Ta'lim turlari va ta'limni tashkil etish shakllari

Dogmatik o’qitish-bu jamoa asosida idrok etish faoliyatining ilk turi bo’lib, u o’rta asrlarda keng tarqalgan. O’rta asrlarda G’arbiy Evropada ularning ilk ko’rinishlari iste’molda bo’lib, unda lotin tili, Markaziy Osiyo mamlakatlarida esa arab tili yetakchi o’rin tutgan. Bu borada musulmon pedagogik konsepsiyasi sezilarli darajadagi ma’naviyatlilik va intellektuallik xususiyatlariga hamda mazmun- mohiyatga ega bo’lgan. Ularning g’oyalari bo’yicha o’z faoliyatlarida bilimlardan faol va ijodiy foydalana oladigan odamgina komillikka erishish mumkin, degan hukumiy fikr shakllangan.
“Haqiqiy g’oyalar” deb nom olgan pedagogik tizimning asosiy tayanch nuqtasi haqiqiy bilimlarni o’zlashtirishdan iborat bo’lgan. Abu Ali ibn Sinoning “Donishnoma” va “Bilimlar kitobi” nomli asarlarida ham mazkur muammo echimiga alohida e’tibor qaratilgan. Ularda ta’kidlanishicha haqiqiy bilimlarni o’zlashtirishga ikkita to’siq halaqit qiladi. Ular: so’zlarning aniq emasligi; fikrlarning tushunarli

emasligi. Qayd etilgan kamchiliklarni bartaraf etishda logika fani yutuqlari va ulardan iste’molda foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi.
Musulmon mamlakatlarida yoshlarni o’qitish va tarbiyalashda ular tomondan arab tilida yozilgan “Qur’oni Karim”ni va “Hadisi Sharif ”ni yod olinishi bilim egallashning asosiy sharti hisoblangan. Bulardan tashqari o’sha paytda bir qator maktablarda fors tili ham o’rgatilgan. Yoshlar asosiy ta’limni maktablar-boshlang’ich maktabdan olganlar va unda ilohiy va muqaddas kitobni (“Qur’oni Karim”ni va “Hadisi Sharif”ni) o’qish, yodlash va talqin qilish mashg’ulotlari, Shuningdek, boshqa manbalar bo’yicha ham o’qish, yozish va hisoblash tafakkurini shakllantirish faoliyatlari amalga oshirilgan.
Demak, dogmatik o’qitishda yoshlarning asosiy faoliyatlarini tinglash, o’qish, yod olish, eslab qolish va matnni so’zma-so’z takrorlashlar tashkil etgan.
Yoshlarning oliy ma’lumot olishi o’sha davrlardagi nufuzli madrasalarda amalga oshirilgan. Movarounnahrdagi eng yirik o’quv maskanlari sirasiga Samarqand, Buxoro, Urganch va G’ijduvondagi madrasalarni kiritish mumkin. Bu ma’rifiy markazlarining rivojlanishi XV-XVII asrlarga to’g’ri keldi. Madrasalarda, o’qitish fors tilida olib borilgan. Ularda ta’lim oluvchilar majburiy tarzda arab tilini ham o’rganganlar.
Madrasalar o’quv rejasiga grammatika, Qur’oni Karim, Hadisi Sharif, ritorika, logika, metafizika, geologiya, adabiyot, ilmi hujum, huquqshunoslik, riyoziyot, handasa, jug’rofiya va shu kabi fanlar kirgan. O’qitish asosan og’zaki shaklda olib borilgan. Ulardagi o’quv adabiyotlari asta-sekin ancha ko’p qirrali, turli-tuman bo’lib boravergan.
Dogmatik o’qitish o’rniga asta-sekin o’quv jarayonida ko’rgazmalilikni keng jalb etish natijasida tushuntirish, tushuntirish-namoyish etish kabi ta’lim shakllari qo’llanila boshlandi.
Hozirgi vaqtda, Respublikamizda faoliyat yuritayotgan zamonaviy ta’lim muassasalarida ta’limning eng muhim quyidagi uch turidan foydalanilmoqda:

•