Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

 
11-BOB. ASOSIY VA AYLANMA KAPITAL DOIRAVIY 
AYLANISHINING MOLIYAVIY JIHATLARI 

11.1. Asosiy kapital doiraviy aylanishining mohiyati, 
tarkibiy tuzilmasi va samaradorligi 
Umumlashtirilgan 
ko‘rinishda 
asosiy 
kapital 
mehnat 
vositalariga (binolar, inshootlar, uzatish qurilmalari, mashinalar, 
dastgohlar, transport vositalari va foydali foydalanish muddati 12 
oydan oshadigan boshqa vositalar) sarflangan (joylashtirilgan) 
kapital qiymatining bir qismidir. XYuSning buxgalteriya balansida 
asosiy kapital aylanmadan tashqaridagi aktivlar sifatida aks 
ettiriladi. Uning asosini asosiy vositalar tashkil etadi. Bu aktiv-
larning 
boshqa 
elementlari, 
ya’ni 
nomoddiy 
aktivlar, 
tugallanmagan qurilish, moddiy boyliklarga daromadli qo‘yish 
(joylashtirish), uzoq muddatli moliyaviy qo‘yilmalar, bevosita yoki 
bilvosita asosiy kapitalni kengaytirilgan, ilmiy-sig‘imli ishlab 
chiqarishga xizmat qiladi. Mehnat va mahsulotni yaratish 
jarayonida asosiy kapital ishlab chiqarish omili va ishlab 
chiqarishning moddiy-texnikaviy asosi shaklida amal qiladigan 
unumli kapitalning qismi sifatida maydonga chiqadi. 
Asosiy kapitalning doiraviy aylanishi unga tegishli bo‘lgan 
qiymatning quyidagi uch funksional shakllarida harakat qilishini 
anglatadi: 
•
pulli;
 
•
unumli;
 
•
tovarli.
 
Asosiy kapital qiymatining bu shakllarda amal qilishi foyda 
olishni va mehnat vositalarining takror ishlab chiqarilishini 
ta’minlaydi. 
Kapitalning doiraviy aylanishi davomida aylanma kapitaldan 
farqli o‘laroq asosiy kapital o‘zining iste’mol shaklini birdaniga 
yo‘qotmaydi, ya’ni davomli muddatda eskiradi. Yangidan 
yaratilayotgan mahsulotga u o‘zining qiymatini asta-sekinlik bilan, 
eskirish darajasiga qarab o‘tkazadi va to‘liq qayta tiklanganga 
qadar ko‘plab ishlab chiqarish sikllari davomida uni tiklab boradi. 

---

242 
Bu jarayon amortizatsiya deb ataladi va u o‘rnatilgan me’yorlarga 
muvofiq ravishda har oyda hisoblanadi. 
Ma’naviy eskirishini inobatga olgan holda mehnat vositalari 
boshlang‘ich qiymatini to‘liq tiklash vaqti amortizatsiya davri deb 
ataladi. 
Bu 
davr 
tugaganidan 
so‘ng 
asosiy 
kapitalga 
avanslashtirilgan pulli qiymat o‘z aylanishini tugatadi va yana 
mehnat vositasiga aylanadi. Bu fursatga yetgunga qadar 
o‘tkazilayotgan qiymat asta-sekinlik bilan va uzluksiz ravishda 
amortizatsiya fondi ko‘rinishida jamg‘arilib boriladi hamda 
shundan keyin u iste’mol qilingan kapitalni yangidan qayta tiklash 
uchun ishlatiladi. 
Ishlab chiqarish jarayonida asosiy kapitalni buyumlashgan 
shakli sifatida asosiy fondlar – uzoq vaqt davomida natural-
iste’molli shaklda ishlab chiqarish jarayonida foydalanilayotgan 
moddiy boyliklar yig‘indisi – maydonga chiqadi. Iqtisodiy 
mo‘ljallanganligiga ko‘ra asosiy fondlar quyidagilarga bo‘linadi: 
•
asosiy ishlab chiqarish fondlari;