Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

shakllantirish, taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonlariga 
yo‘naltiriladigan 
maqsad 
va 
vazifalarning 
yechilishini 
aniqlash moliyaviy siyosat deyiladi. 
Moliyaviy siyosatga quyidagicha boshqa ta’rif berish ham 
mumkin:
moliyadan foydalanishning metodlari, uni tashkil 
qilishning amaliy shakllari va metodologik prinsiplarining 
majmui (yig‘indisi) moliyaviy siyosat deyiladi. 
Ayrim hollarda moliyaviy siyosat davlatning o‘z funksiyalarini 
bajarishi uchun moliyaviy munosabatlardan foydalanish bilan 
bog‘liq bo‘lgan davlat organlarining ma’lum bir faoliyati sifatida 
talqin qilinadi. Bunday talqin o‘zida bir necha xavfni mujassam 
etadi. Buning boisi shundaki, iqtisodiyot taraqqiyotida davlatning 
roli to‘g‘risidagi jamiyatda hukmron bo‘lgan tasavvurlarga muvofiq 
ravishda davlatning vazifalari va funksiyalari ham o‘zgaradi, 
takomillashadi. Masalan, mamlakat iqtisodiyotiga davlatning 
aralashuvi, aholi turmush darajasi ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarini 
tenglashtirish va shunga o‘xshash davlatning funksiyalari va 
vazifalarini aniqlaydigan boshqa bir qancha masalalar hamon 
munozaraligicha qolmoqda. Buning ustiga, moliyaviy siyosatdan 
faqat davlatning funksiyalarini bajarish vositasi (instrumenti) 
sifatida foydalanish davlat hokimiyat organlari, mahalliy o‘zini o‘zi 
boshqarish organlari bilan moliyaviy tizimning boshqa subyektlari, 
ya’ni aynan mamlakatning aholisi va xo‘jalik yurituvchi subyektlari 
manfaatlari o‘rtasida qarama-qarshiliklarni keltirib chiqaradi. 
Masalan, ko‘plab mutaxassislar, shu jumladan, davlat 
hokimiyat organlarining vakillari tomonidan amaldagi soliq 
mexanizmining kamchiliklari mavjudligi, biznesning ayrim sohalari 
uchun esa uning oqibati juda yomon natijalarga olib kelishi 
mumkinligi ilmiy va amaliy jihatdan asoslansa-yu, moliyaviy 
siyosat uzoq vaqt davomida o‘zgarmasdan qolaversa, amalga 
oshiriladigan soliq islohotlari uning mohiyatini o‘zgartirmasa, 
bunday holda davlatning moliyaviy siyosati davlat hokimiyatining 
tegishli organlari tomonidan faol ravishda hayotga tatbiq etila-
yotgan alohida shaxslar guruhining moliyaviy siyosatiga aylanib 
qolishi mumkin. 
Yuqorida bayon qilingan fikrlardan quyidagi uch mantiqiy 
xulosa kelib chiqadi: 
•
birinchidan, moliyaviy siyosat faqat o‘z manfaatlarini ko‘zda 
tutadigan hokimiyat organlarining u yoki bu maqsadlarga 

---

56 
erishishining vositasi emas, balki jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy 
vazifalarini yechish vositasi bo‘lishi kerak; 
•
ikkinchidan, davlatning moliyaviy siyosati faqat davlat 
hokimiyat organlarining emas, balki moliyaviy tizim barcha 
subyektlarining manfaatlarini hisobga olishi lozim; 
•
uchinchidan, davlat moliyaviy siyosati va davlat hokimiyat 
organlarining moliyaviy siyosati aynan bir xil narsa emas, ularni 
bir-biridan farq qilishini tushunish kerak. 
Shunday qilib, davlat moliyaviy siyosatini mamlakat moliyaviy 
tizimning barcha bo‘g‘inlarida moliyaviy resurslarning o‘sishini 
mutanosiblashtirilgan 
(balanslashtirilgan) 
holda 
ta’minlash 
bo‘yicha davlat ijtimoiy-iqtisodiy siyosatining bir qismi sifatida 
e’tirof etish kerak. Xorijiy tajribalarning ko‘rsatishicha, moliyaviy 
resurslarning mutanosiblashtirilgan holda o‘sishining zarurligini 
inkor etish mamlakat moliyaviy tizimning o‘zini degradatsiyala-
shuviga, iqtisodiyotning yemirilishi va vayron bo‘lishiga olib kelishi 
mumkin. 
Moliyaviy siyosatning o‘ziga xos bo‘lgan eng asosiy 
xususiyati shundan iboratki, bu siyosat mamlakat ishlab 
chiqaruvchi 
kuchlarining 
rivojlanishiga 
va 
iqtisodiy 
muvaffaqiyatlarga uzluksiz ravishda ta’sir ko‘rsatib turishga 
yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. Bunday siyosat aholining turmush 
darajasi oshishini ta’minlab va davlat daromadlarining miqdorini 
ko‘paytirib, moliyaviy xo‘jalikka nisbatan eng yuqori natijalarni 
berishi 
mumkin. 
Moliyaviy 
siyosatning 
ana 
shunga 
yo‘naltirilganligi orqali uning quyidagi eng asosiy maqsadini 
aniqlash mumkin: jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti, aholi 
turmushining darajasi va sifatini oshirish uchun moliyaviy 
sharoitlarni yaratish moliyaviy siyosatning eng asosiy maqsadidir. 
Agar gap korxonalarning moliyaviy siyosati xususida 
ketadigan bo‘lsa, bu narsa korxona moliyaviy menejerlarining 
biznesni yuritish maqsadlariga erishish borasidagi maqsadga 
yo‘naltirilgan faoliyatini anglatadi. Korxona moliyaviy siyosatining 
maqsadi quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin: 
•
raqobat kurashi sharoitida korxonaning sog‘lom faoliyat 
ko‘rsatishiga erishish; 
•
yirik 
moliyaviy 
muvaffaqiyatsizliklardan 
va 
kasodga 
(bankrotga) uchrashdan himoyalanganlik; 
57 
•
raqiblar bilan kurashda yetakchilikka (lider bo‘lishga) 
erishish; 
•
korxonaning bozor qiymatini ko‘paytirish; 
•
korxona iqtisodiy salohiyatining barqaror o‘sish sur’atlarini 
ta’minlash; 
•
mahsulot ishlab chiqarish va sotish hajmini oshirish; 
•
foydani maksimallashtirish; 
•
xarajatlarni minimallashtirish; 
•
rentabelli faoliyatni ta’minlash 
•
va boshqalar. 
Korxona moliyaviy siyosatining u yoki bu maqsadlaridagi 
ustuvorlik, eng avvalo, biznesni yuritishning maqsadlariga 
muvofiq ravishda aniqlanadi. Qo‘yilgan maqsadlarga erishish 
uchun tegishli moliyaviy mexanizmdan foydalaniladi. 
Moliyaviy siyosat moliyaning o‘zida (boshqaruv obyektlarida) 
bevosita 
mujassam 
bo‘lgan 
boshqaruvning 
salohiyatli 
imkoniyatlarini, ishning konkret metodlari, moliyaviy tizimning 
(boshqaruv subyektlari) organlarini tashkil qilish bilan yagona 
maqsadga birlashtirishga imkon beradi. Amaliyotda moliyaviy 
siyosat moliyaviy tizim orqali amalga oshirilib, uning faoliyati 
quyidagi tamoyillar asosida tashkil etiladi: 
•
moliyaviy 
tizim 
bo‘g‘inlarining 
o‘ziga 
xos 
bo‘lgan 
xususiyatlarini inobatga olib moliyaviy boshqaruvni amalga 
oshirish; 
•
barcha moliyaviy muassasalar funksiyalarining umumiyligi; 
•
barcha quyi boshqaruv organlarining faol ishtirokida 
markazdan umumiy boshqarish. 
Moliyaviy siyosatni amalga oshirishning asosiy metodologik 
tamoyillari quyidagilardan iborat: 
•
pirovard maqsadga bog‘liqlik; 
•
xo‘jalik 
barcha 
tarmoqlarining 
makroiqtisodiy 
balans-
lashtirilganligi (muvozanatliligi, mutanosibligi); 
•
jamiyat barcha a’zolarining manfaatlariga mos kelishi; 
•
real imkoniyatlar asosida ichki va tashqi iqtisodiy sharoitlarni 
hisobga olish. 
Moliyaviy siyosatning amalga oshirilishini davlat tomonidan 
o‘z funksiyalari va dasturlarini (uzoq, o‘rta va qisqa muddatli) 
bajarish uchun moliyaviy resurslarni jalb qilish, ularni taqsimlash 

---

80 
qo‘llab-quvvatlash yo‘li bilan mustaqil davlatning mustaqil 
iqtisodiyoti asoslari barpo etildi. 
Hamdo‘stlik davlatlarining ko‘pchiligida o‘zini o‘zi stixiyali 
suratda boshqaradigan bozor iqtisodiyotini barpo etish yo‘lidagi 
urinishlari samarasiz tugadi. Jahon banki, Xalqaro valyuta fondi, 
mashhur iqtisodchilarning mamlakat iqtisodiyotini 500, 300, hatto 
100 kun ichida qayta qurish kabi g‘oyalari aslida puch ekanligi 
tezda isbotlandi.
Totalitar tuzum davrida mulkning 90 foizdan ortig‘i davlatga 
tegishli edi. Bunga barham berish va mulkchilikning turli 
shakllaridan foydalanish masalasi kun tartibiga qo‘yildi. Qator 
davlatlar mulkni davlat tasarrufidan chiqarishning shoshilinch 
usullarini tanlashdi. Masalan, uning vaucher usulini amalga 
oshirgan Rossiya Federatsiyasi kabi davlatlarda mamlakat 
iqtisodiy asosini tashkil qiladigan eng yirik korxonalar arzon-
garovga turli guruh yoki alohida shaxslar ixtiyoriga o‘tib ketdi. 
Iqtisodchilarning hisob-kitoblariga ko‘ra, Rossiyada narxni 
sun’iy 
ravishda 
pasaytirish 
tufayli 
birgina 
neft 
sanoati 
korxonalarini xususiylashtirishdan hukumat eng kamida 150 
milliard AQSh dollari miqdorida zarar ko‘rgan
24
. Buning ustiga 
xususiylashgan korxonalar daromadlari bugun xalqning emas, 
yangi xo‘jayinlarning cho‘ntagini to‘ldirmoqda.
Yuqorida bayon etilgan holatlar O‘zbekistonning 1992-2016 
yillar mobaynida yurgizgan moliyaviy siyosatning mazmuni va 
uning o‘ziga xos tomonlarini ko‘rsatib beradi. Bu davr moliyaviy 
siyosatning eng muhim natijasi shu ediki, qisqa fursatda mustaqil 
davlatning mustaqil moliyaviy tizim va shunga mos keladigan 
moliyaviy siyosat yaratildi. Tubdan yangilangan moliyaviy siyosat 
O‘zbekiston Respublikasi mustaqil iqtisodiyotining asoslarini 
yaratishga muhim hissa qo‘shdi.
Lekin bir paytning o‘zida 1992-2016-yillar mobaynida amal 
qilgan moliyaviy siyosatning qator xato va kamchiliklari ham bor 
edi. Ya’ni bu davrda qog‘ozda rasman iqtisodiyotning siyosatdan 
ustuvorligi haqida bong urilgan bo‘lsa-da, amalda ba’zan buning 
teskari hollari ham yuz berganligi haqiqiy bozor iqtisodiyotini 
barpo etish jarayoniga xalaqit berdi. Shunga mos ravishda 
moliyaviy siyosat ham o‘zibilarmonlik, jahonning ilg‘or tajribasini 
inkor etish, ko‘rsatkichlarni oshirib ko‘rsatish kabi illatlarning 
qurboni bo‘ldi. Moliyaviy ko‘rsatkichlar ijtimoiy va iqtisodiy 
hayotning haqiqiy ahvolini bo‘yab ko‘rsatish siyosatining muhim 
24
“
Труд” gazetasi. 1999. 18-noyabr. 
65