lishi, ayniqsa, tropik o‘simliklarga xos xususiyatdir, chunki ular ko‘proq namlik sharoitda yashashga moslashgan. Ularda transpiratsiya jarayoni ancha qiyinchilik bilan kechadi. Bunday sharoitlarda suvning yuqoriga ko‘tarilishi asosan ildiz bosimi hisobiga ro‘y beradi.

ILDIZ TIZIMININT SUVNI SO‘RISHIGA TASHQI SHAROIT OMILLARINING TA’SIRI. Harorat ildizning suvni so‘rish tezligiga ta’sir qiladigan eng muhim omillaridan biridir. Agar tuproq harorati pasayaboshlasa, ildizning suvni so‘rish qobiliyati ham susaya boradi. Bu hodisani kuzatish uchuno‘simlik o‘sib turgan tuvak atrofini muz bilan o‘rab qo‘yish kerak. Ko‘p o‘tmay o‘simlik so‘liy boshlaydi. CHunki tuproq soviganda ildizlarga juda ham sust boradigan suv o‘simlikdan bug‘lanib sarflanadigan suv miqdorini qoplay olmaydi. Tuvak me’yoriy haroragga o‘tkazilsa, o‘simlik avvalgi holatiga qaytadi. Past haroratda suvni so‘rish qobiliyatining pasayishi hujayra protoplazmasi qovushqoqlik darajasining oshib ketishi tufayli ro‘y beradi, deb tushuntiriladi. Tuproq harorati keskin pasayganida, o‘simlikning so‘lishi natijasida hamma fiziologik jarayonlar ham buziladi: og‘izchalar yopiladi, transpiratsiya va fotosintez jarayonlari keskin pasayadi. Mineral elementlarning yutilishi ham to‘xtab qoladi. Bunday xolat uzokroq davom etsa, o‘simliklar nobud bo‘lishi mumkin. Suvning ildizga kirish tezligiga havodagi kislorod miqdori ham ta’sir etadi.Hujayra protoplazmasi suvni harakatta keltirish uchun ma’lum miqdorda energiya sarflaydi, bu energiya esa nafas olish jarayonida hosil bo‘ladi. SHuning uchun ham zich tuproqli, qatqaloqli yoki uzoqroq muddatga suv bilan qoplangan yerlarda o‘simliklar yaxshi rivojlana olmaydi va nobud bo‘ladi. CHunki bunday yerlarda kislorod etmay qoladi va natijada ildizlarning nafas olishi sekinlashadi yoki to‘xtab qoladi. Hujayralarda modda almashinuv jarayoni ham buziladi, natijada spirtlar, uglevodlar va organik kislotalar to‘plana boshlaydi. Protoplazmaning osmotik xususiyatlari ham o‘zgarib ketadi. SHuning uchun ham tuproqqa yaxshi ishlov berib, agrotexnik tadbir-choralarni to‘g‘ri qo‘llash va aeratsiya ta’minotiga erishish ildizlarning faolligini oshiradi.Ildizning suvni so‘rish va harakatta keltirish qobiliyatiga tuproq eritmasining konsentratsiyasi va rN darajasi ham ta’sir etadi. Ildiz hujayrasi shirasining konsentratsiyasi tuproq eritmasi konsentratsiyasidan yuqori bo‘lsagina suv ildizga so‘rila boshlaydi. Aks holda ildiz tuproqdan suv olish u yoqda tursin, o‘zida mavjud suvni ham yo‘qotishi mumkin. SHuning uchun ham sho‘r tuproqlarda faqat osmotik bosimi yuqori o‘simliklar (sho‘ralar va boshqalar) yashay oladi. CHunki ularning hujayralarida tuz to‘planish hisobiga osmotik bosim juda yuqori bo‘ladi.Tuproq eritmasiniig rN juda past (2-3, ya’ni nordon reaksiyaga ega) bo‘lgan eritmalaridan ko‘pchilik o‘simliklarning ildizlari suvni o‘zlashtirolmaydi. Reaksiya neytral darajaga yaqinlashgai sari suvning o‘zlashtirilishi ham faollasha boradi.