Tafakkur ziyosi

FILOLOGIYA FANLARI

---

“TAFAKKUR ZIYOSI”
 
ilmiy-uslubiy jurnali 2021/4-son
142 
Oxirgi misrada oldingi bir ruboiyda 
qo‘llanilgan hadis keltirilgan.
Javobi xolis: Beshinchi javob:
Ul olim kim bo‘lsa masoixga faniy,
Oyotu ahadus ilsa doim suxani,
Buyla kishi bo‘lsa shahi din,
Man akrami oliman, akramani.
Va nihoyat, beshinchi ruboiyda ham 
shoir din ilmida va Qur’on sirlaridan voqiflikda 
benazir bo‘lishlikni ta’kidlaydi. Xullas, o‘sha 
A’lamning bitta ruboiysiga Shukuriy beshta 
to‘rtlik bilan javob beradiki, bu badiiy ijodda 
nihoyatda siyrak uchraydigan bir hodisadir. 
“O‘zbek adabiyoti tarixi” kitobining 
4-jildida shoirning forsiy she’rlaridan biri tahlilga 
tortilgan va shoirning badiiy mahorati ochib 
berilgan: “O‘n yillab umri saroyda naqqoshlik 
bilan o‘tgan Shukuriy arznomalarida o‘z 
mehnatiga yarasha qadrlanmayotganligidan 
norozi bo‘lib yozadi’’,- deydi Y. Is’hoqov va 
quyidagi she’rni dalil keltiradi,
Dah sol guzashta z-in miyona,
Nodida dame huzuri xona...
Har chand g‘aribi notavonam,
Dar xizmati husravi zamonam.
Har xizmati zori dilshikasta,
Maqbuli chanobi shoh gashta.
Lekin mani notavoni mahzun,
Dilreshi sitamkashi jigarxun.
Mazmuni: “Shu orada o‘n yil o‘tib, bir 
nafas xonadon halovatini ko‘rmadim. Men 
garchi bir g‘aribi notavon bo‘lsamda, zamona 
podshohining xizmatidaman. Ko‘ngli siniq 
men g‘aribning har bir yumushim podshoh 
janoblariga maqbul tushgan. Lekin men 
sitamlar chekib, jigari qonu qalbi pora-pora 
bo‘lgan bir notavoni mahzun – o‘z qobiliyatimga 
yarasha marhamat va mehribonlik ko‘rmadim
2
.
Darhaqiqat, masnaviyning boshidan 
oxirigacha shoir noroziliklari aks ettirilgan. 
Bu she’rni umuman ijod ahli nomidan mang‘it 
hukmdorlariga nisbatan bir aybnoma desak 
ham xato bo‘lmaydi. 
Uning forsiyda yozilgan yana bir 
masnaviysida zulm asosida qurilgan davrning 
mudhish manzarasini o‘quvchi ko‘z o‘ngida 
gavdalantiradi. Shoirning “Tazarru’ ba hazrati 
zuljalol va og‘ozi qilu qol dar zikri kadxudoyoni 
badahvol va hikoyati Shukurii muhaqqiri 
qamiqboli oshuftahol” sarlavhali 140 baytdan 
iborat hasbi hol tarzidagi she’rida o‘ziga 
2 Ўзбек адабиёти тарихи. 4-жилд. – Тошкент: Фан, 1978. – Б. 285.
3 Ўша манба. – Б. 289.
o‘xshagan ro‘zg‘or ahlining turmush taqozasi 
bilan darbadar bo‘lib, sarsonlik va muhtojlikda 
kun kechirayotganini izchil ochib beradi.
Suxan az ahli taalluq go‘yam;
Nest osuda ba har shahru diyor...
Hol az kulfati ayyomi tabah,
Dil zi neshi g‘amu anduh figor.
Tarjimasi:
O‘zimizga o‘xshagan kishilar haqida so‘zlasam, 
Hech qaerda ularda osudalik yo‘q.
Ularning ahvoli zamona kulfati tufayli xarob,
Yurak-bag‘irlari esa g‘amu anduh neshi 
zarbidan afgor bo‘lgan”
3
.
Ko‘rinib turibdiki, Shukuriyning turkiy 
tilda yozilgan she’rlari qatorida forsiy she’rlari 
ham badiiy jozibadorlikka ega.
Shukuriyning uslubi va mahorati xususida 
fikr yuritganda, buyuk Alisher Navoiy bilan 
bir qatorda Mavlono Fuzuliy va Mirzo Bedil 
ijodining ta’sirini ham ta’kidlashga to‘g‘ri keladi. 
Zero, bu shoirlar she’rlarining ta’siri Shukuriy 
asarlarining tili va obrazlarida yaqqol ko‘zga 
tashlanib turadi. Uni Fuzuliyga yaqinlashtirgan 
jihat, avvalo, shoirning ishq va muhabbatni, 
xalqning orzu-umidlarini beqiyos mahorat 
bilan ifoda eta olganligidadir. Binobarin, shoir 
ustoz san’atkorning qator g‘azallariga payrav 
va tatabbular qila oldi.
Xulosa qilib aytganda, Shukuriy forsiy 
tildagi she’rlarida ham shoirlik salohiyatini 
namoyon eta olganidek, keng o‘quvchilar 
ommasining ongi va qalbiga ta’sir o‘tkaza 
oladigan ma’nolarni talqin qilishga ham erisha 
olgandi. Shoirning hayoti va uning ijodi o‘zbek 
adabiyotida tarixiy va tarbiyaviy qimmatliligi 
bilan katta ahamiyatga molik meros ekan 
bunda uning forsiy tildagi she’rlarining ham 
hissasi bordir. Shoir she’riyatining g‘oyaviy-
badiiy xususiyatlarini kuzatish shuni anglatdiki, 
u o‘zbek adabiyoti tarixida o‘ziga xos uslubga 
ega so‘z san’atkorlari qatorida turadi. Uning 
she’rlari tasviriy vositalarga, go‘zal tavsif 
va o‘xshatishlarga, majoz va istioralarga, 
mubolag‘a va murojaatlarga, xilma-xil xalq 
iboralariga boy.
Xullas, Shukuriy XIX asrning birinchi 
yarmi Buxoro adabiy muhitining zabardast 
vakillaridan biri bo‘lib, o‘zining ikki tilda yaratgan 
maroqli asarlari bilan o‘zbek va tojik adabiyoti 
rivojiga baholi qudrat hissasini qo‘sha oldi.