Tafakkur ziyosi
Yüklə 4,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Xub el bila suhbat tutubon, xub o‘lg‘il,
Yyxshini talab qilg‘ilu matlub o‘lg‘il. Shirin so‘z ila xalqqa marg‘ub o‘lg‘il, Yumshoq de hadisingniyu mahbub o‘lg‘il. Tomchida quyosh aks etganidek, Navoiyning hamisha insonlarni komillikka boshlashdek olijanob maqsadi va chuqur hayotiy g‘oya-fikrlarni go‘zal shaklda ifodalash san’ati ushbu muxtasar 11 “TAFAKKUR ZIYOSI” ilmiy-uslubiy jurnali 2021/4-son TAQVIM 21-OKTABR – O‘ZBEK TILI BAYRAMI KUNI she’rida ham yaqqol namoyon. She’r matnidagi barcha so‘zlar ma’nodor va ohang dorligi bilan uning ta’sirchanligini oshiradi. Garchi qofiyalari arabcha- forscha so‘zlar bo‘lsa-da, (xub-yaxshi, matlub- talab qilingan, marg‘ub-yoqimli, mahbub-sevimli, do‘st ma’nolarida qo‘llangan) ular o‘zbekcha so‘z- iboralardek asosiy fikr va tuyg‘ularni kuchaytirib, she’rning g‘oyaviy mazmunini yorqin ifodalashga xizmat qiladi. So‘zni malham deb bilgan Navoiy mazkur ruboiy matnidagi har bir so‘z, xatto tovush- ohangigacha e’tibor bergan. She’rdagi turkiy “o‘lg‘il” so‘zini “bo‘lg‘il”shakliga xayolan almashtirib ko‘raylik. Avvalo, ikki b undosh tovushi yonma- yon qo‘llanishi talaffuzni og‘irlashtiradi, misralar ritmiga, ohangdorligiga ham xalal beradi. Binobarin, “ziynatlangan she’r” (Navoiy) matnidagi so‘zni, xatto xarfni ham almashtirish mushkul. Bunday ibratomiz misollarni ulug‘ shoir “san’atxonasi”dan istagancha keltirish mumkin. Navoiyning bunday mahorat saboqlari va qutlug‘ an’analari keyingi asrlarda ham ko‘plab etuk shoiru yozuvchilarimiz tomonidan muvaffaqiyatli davom ettirildi. Ulug‘ so‘z san’atkorlarimizning buyuk xizmati yana shundaki, ular o‘zlarining mumtoz badiiy asarlari bilan adabiyotimizni yangi bir pog‘onaga ko‘tarish barobarida milliy tilimiz ning boyishi va rivojiga ham beqiyos hissa qo‘shdilar. Ustoz shoir va yozuvchilarlarning adabiyotimiz xazinasidan o‘rin olgan asarlari nafaqat hayotiy mazmuni va yorqin xarakterlari bilan, balki ular o‘zbek tilimiz nafosati va boyligini o‘zida mujassamlashtirganligi bilan ham alohida ajralib turadi. Bu adiblarimiz ijodi o‘zbek tilimiz rivojida qanchalik katta ahamiyat kasb etganini quyidagi qiyosdan ham anglash mumkin. Ona tilimiz sofligi va xalqchilligi yo‘lida izchil kurashgan A.Qahhor turli yillarda yaratilgan asarlar tilidagi keskin tafovut misolida tilimizda yuz bergan ulkan o‘zgarishlarni shunday e’tirof etadi:”Hozirgi adabiyotimizning darajasi va mahorati kuchini shu kungi va yaqin o‘tmishdagi tilimiz orasidagi tafovutdan ham bilsa bo‘ladi. Furqatning 1891 yilda yozgan maktubidan bir parcha:”...xossa ul siyodat panohi karim tab’ Muhiddinxo‘ja qoziykim, holo nomlari qazo devonining debochasig‘a tug‘rodur, tabiat lari fazilat ahlig‘a moyil ermish bir do‘st vositasi birla shinosolig‘ muyassar bo‘ldi.”* Bugungi adabiy til va uslubidan keskin farq qiluvchi mazkur jumlalar murakkab va og‘irligidan tashqari ular fors va arab tillaridan bexabar kitobxon uchun deyarli tushunarsiz. Shu muqoyasadan ham tilimizning tadrijiy rivojini tasavvur etsa bo‘ladi. Ustoz adiblarimizning yetuk asarlari tufayli tilimiz xalq hayoti va ruhiga yaqinlashdi, jonli so‘zlashuv nutqiga ham ko‘proq moslashib, sayqal topdi, natijada tilimiz yanada sodda 2 Кибриё Қаҳҳорова. Чорак аср ҳамнафас. Т.:2007. 64-б. va ravon bo‘lib borganligi hech kimda shubha uyg‘otmaydi. Ayniqsa Navoiy, Bobur, Qodiriy, Cho‘lpon, G‘.G‘ulom, Oybek, A.Qahhor, H.Olimjon va Mirtemir, E.Vohidov va A.Oripov singari mashhur adiblarimizning so‘z san’atidan ko‘proq saboq olishimiz ma’naviyatimizni behad boyitadi. Hayratli bir jihat: ular o‘z asarlari, nutq-yozishmalarida bo‘lsin, tilning qonun-qoidalari va uslub me’yorlarini hech qachon buz magan. Bir misol: Cho‘lponning “O‘zbegim” (1919) she’rida shunday satrlarni o‘qiymiz: Qishloqda faqirlar kutadir Kechada, kunduzda, saharda. Tilimizda sahar so‘zining ma’nosi bilan bog‘liq tarzda “saharlik”, “tong saharlab” va “saharda” shakllari ham keng ko‘llaniladi. Lekin Cho‘lponning o‘zbek tilimizning fasohat va tabiatini va ichki boyish imkoniyatlarini chuqur bilganligi va yuksak badiiy mahorati tufayli “kechada”,”kunduzda” so‘zlari ham xuddi avvaldan ishlatilib kelingan tub so‘z-iboralarday tabiiy va erkin qabul qilinadi. Bunday misollar ham adiblarimiz faxr bilan ta’kidlaganidek, tilimizning olmos yanglig‘ serjilo, eng murakkab, eng nozik fikr-tuyg‘ularni ham yaqqol ifodalash imkoniyati kengligini ko‘rsatib turadi. Ona tilimizning fidoiy jonkuyarlaridan biri sifatida tan olingan Abdulla Qahhorning ham betakror so‘z san’atkorligi hech kimda shubha uyg‘otmaydi. Taniqli olimlar ta’kidlaganidek, ustoz adiblarning so‘z qo‘llash san’ati o‘ziga xos bir mahorat maktabidir. Bunday mavzu-muammolarni badiiy matnning lisoniy xususiyatlari bilan bog‘liq tarzda keng o‘rganish, ayniqsa, bugungi kunda yanada dolzarb ahamiyat kasb etadi. Qodiriy va Qahhorning adabiyot va tanqidchilik muammolariga bag‘ishlangan biron ta nutq yo maqolasi yo‘qki, unda adabiy tilimizning beqiyos boyligi va bu bebaho merosi mizni asrab- avaylab, kelgusi avlodlarga etkazish xususida jiddiy fikrlar bildirmagan bo‘lsin.. Mana- Abdulla Qahhorning bundan 60 yillar muqaddam Chet tillar pedagogika instituti- hozirgi Jahon tillari univer siteti talabalari bilan bo‘lgan uchrashuvdagi nutqidan bir parcha:“ Sizlar institutni bitirgandan keyin joylarga borib o‘quvchilarga ingliz, nemis, fransuz, ispan tillarini o‘rgatasiz lar. Mening sizlarga aytadigan eng zarur gapim shuki, sizlar boradigan joylaringga chet tillar bilan birga birinchi nav batda o‘z ona tilimiz-o‘zbek tiliga cheksiz muhabbat tuyg‘usini olib boring lar! O‘zbek tili-g‘oyat boy, nihoyat chiroyli, har qanday fikr va tuyg‘uni ifoda qilishga qodir ekan ini amalda ko‘rsatinglar; sizlar qaerda va qanday sharoitda ishlamanglar, til madaniyatimizning mash’ali bo‘linglar!” 2 Bu so‘zlar zamiridagi hayotiy ma’no, olijanob maqsad va tilak yangi O‘zbekistonimiz kelajagi bo‘lmish bugungi yoshlarimiz uchun qimmatli dasturilamal |