Таълим вазирлиги гулистон давлат университети

Uchinchi savol bo’yicha darsning maqsadi: Talabalarga kasbiy o’zlikni
anglashdagi ziddiyatlar haqida tushuncha berish. Ziddiyatlarni aniqlash va hal
qilish yo’llarini ishlab chiqish. Kasbiy o’zlikni anglashdagi ziddiyatlarni hal
qilish usullarini tekshirish.
Identiv o’quv maqsadi:
1.Kasbiy o’zlikni anglashdagi ziddiyatlar haqida tushuncha beradi.
2.Ziddiyatlarni aniqlaydi va hal qilish yo’llarini ishlab chiqadi.
3.Kasbiy o’zlikni anglashdagi ziddiyatlarni hal qilish usullarini tekshiradi.
Uchinchi savolning bayoni
Kasbiy o’zlikni anglashdagi ziddiyatlar.

---

---

109
109

Kasbiy o’zlikni anglashda hal kiluvchi ahamiyatga ega bo’ladigan va
kasb tanlash muammosini hal kilishda aniklanishi lozim bo’lgan insoniy
xususiyatlar va hislatlar quyidagilardan iborat
1. Mulokatchanlik, hamdard bo’la olish -- vrach, o’kituvchi, tarbiyachi,
xukukshunos, jurnalist, psixolog, rahbar.
2. Tashkilotchilik, tashabbuskorlik, mas’uliyat hissi -- rahbar, boshkaruvchi,
menedjer, trener.
3. Moslashuvchanlik -- o’zgaruvchan muhit va jamoalarga xos kasblar, ko’p
safar kilish bilan bog’lik ishlar ( geolog, ta’minotchi, styuardessa, provodnik,
yuk kuzatuvchisi, 4.Murosachilik, kelishuvchanlik, sabr-tokat, kunt --
sotuvchi, tarbiyachi, sekretar, dallol, hizmat ko’rsatish soxasi hodimlari.
5. Iroda, sovukkonlik -- xarbiy va xarbiylashtirilgan kasblar, sport, favkulotda
holatlarda ish bajarishi mumkin bo’lgan kasblar (tez yordam, o’t
o’chiruvchilar,
militsiya
6. Yaxshi xotira, hozirjavoblik -- ko’p odamlarni, narsalarni, matnlarni,
belgilarni
esda
tutish bilan bog’lik kasblar (tarjimon, turli axborot
byurolari, arxiv xodimi, tarixchi, suxandon, so’z ustasi).
7. Yangilikka intilish, yaratuvchanlik va ijod kilish kobiliyati -- adabiyot va
san’at,
konstruktor,
ixtirochi
8. Mavhum tafakkur -- xisob-kitob, loyihalash, dasturlash bilan bog’lik ishlar,
dizayner, rassom, modeler.
9. Taxlil kila olish (analiz) va umumlashtirish (sintez) -- olim, tadkikotchi,
tergovchi.
10. Yaxshi jismoniy rivojlanganlik -- jismoniy mehnat bilan bog’lik kasblar,
Zamonaviy mutaxassislarni tayyorlashdagi asosiy muammolar orasi^'
ikkita predmetli soxani aloxida ajratib kursatish muximdir: "kasbi sifatlar'* va
"kasbiy tarakkiyot". Kasbiy sifatlar insonning butun umri unga xamrox,
bug’ladigan va xayot faoliyati davomida muxim urin tutadigan "Me; kimman?"
degan ongli savolga asosiy e’tiborni karatadi. Tarakkiyot es< kasbiy usishga,
ishning sifatini ortishiga, izlanishlardagi kashfiyotlarga,' karor kabul kilishdagi
egiluvchanlikka yunaltirilgan buladi.
Kasbiy shakllanishda kasbiy sifatlar va tarakkiyot bir-biri bilan
chambarchas boglivdir: kasbiy sifatlar bir tomondan kasbiy tarakkiyot
jarayonida shakllansa, boshka tomondan - shaxsning mutaxassis sifatida
namoyon bulishining muxim kursatkichi xisoblanadi. Amaliy jixatdan bu
kuyidagilarni anglatadi: yangi ijtimoiy-iktisodiy dinamik sharoitda uz; sha’niga
ega bulish uchun, rakobatda sinmaslik uchun, farovon kelajakni ta’minlash
uchun mutaxassis doimiy rivojlanishda bulishi, kolaversa, ijtimoiy va mexnat
sharoitida uzining mavkeini taxlil kilib borishi lozim. Shuning uchun kasbiy
sifatlarni tadkik kilishning zamonaviy yunalishi shaxsning ijtimoiy va kasbiy
tarakkiyoti jarayoni bilan boglik jixatlarni urganish xisoblanadi.
Kasbiy shakllanish individning mutaxassisga aylanishi sifatida insonning
uzi xakidagi, kasbiy va ijtimoiy muxitdagi mavkei xakidagi tasavvurlarining
uzgarishi, kolaversa, yangi kasbiy sifatlarni uzida tarkib toptirishi, keng
ma’noda aytadigan bulsak - shaxsning kasbiy Uzini uzi anglashi bilan

---

---

110
110

xamoxanglikda kechadigan jarayondir. Kasbiy shakllanish inklrozlari
davrida kasbiy sifatlar yakkol namoyon buladi.
Kasbiy sifatlar muammosiga kizikishlarning ortishiga karamasdan, bu
fenomenning tabiati, tuzilishi, dinamikasi va funktsiyalari xakidagi savollar bir
kancha chalkashliklarga egadir. Bunga asosiy sabab bu muammoning, ayniksa,
shaxe umumiy tuzilishida kasbiy sifatlar urnida kullaniluvchi ijtimoiy sifatlarni
kam urganilganligi bilan boglikdir. Kasbiy sifatlar muammosini tadkik kilish
uchun eng avvalo bu

---

---

111
111

Har kanday insonga u yoki bu darajadagi moslashuvchanlik xos. Shuning
uchun odatda odamlar ancha keng doiradagi, tabiati jihatidan bir-biridan ancha
fark kiladigan kasblarni o’zlashtirishlari va muvaffakiyatli ado etishlari
mumkin. Shuning uchun o’smirga eng ko’p mos keladigan biror-bir kasbni
katta ishonchlilik bilan aniklash va tavsiya etish kiyin ish.
Shaxsning xayotiy va kasbiy shakllanishini dinamik xarakterini
haxsning uziga xos filogenetik va ontogenetik xususiyatlarini, kolaversa,
undagi mexnat faoliyatining rolini, sub’ektning kasbiy shakllanishini uziga xos
xususiyatlarini xisobga olgan xolda bu jarayonni
"professiogenez'*-
atamasi bilan atash mumkin. Shaxe faoliyatini tashkil kilish va taxlil kilishga

---

---

112
112

nisbatan professiogenetik yondashuv shaxs mexnat faoliyatini
o’rganuvchi psixologiyaning kator soxalari va boshka fan soxalari uchun
metodologik, nazariy va metodik asos bo’lib xizmat kiladi.
Mutaxassis shaxsining shakllanishini o’ziga xos xususiyatlari mehnat
sub’ektining kasbiy shakllanishiga nisbatan professiogenetik yondashuvning
asosiy xususiyatlarini aniklab beradi. Bu yondashuv mexnat sub’ektining
kasbiy faoliyati davomida ijtimoiy va psixologik rivojlanish konuniyatlarini
urganish asosiga kurilgan. Bunda kasbiy tarakkiyot jarayonini faol boshkarish
imkoniyatlari va shaxsning mexnat faoliyatiga yarokliligi kurib chikiladi. U
fakatgina shaxs tarakkiyoti xususiyatlarini va mutaxassis shakllanishini
urganishga karatilgan bulmay, balki mavjud faoliyat turlarini, faoliyatga
moslashish jarayonini psixik boshkarish mexanizmlari va shaxsning mavjud
imkoniyatlari xamda kasbiy talablar orasidagi muvofiklikni psixologik taxlil
kiladi, kolaversa, obruli kasb va faoliyat turlarining psixologik xususiyatlarini
taxmin kiladi.
Professiogenezning markaziy nuktasida mexnat sub’ektining kasbiy
shakllanishi va uni bir necha aspektlarini keng kulamda kurib chikish maksadga
muvofikdir:
Birinchidan, shaxe tarakkiyoti sifatida - bu muayyan mexnat sub’ektining
faollik darajasiga boglik va etakchi faoliyat xarakteriga asoslangan xolda anik
bir yosh davrida namoyon buladi. Psixik tarakkiyot eng avvalo, mexnat
motivlarining shakllanishi, kasbiy muxim sifatlarning faollashishi va anik bir
faoliyatning talablariga muvofik ravishda shaxe kobiliyatlarining tarkib topishi
bilan yakunlanadi.
Ikkinchidan, sub’ekt ijtimoiylashuvi sifatida — bu individ tomonidan
ijtimoiy normalarning uzlashtirilishida, ijtimoiy tajribani shaxeiy kasbiy
ustanovkalar tizimida kullashda, kadriyatlar va faoliyat dasturida, ijtimoiy
rollarni kabul kilish va ijtimoiy masalalarda namoyon buladi.
Uchinchidan, sub’ektning kasbiy uzini uzi anglashi, uzini uzi namoyon
kilishidir.

Ayrim kasblar shaxsning o’ziga xos xususiyatlariga nisbatan

«universal» tabiatga ega, ya’ni bunday kasblarni har kanday fe’l-atvordagi,
turlicha kobiliyat-layokatga ega bo’lgan istalgan kishi egallashi mumkin.
Lyokin ko’pchilik kasblarni egallash uchun oddiy kizikishdan tashkari yana
odamning fe’l-atvori va kobiliyat-layokati tanlagan kasbiga mos bo’lishi talab
etiladi. Yoshlar kasb tanlashda ko’pincha shu omillarda xato kilishadi.
Natijada yo ularning shu kasbni egallashlari juda kiyin kechadi, yo bo’lmasa
ular o’rtamiyona, past malakali kasb egasi bo’lishadi. Keyinchalik ular o’zlari
egallagan kasb bo’yicha ishlamay boshka kasblarga o’tib ketishlari ham
mumkin.

---

---

113
113