Talabasining

Rahbar psixologiyasining emotsional-irodaviy komponentlari

Biz yuqoridagi boblarda ko‘rib chiqqanimizdek, shaxsning psixik xususiyatlari (tajriba, temperament, xarakter va kobiliyat- lar) qat’iy psixik hodisalar bulib, ular shaxsga uzoq vaqt davomida, ba’zilari esa (jumladan, temperament) butun hayot davomida taalluqli bulgan psixik xususiyatlar sifatida shaxs faoliyatini belgilaydigan asosdir. Biroq faoliyatning muvafaqqiyatiga va xususiyatiga rahbarning vaqtinchalik psixik Xolatlari xam katta tasir ko‘rsatadi, degan xayotiy xulosaga kelishimiz tabiiy.

Demak, psixik xolat rahbarning murakkab va kup tomonlama xamda yetarlicha qatiy, biroq sodir bulgan vaziyatda almashinib turuvchi, ya’ni xayot faoliyatini oshiruvchi yoki kamaytiruvchi xodisadir.
Xissiyot esa rahbarning tevarak-atrofdagi voqeliklarga, bilib olgan narsalariga va faoliyatiga munosabatidan paydo buladigan tuyg‘ular majmuidir.
Inson kechinmalari tug‘risida so‘z borar ekan, «xissiyot» va «emotsiya» degan ikki atama qullaniladi. Keng ma’noda qaralsa, bu iki atama uzaro sinonimdir. Tor ma’noda olinganda esa, emotsiya organik ehtiyojlarning qondirilishi yoki kondirilmasligi bilan bog‘liq bo‘lgan narsa va xodisalarning ayrim sifatlari, xususiyatlari ta’sirida tugaluvchi kechinmalardir. Xissiyot emotsiyadan farqlanib, kengroq ma’noda ular rahbarning ijtimoiy xayoti sharoitlarida, boshka odamlar bilan bulgan munosabatda paydo buluvchi va shakllanib boruvchi, oliy, ma’naviy extiyojlarini qondirish bilan bog‘liqdir. Ular ancha barqaror bo‘lib, tez-tez uzgaruvchan sharoitga uncha mutanosib bulmaydi.
Ehtiyojni qondirish earuriyati rahbarlarni kurashga, harakat qilishga, boshlagan ishni oxiriga yetkazishga majbur etadi. Uz navbatida, faoliyat xam ehtiyojlar uni xarakatga keltiruvchi motiv bo‘lib qolgandagina paydo buladi. Shuning uchun rahbarning faoliyati xamma vaqt emotsional tus olgan buladi. hissiyot bulmasa, rahbarning mehnat faoliyati xam samarali bulmaydi.
Rahbarning xissiyoti bilan faoliyati urtasidagi uzaro aloka kurib chikilayotganda ular orasidagi ikki tomonlama bogliqlikni e’tiborga olish zarur. Bir tomondan, xissiyot odamni faoliyatga undasa, ikkinchi tomondan, faoliyatning uzi xissiyot tug‘diradi, bu xol ba’zan xisning uzgarishiga, ko‘p xollarda esa extiyojlarning o‘zgarishiga olib keladi.
Hissiyot raxbarning xatti-xarakatlarida, intonatsiyasida, mimika va imo-ishorasida, biror narsa yoki xarakatdan ta’sirlana boshlashida ifodalanadi. Xissiyotning eng kuchli va anti ko‘rinadigan shakli - kulgi va yig‘idir.
Odamning o‘zini tuta bilishi, unda xissiyot ta’siri bilan yuzaga keluvchi tashqi alomatlar, odatda, bosh miya po‘sti ostining qo‘zg‘alishi va uning samarali faoliyati bilan bog‘liq buladi.
Faoliyat bilan bog‘liq bo‘lgan emotsional kechinmalar odamda kuchlanish yoki yengillanishdan iboratdir. Bu tarzdagi kechinmalar, odatda, tashvishlanish yoki yengil tortish tarzida ruy beradi. Tashvishlanish holati inson faoliyatiga ba’zan ijobiy ta’sir ko‘rsatishi ham mumkin. Masalan, bir ishni boshlashdan avval rahbarda sodir bo‘luvchi tashvishlanish xolati fikrning tayyorligini oshirishga, butun diqqatni safarbar etishga imkon beradi. Ko‘p hollarda ortiqcha tashvishlanish odamning aqliy faolligini bugab quyadi.
Hissiyotlar kuchi, paydo bulish tezligi va barqarorligi muayyan muvofiqlikda o‘tishiga qarab, affekt, kayfiyat, ehtiros shaklida namoyon buladi.
Affekt deganda, kuchli yoki odam uchun alohida ahamiyatli o‘zgarishlar ta’sirida yuzaga kelib, tez paydo bo‘ladigan va qiska muddatda utib ketadigan hissiyot tushuniladi. Affektning o‘tish vaqtida ong torayadi, bosh miya po‘sti miyaning po‘stloq ostki qismlari ishini uncha nazorat qilolmay qoladi. Odatda odamning bunday holati «uzini bilmay qoldi» iborasi bilan ta’riflanadi va shu tarzda uning ongi to‘la nazoratsiz qolganligi ochib beriladi.
Affekt o‘z mazmuni jiqatidan har xil hissiyotlar bilan bog‘langan bulishi mumkin. Tashvish, xursandlik, g‘azab, qo‘rqish — bularning hammasi odamni affekt holatiga tushirib qo‘yishi mumkin. Bunga rahbarning rejalashtirgan ishlarning kutilmagan holatda bajarilishi, shu orqali jamoaga katta manfaat kelishini misol qilib ko‘rsatish mumkin.
Sokin, normal odam affekt holatiga kam tushadi. Lekin bu xolat nerv sistemasi hususiyatiga ham bog‘liq bo‘ladi. Bu holat bizni temperamentli rahbarlarda ko‘proq bo‘ladi.
Birdan paydo bo‘lgan va yaxshi anglab olinmasligi sababli affektlar ko‘p hollarda kutilmagan noxushlikka, tuqnashuvga, ba’zan esa jinoyatga olib keladi. To‘g‘ri, affekt hamma vaqt ham noo‘rin xatti-harakat bilan bog‘langan bo‘lmaydi, bazan u kishi uchun zarur hamdir. Bunga dushmanga bulgan kuchli qaxp-g‘azab kishini jasorat, qaxramonlik ko‘rsatishga undaydigan tashabbuskorlik misol bo‘lishi mumkin. Sokin sharoitda tez-tez affektga tushish kishining asab kasalligidan yoki hislarini tarbiyalay olmaganligi, ularni o‘z qo‘liga ola bilmasligidan dalolat beradi. O‘zini tuta bilish, sabotlilik, iroda kabi fazilatlar kishiga foydasiz affekt ko‘tarilishining oldini olishda xamda vaqtida uni bosishga yordam beradi.
Kayfiyat birmuncha sust namoyon bo‘ladigan barqaror xissiy holatdir. Hayotimizning xar bir dakiqasida biz xar xil kayfiyatga ega bulamiz. Odatda, odamning kayfiyati yaxshi bulsa, uning biror narsa xaqidagi idroki va tasavvuri xam ijobiy tusga ega buladi. Yomon kayfiyatda esa buning aksi bulishi tabiiy xol. Kayfiyat psixikaning yaxlit xolati sifatida o‘zining doimiy tarkibiy qismi bulgan yetti xususiyatga egadir.
1. Kayfiyatni tashkil qiluvchi psixik xolatlar qarama-qarshi ikki qutbdan iborat. Masalan, qo‘zg‘alish-tormozlanish, tekislik-sustkashlik, faoliyatlilik-faoliyatsizlik, shodlik-g‘amginlik, ishonch-ishonchsizlik, qoniqish-qoniqmaslik va boshqalar.
2. Ayrim psixik xolatlarning va umuman, kayfiyatning uzga ruvchanligi. Mexnat odam psixikasiga turlicha ta’sir qilishi ma’lum. Ba’zida esa o‘zida paydo bo‘lgan fikrlar yoki uz-uziga ta’sir kursatish orqasida bir xolat va umuman kayfiyat kandaydir boshqacha, ayrim vaqtlarda esa tamoman teskarisi bilan almashinishi mumkin.
3. Psixik xolatlarning inertligi natijasida va kechinmalar xamda muxit ta’sirining kuchiga kura, psixik xolatlarning nisbatan barqarorligi xolati kuzatiladi. Psixik xolat kan- daydir ta’sir ketidan uzgarmaydi, balki orqaga suriladi. U kechikib uzgaradi, kechinma sabablari barxam topib, yangi xolat tugalgandan keyin dastlabki kechinmadan ma’lum vaqtgacha
- balki bir soat, xatto, oy «qoldiq» koladi va bopsha psixik Xolatni keltirib chikaruvchi kechinma xamda ta’sirning kuchiga kura vaqt utishi bilan tuliq yuq bulib ketadi.
4. Psixik xolatlar va odam kayfiyatining individual uziga xosligi bulib, u shaxsning yullanganligi xamda psixik xususiyatlar (tajriba, temperament, xarakter, qobiliyat) va psixik jara- yonlarning xususiyatlariga bogliqdir.
5. Odam psixik xolatlari va kayfiyatining tashki ifodalan- ganligi, xar qanday psixik xolat va kayfiyat gavda, mimika, yurish-turish, xarakat, yurak urishi xamda nafas olishda yuzi- ning qizarishi yoki oqarishida aks etadi. qatto raxbar uzgching psixik xolatini yashirishga uringan taqdirida xam undagi maz-kur xolat biror belgisi bilan sezilib turadi.
6. Jamoadagi bir kishining kayfiyati osongina bonshalarga utib, u keyinchalik jamoa kayfiyatiga aylanadi qamda gurux va jamoa ongining muxim kurinishlaridan biri bulib qoladi. Rahbar individual kayfiyatining yuqorida aytib utilgan xusu- siyatlarining beshtasi jamoa kayfiyatiga qam xosdir.
Psixik qolatlarning barcha xususiyatlari rahbarlarning jamoa a’zolarini tarbiyalash faoliyatlarida katta aqamiyatga egadir.
Rahbar jamoadagi umumiy kayfiyatni uz vatstida sezishi qamda tugri baqolashi, jamoa a’zolarining ijobiy psixologik qolatlarini uz vaqtida qullab-quvvatlashi - meqnat faoliyati jarayonidagi zararli qolatlarni yuqotish demakdir.
7. Irodaviy psixik holatlarga faollik, qat’iylik, qat’i- yatsizlik, dadillik, sustkashlik, vazminlik, yengillik, qayolilik, parishonlik, xotirjamlik, jur’atlilik va boshqalar misol buladi. Bunday tapshari, rahbarda optimal psixik qolatlar mavjuddirki, bu rahbar faoliyatining u yoki bu turiga kuproq muvofiq keluvchi qolatlar sifatida e’trof etiladi. Rahbar meqnat faoliyatining qar bir turi muvaffaqiyatli amalga oshi- rilishi uchun uziga xos psixologik qolatlarni tanlab oladi.
Eqtiros paydo buladigan kuchli va barqaror missiy qolat- dir. Eqtirosga baqo berishda qar doim uning ijobiy yoki salbiy yunalishi e’tiborga olinadi. Agar odam extiroslari katta maksadlarga erishishga qaratilgan bulsa, ular ijtimoiy ji- qatdan juda muximdir.
Lekin jamiyatga, tevarak-atrofdagilarga zarar keltira- digai eqtiroslar qam bor. Bu eqtiroslar uzining noma’kul va nomaqbul eqtiyojlarini shaxsiy, xudbiilarcha kondyrish bilan bogliqdir. Masalan, ichkilikka, qimor uynashga, aysh- ishratga eqtiros quyish usha kishilarning uziga xam, atrofda- gilarga qam zarar keltiradi.
Bu kabi emotsional qolatlar qar bir odamga, lekin uning aloqida psixologik xususiyatlari qayot sharoiti va tarbiyasiga qarab, biror-bir darajada namoyon buladi, ularning mazmuni va namoyon bulishi niqoyatda individualdir.
qissiyotlar yunalishiga kura ma’naviy, intellektual va es-tetik qissiyotlarga bulinadi.
Ma’naviy hissiyotlar — odamning boshqa kishilarga, yashash koidasi va meyorlariga, jamiyatga buladigan munosabatlaridan tugaladigan emotsional qolatlardir. Bularga vatanparvar- lik, burch, jamoatchilik, urtoklik, izzat-nafs, kadr-kimmat va boshqalar kiradi.
Ma’naviy qissiyotlar va ularning kimmati xar doim ijti-moiy turmush, jamiyat qayotining moddiy sharoitiga boglikdir.
Intellektual hislar bilish faoliyati bilan bezlik xislar- dir. Xar kanday bilimga ega bulishda kishi bu bilimlarga nisbatan befarq munosabatda bulmaydi. U biror narsani bi- lishga kattik qarakat kilishini bilish jarayoni va natijasi- dan kanoatlanishi yoki noxush bulishini, uz qayoti yulida uchray- digan yangi narsa va qodisalarni bilib olishga kizikish qissini sezadi. Bilish jarayoni bilan boglik bulgan bu xissiyotlar in¬tellektual hislar deb ataladi.
Agar rahbar tashkilotchilik ruqida tarbiyalangan bulsa, bu tashkilotchilik xar qanday bilish jarayonida tevarak-atrofni chukur va mukammal bilishga imkon beradigan katta xarakatlantiruvchi kuch qisoblanadi.
Psixologik tadqikotlar natijalariga kura, intellektu¬al qislar usishi davomvda tobora umumlashib borib, pirovardi- da, rahbar e’tikodi bilan kushiladi va xakikatni ximoya kilish, sevish qissiga aylanadi.
Rahbar uz ish faoliyatini fakat idrok etib, bilibgina kol- may, balki unga faol sur’atda ta’sir xam kursatadi. U doimo oldiga maksadlar kuyadi va ularni amalga oshirish uchun kurasha- di. «Jamiyatda,—deb yozgan edi psixolog V.Lomov,- anglab olingan niyatsiz, istalgan maksadsiz xech nima kilinmaydi». Raxbar maksadi yulida qarakat qilib, xar xil tusshutrga uchraydi. Bu tusiklarning bir xili xayot va mexnat sharoitiga, boshka biri esa raxbarning shaxsiy kamchiligiga borib takaladi. Shuning uchun raxbar uz oldiga kuygan maksadiga erishish uchun faoliyatini, uz xatti-xarakatini tartibga solib borishi zarur.
Tusiqlarni yengish rahbarlikning yangi ufqlarini ochib beradi va shu bilan birga, uz-uzini idora kila bilish kuchini ka pop toptiradi.
Iroda odamning uz xatti-xarakatini ongli sur’atda tartibga solishdir, bu esa kuzlangan maqsadni amalga oshirishda uchragan tusiqni bartaraf qilish jarayonida namoyon buladi.
Odamning uz faoliyatini va xatti-xarakatini tartibga solish shunda uz aksini topadiki, u lozim bulib dolgan xolda xarakat va amalni ishga solishi, bu harakat va amalni kuchaytirishi yoki susaytirishi, tezlashtirishi yoki sekinlashtirishi, vaktin- cha tuxtatishi, keyin yana davom ettirishi, maksadga erishilgandan sung esa butunlay tuxtatishi mumkin.
Xatti-xarakatlarni tartibga solish va tusshsharga qarshi kurashish jarayonida yuz beradigan xar qanday uzgarish kishida irodaviy zur berish qissini tuediradi.
Irodaviy zur berish kupincha kishida noxush tuygu uygotadi. Binobarin, bunday tuyguni boshdan kechirishni har kim ham is- tayvermaydi. Lekin irodaviy zur berish ongning eng muhim xususiyatidir. Kiyinchiliklarga karshi kurashishda paydo bulgan irodaviy zur berishning uzi odamga katta kuch baxsh etadi. Odam mas’uliyatli davrlarda uzida ongli ravishda irodaviy zur berish qissini uygotadi va kishidagi hali yuzaga chiqmagan kuch- quvvat tusiklarni yengish uchun uning yordamida safarbar qili- nadi.
Maksad quyish odamning shu maksadga bulgan uz motivlari- ni anglab olishi bilan bogliqdir. Masalan, havas yaxshi anglab olinmagan niyat bulib, bunda odam uziga biror narsa yetishmay turganidan qattiq iztirob chekadi, lekin tugapgan niyatning ni- maligini, extiyojni kondirishning maksad va vositalarini anik tasavvur etolmaydi. Bunday motivlarning yolg‘iz uzi ta’sirida xali harakat sodir bulmaydi. Xoxishning uzi eng yaxshi anglangan motivdir. Bu boskichda ehtiyoj va uni qondira olish mumkin bulgan narsa ravshan anglab olinadi. Kishi uz xoxishini kup vaqt mana bunday ibora bilan ifoda etadi: «shu ishni bajarib qo‘ysam yaxshi bulardi», «jamoa rejasini vaqtida bajarsam yaxshi bo‘lardi» va xokazo. Lekin bu yerda u buladigan harakatning muximligini va uz vaktida yoki vaqtida emasligini ham, uni bajarish imkoniyati bor yoki yo‘qligini ham hali aniq bilmaydi. Fikrlab kurish jarayonida xoxish baholanadi, keraksizlari va uz vaktida emaslari tuxtatiladi. Zaruri, uni amalga oshirish uchun sharoit xamda imkon topgani tasdiqlanadi.
Maksad tulik aniqlangandan keyin uni amalga oshirishning rejasi fikran tuzib olinadi. Odam oddida endi yangi vazifalar paydo buladi, maksadga erishishning eng tugri yulini topish, qiyinchiliklarni yengish usullarini belgilash vazifasi turadi. Rejalashtirish uchun faol fikr yuritish, bilimni safarbar qilish, ish-harakat utadigan sharoitni tazushl qilish muhim aqamiyatga ega. Imkoniyatlarning turlicha bulishiga qarab, rejaning ham har xil namunalari belgilanadi.
Ba’zan jur’atsiz odam ham ma’lum sharoitlarda dadil qarakat qilishi mumkin, lekin kursatilgan bu dalilga hali u odamning irodaviy xususiyati yetishmaydi. Faqat takror-takror irodaviy ish-amal, xatti-qarakatlar qilish jarayonida va ijtimoiy tarbiya sharoitidagina rahbar shaxsida ma’lum irodaviy xususiyatlar tarkib topadi.
Shaxsning irodaviy xislatlari maqsadni amalga oshirishda uchragan tusiqarni yengish borasida odamning tajriba qosil qilgan uziga xos usullaridandir. Shaxsning irodasi qar xil iro¬daviy xatti-qarakatlar va xususiyatlar majmuidir.
Harakatning maqsadga karatilganligi odamning bosh, yetakchi irodaviy xususiyatidir. Bu xususiyat shaxsning ideallari va e’tiqodlari bilan bevosita boglangan bulib, odamning boshqa barcha irodaviy xatti-qarakatlarining nimaga qaratilganligini va taraqqiyot darajasini belgilaydi.
Endi shaxsning boshqa eng muxim irodaviy xususiyatlarini sanab utamiz. Ular: tashabbus - uz xohishi bilan ishga amal qilish va xatti-qarakat kursata bilish; qat’iyatlik - ikkilanmasdan, hap tomonlama o‘ylab qarorlar qabul qila olish va ularni izchil sur’atda amalga oshira bilish; sabotlilik - qiyinchiliklarga qarshi kurashda g‘ayratni bo‘shashtirmasdan maqsad orqasidan doimo va uzoq vaqt intila bilish, qabul qilingan qapopni amalga oshirishga xalaqit beruvchi ish-harakat, his va fiklarni to‘xtata bilish; yig‘noqlik - o‘z ish amallari va xatti- qarakatlarini rejalashtira olish, ijro etishda rejaga amal sipa bilish; dadillik - qo‘rqmaslik va quyilgan maksad yulida o‘rinli tavakkalga bora bilish; ishchanlik - qiyinchilikka qaramay, ishni oxirigacha yetkaza bilish.
Shaxsning irodasizlik yoki bo‘sh irodalilikdan iborat xusu-siyatlari qam xilma-xildir. Bular ijobiy irodaga mutlako zid xususiyatlardandir. Tirishqoqlik yalqovlikka, dadillik qo‘pqoqlikka, mardlik jur’atsizlikka, sabotlilik qaysarlikka, qat’iyatlilik qat’iyatsizlikka qarshi quyiladi. Shunday kilib, iroda ongning asosiy uchta xususiyatlari: bilish, munosabat va kechinmalarni o‘zida birlashtiradi, irodaviy qarakatlarning maqsadini odam doimo istalgan timsol shaklida biladi. Unga erishish mavjud tuslarning aqamiyatini bilish hamda to‘siqlarga munosabat tarzida anglanadi, irodaviy zo‘r berishiing o‘zi boshdan kschiriladi. Bunda irodaviy zo‘r berish kechinmasi psixologik tuzilishiga ko‘ra, eng murakkab va shaxs kechinmalari to‘rt asosiy formasining eng kuchlisi hisoblanadi.
Iroda odam o‘zini to‘siqlaridan qat’i nazar biror narsani bajarishga majbur qilganda namoyon buladi. Biroq ayni shu odam irodasi tufayli biror qarakatni bajarish yoki bajarish- dan uzini tiyishi mumkin. Kupincha irodaviy sabrning murak- kabligi faoliyatni faollashtirishning murakkabligidan kam bulmaydi. Shuning uchun odamning uz oldiga quygan maqsadlari qam yuq, unga erishish uchun butun qayotida kerak buladigan va yaqin bir necha daqiqada erishiladigan bulishi mumkin (9-jadvalda irodaviy harakatlarning bosqichlari keltirilgan). Garchi irodaviy harakatlar maqsadni anglashdan boshlansada, uning markaziy bosqichi motivlar kurashi qisoblanadi. Bunda bir maksadga yullangan bitta sabab yoki sabablar yigindisini tan- lab aniqpaydi qamda imkoniyatlardan birini irodaviy qapopga, butun jarayonni esa irodaviy aktga aylantiradi.
Masalaning motivlar kurashisiz hal bo‘lishi fikr yuritish harakati bosqichida ham bo‘lishi mumkin. Agarda rahbar uz oldiga ongli ravishda quygan faoliyatining umumiy maksadga muvofiq kelmaydigan motivini ustun quysa, bunday jarayon irodaning emas, irodasizlikning namoyon bulishi hisoblanadi. Irodasizlik doimo «kerak» motiviga emas, balki «xohlayman» (yoki «xoqlamayman») motiviga berilganda paydo buladi. Maqsad doimo aniq anglanadi, motiv esa xira anglangan, noaniq bulishi mumkin.

Odam bedor bulgan hollarda undan doimo irodaviy harakatlar talab qilinadi. Rahbar irodaviy qarakatlarining bosqich- larini bilgani holda, uning xususiyatlarini tartibli tarzda namoyon bo‘lishini nazarda tutib, odamlarning irodaviy sifatlariga yaxshi baho berishi, undagi yetarlicha shakllanmagan irodaviy sifatlarni maqsadga muvofiq rivojlantirishi mumkin. 9-jadvalda ko‘rsatilgan jihatlar rahbarga amaliy yordam bera oladi.

Umumiy maqsadning ijtimoiy ahamiyati uning qimmati, kerakli zo‘r berish darajasi esa amalga oshirilgan ishda namoyon bulgan iroda kuchini kursatadi. Xar bir irodaviy holat irodaviy faoliyatning faqatgina bir tarmog‘i, ayrim holda namoyon bo‘lishidir, xolos.
Shuning uchun irodaviy harakatlar ikkiga, ya’ni bir bor harakat qilganda maqsadga erishiladigan va irodaviy harakatlarni ko‘p marta takrorlashni talab qiladigan irodaviy faoliyatga (bu irodaning chidamliligida namoyon buladi) ajratiladi. Rahbarning o‘z oldiga qo‘ygan maqsadi qanchalik aniq bo‘lsa va unga erishishda to‘siqlarni qanchalik matonat bilan yengib o‘tsa, u shunchalik maqsadga intiluvchan buladi. Yengib o‘tilayotgan to‘siqlar qanchalik ko‘p bo‘lsa, irodaviy zo‘r berish shunchalik intensiv bo‘lishi kerak, bunda esa rahbardan yanada ko‘proq kuchli irodaviy matonat talab qilinadi.
Kuchli hamda chidamli irodani shakllantirish rahbar oldiga faoliyatidan anchagina uzoqroq maqsadga erishish vazifasini qo‘yish va uning qiyinchiliklar qanday bo‘lishidan qati nazar, bu maqsadga erishishga bo‘lgan intilishini mustahkamlash orqali amalga oshiriladi.
O‘z oldiga muayyan, anchagina uzoqni ko‘zlab maqsadni qo‘ygan rahbar uz irodasining chidamliligini tushunsa, bu uning mato- natli ekanligini bildiradi. Yurtimizda kuplab rahbarlar uz faoliyatlari davomida jasorat kursatib, el-yurtning olqishiga sazovor bulayotgani esa quvonarli qoldir. Bunday rahbarlar- ni oliy ta’lim, xalq ta’limi, sog‘liqni caqlash va kasb-ta’lim bonqarmalari tizimida ko‘plab uchratish mumkin.
Shaxsiy maqsadlarni jamoa va xalq manfaatiga buysundirish bilan belgilanadigan iroda ma’naviy tarbiyalangan iroda deyiladi. U rahbar shaxsining barcha ma’naviy sifatlari - bi- rinchi navbatda Vatanga sadoqat va ijtimoiy burch hissidan iboratdir. Bu jarayon onglilik va vijdon hissining yuksak rivojlanganligi bilan birgalikda shakllanadi.
Intizomlilik — rahbarning irodaviy sifatidir. Rahbar ish tufayli qonun-qoida va meyorlarga muvofiq harakat qiladi. Intizomlilikka o‘z burchlarini bajarishga vijdonan munosabatda bo‘lish, ishchanlik va tashabbuskorlikni ifodalovchi rahbarlarning kursatma va buyruqlarini uz vaqtida aniq bajarish misol bo‘la oladi.
Rahbar uchun intizom o‘ziga xush yoqadigan biror narsani qilayotganda emas, balki birorta og‘irroq, kutilmagan, sezilarli zo‘r berishni talab qiladigan vazifani bajarayotganda namoyon bo‘ladi. U bu ishni katta jamoa uchun qamda xalqi uchun zarurligi va foydaliligiga ishonganligi uchun qiladi.
Emotsional — irodaviy doiraning meqnatda shakllanishi rahbarni kelajakdagi raxbarlik faoliyatlariga psixologik tayyorlash yullaridan birIdir. U raxbarlik faoliyatiga sami- miy munosabatni, meqnat qilish irodasi va kasblarga qiziqish- ni shakllantirishni uz ichiga oladi.
Intizom malakalari—rahbarning irodaviy malakalaridir. Shuning uchun rahbar barcha qonuniyatlardan foydalanib ularni urganishi lozim. Biroq rahbar shaxsning intizomlilik xususiyatini ma’naviy tarbiyalangan irodaning xarakter xususiyatlari darajasigacha kutarilgan yagona talabga qushib tarbiyalashi kerak
Kasbiy-shaxsiy qobiliyatlarni shakllantirish rahbar shax-sining boshqa barcha sifatlari singari, uz irodasini tartibli ravishda mashq qilishdan boshlanadi. Bunda rahbarning irodaviy sifatlarini, qar xil faoliyat turlaridagi xususiyatlarini urganishga tayaniladi.
Rahbarlar irodasini tarbiyalashning asosiy tamoyillari suyidagilardan iborat bulishi zarur:
- Siyosiy va iqtisodiy saviyasini muntazam shakllantirib borish;
- Uzi rahbarlik silayotgan jamoada vivdonan, sidqidildan unumli meqnat qilish qamda siyosiy kampaniyalarda faol ishtirok etish. Uzida jamiyat uchun foydali eqtiyoj va zarur ma’naviy motivlarni tarbiyalab borish;
- Rahbarlikning malaka va kunikmalarini tinimsiz oshirib borish natijasida, tashkilotchilik qobiliyatini mayorat darajasigacha shakllantirib, el-yurt, jamoatchilik nazarida katta xurmatga loyiq bulish;
- Rahbar uzida kuchli irodani tarbiyalashni maqsad qilib suyganda uziga tobe bulgan jamoa a’zolari bilan olib boradigan kundalik meqnat sharoitlarida rahbarlik madaniyati qoida- lariga, albatta, rioya qilishni qam unutmasligi kerak. Xullas, jamiyat uchun rahbar tayyorlash muammosi qar qaysi davrda muhim aqamiyat kasb etgan. Ammo bugungi kunda fan-texnika taraqiyoti ta’sirida odamlar psixologiyasining tubdan uzgarib borishi yanada dolzarb masalaga aylanib bormoqda. Shu bois rahbarlar tayyorlash ishlarining nazariy va amaliy tizimlarini yil sayin shakllantirib borish zarurati yaqqol sezilmoqda.