Tafakkur ziyosi
Yüklə 4,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
FILOLOGIYA FANLARI
145 “TAFAKKUR ZIYOSI” ilmiy-uslubiy jurnali 2021/4-son ‘‘voqelikni badiiy tafakkur vositasida poetik idrok etish va tasvirlash an’anasi kelib chiqqach, qadimgi mifologik tasavvurlar xalq og‘zaki badiiy ijodiyotining turli janrlariga diffuziyalana boshlagan’’ 16 . Animistik tasavvurning badiiy ko‘chimi asosan ertaklarda saqlanib qolgan, desak yanglishmaymiz. Fikrimiz isboti tariqasida quyidagi misolni keltiramiz. Bulbuligo‘yo ertagining syujet tuguni podsho bog‘iga afsonaviy qushning uchib kelishi bilan belgilanadi. Ertak so‘ngida bu ‘‘g‘alati qush oy desa og‘zi, qalam qoshi, kun desa yuzi, kunduz desa sochi bor’’ bir qiz ekanligi, bu qizning qushga aylanishiga sabab esa olis masofani yaqin qilib, kenja o‘g‘ilni ko‘rish uchun qush sifatiga kirib uchib kelish ekanligi ma’lum bo‘ladi. Shubhasiz, mazkur ertakdagi epizodlarda ko‘pgina sehrli ertaklarga xos bo‘lgan personajlarning bir ko‘rinishdan ikkinchi ko‘rinishga o‘tish, ya’ni evrilish motivini kuzatamiz. G‘.Akramovning fikricha, “bu elementlar ayrim animatik tasavvurlar qoldig‘i darajasida bo‘lib, syujet yoki motiv shaklini olmagandir” 17 . Haqiqatdan ham, dastlab motivlashmagan evrilish hodisasi keyinchalik muayyan syujet elementi sifatida shakllana boradi. Evrilish hodisasining tarixiy asoslari genetik jihatdan bevosita animistik tasavvurlar bilan bog‘langan. Yuqorida keltirilgan ertakda ayni tasavvur, ya’ni qizning qushga aylanishi va yana asliga qaytishi tarzidagi evrilish motivi orqali ruh va uning abadiyligiga ishonchning asosiy mohiyati - moddiy olamda hayotning aylana shaklda davom etishi haqidagi animistik tasavvurlar epik talqin qilingan. Keltirilgan mazkur ertakdagi evrilish motivi sehrli ertaklar tarkibidagi kahramonlar jonining kapalak yoki qushga aylanishi motivining ta’sirida yuzaga kelgan. V.Y.Propp aytganidek, “Jonivorlarga evrilish hodisasi ichida qushga aylanish nisbatan qadimiy hisoblanadi” 18 . Ilk animistik tasavvurlar bo‘yicha ham ruh (jon) ayrim buyumlarda bo‘lishi bilan birgalikda qushga aylanib uchib ham yuradi. Shu bilan birgalikda qush o‘zga dunyoga borib keluvchilik 16 Жўраев М., Шомусаров Ш. Ўзбек мифологияси ва араб фольклори. – Тошкент.: Фан, 2001, 19-бет. 17 Акрамов Ғ. Аниматик мифология // “Ўзбек тили ва адабиёти”, 1977, 3-сон, 52-бет. 18 Пропп В.Я. Исторические корни волшебной сказки. – Л.: 1946. – С.184-185. 19 Юқоридаги манба. 185-бет. 20 Уланов А. Бурятский героический эпос. – Улан-Удэ, 1963.– С.86. 21 Имомов К. Эртаклар // Ўзбек фольклори очерклари. Уч томлик. 2-том. – Тошкент. 1989, 76-бет. 22 Косвен М.О. Ибтидоий маданият тарихидан очерклар. – Тошкент, 1960, 159-бет. vazifasini ham bajargan. "Ammo, jonivorlardan ulov sifatida foydalanish an’anasi kelib chiqqach, qushning qahramonni o‘zga olamga olib boruvchilik vazifasi ot, kiyik zimmasiga yuklatiladi". 19 Ayniqsa, ot bilan bog‘liq holatlar ko‘proq uchraydi. Ot nafaqat o‘zga olamga olib boradi balki, qahramonni avvalgi dunyosiga ham olib kela oladi. A.Ulanov evrilish hodisasi biror bir maqsadga yo‘naltirilganligi xususida so‘z yuritar ekan, yuqoridagi fikrimizga oid holda shunday yozadi: "... qahramon ajdar bilan jang qilganda, oldindan uning joni qaerdaligini bilib, uni yengadi. Ba’zida ajdar ichidan u oldin yutgan qahramonlari tirik holda piyoda yoki otda chiqib keladi" 20 . Ma’lumki, animistik tasavvurga ko‘ra, butun borliqdagi jamiki narsa-hodisalar jonlantirib tasavvur qilingan. Ya’ni qadimgi odam ruh abadiyligiga ishongan. Animistik e’tiqodlarning bunday ko‘rinishi avlod-ajdodlar ruhini muayyan jonivor yoki narsa - predmetga ko‘chishi haqidagi tasavvurlarni keltirib chiqargan. "Chunki animistik e’tiqod u yoki bu hayvonni hayvon emas, odamzod avlod ruhi deb his qilishga olib keldi. Demak, ibtidoiy inson tasavvuricha, u yoki bu hayvon u dunyoga o‘tib ketgan avlod-ajdodlarning ruhi, ularni bu dunyodagi ko‘rinishi sanalgan" 21 . Bunday animistik e’tiqod ta’sirida totemizm shakllana boradi. "Totemizm odamning ko‘pincha qandaydir hayvon yoki o‘simlik bilan ba’zan jonsiz narsa bilan yoki hatto tabiat hodisalari bilan aloqasi borligi haqidagi ishonch e’tiqoddir" 22 . Bu ishonch e’tiqodlar natijasida hayvonlar va jonivorlarni ulug‘ qabiladagilarning ajdodlari sifatida timsollashtirish an’anasi kelib chiqqan. Hayvonlarga sig‘inish, ularni muqaddaslashtirish, e’tiqod qo‘yish esa totem- ajdod tushunchasini mohiyatini tashkil etadi. Totem hayvon magik kuch qudratga ega deb tasavvur qilinadi. Qadimgi odamlar bilan jonivorlar o‘rtasidagi yaqin munosabat, hayvonlarni ajdod sifatida qadrlash natijasida turli qiyofaga o‘tish jarayoni tasavvurlar olamiga kirib keladi. V.Y.Proppning yozishicha, "qadimgi odam inson o‘lganidan keyin u qaysi totemga mansub bo‘lsa, keyingi hayotida o‘sha jonivor Yüklə 4,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|